3- Apollogjia e ime zyrtare kontra akuzave pa prova dhe denimit arbitrar nga a’n’ e Qeverise Konstitucionale te Shtetit te lire, perpara Popullit Shqiptar bres-pas-brezit, foto 37.

Per figuren e Ҫerçiz Topullit shkruhet:

“Ne viterat e fundit te zgjedhes Turke ne skenen politike te Gjirokastres u cfaq dhe Ҫerçiz Topulli; por dhe kyj, ndonese ishte nje djale i gjalle dhe me ndjenja liberale, por ne realitet nuk ishte, sic duan ta paraqesin historianet e kesaj kohes se tashme. / Ky erdhi ne Gjirokaster duke shoqeruar avokatin Jorgji Cakon, te cilin e kishte derguar Komitet i Xhon-Turqet si kanditat deputet i krishtere te prefektures se Gjirokastres kontra kanditatit te Patriarkanes, i cili ne realitet ish i propogandes greke./ Ҫerçizin per here te pare e njofa por kaq afer sa qe te benim pjese ne shoqerine e mshehte “Kandile”, te cilen u pa nevoja qe te krijonesh per te luftuar influencen e greqizmit mbi te kreshteret shqiptare. Por, a posteriori, u kuptua se kjo shoqeri qellim kryesor kishte propoganden elektorale. Se inisiatoret e saj Ҫerçiz dhe Cako, passi mbaruan zgjedhjet ne dem te tyre, ikne serish ku kish pune dhe nuk u interesuan me aspak per fatin e shoqerise se re (f. 226)./….Por Ҫerçizi m’u xbulua si nji atdhetar me kondita. E duaj Shqiperine por kurdohere ndene kreaje te shtetit Otoman, te perforcuar dhe te reformuar sipas programit te komitetit te Xhon-Turqet. / Cudie m’u duk qe dhe kyj nuk tregoi as me te paketin interesim per shoqerine e re me qellim aq te rendesishme per te arthmen e Kombit dhe te Atdheut. Cudia benesh ma e madhe kur mirreshin parasysh dhe te tjere faktore, qe mbetne gjithashtu shterpa. Pervec Ҫerçizit, ne krijim te kesaj shoqate nga Gjirokastra ishte dhe Sami Karagjozi dhe Beso Gega, ne duart te seicilit u la dhe proces verbali perkates, nga besimi mbi ndjenjat e tij, ndonese nuk ishte prezent ku u be akti dhe betimi (f. 227)……/ Veprimtaria  e Ҫerçizit n’ate kohe dhe gjate periudhes se shkurter, qe u duk ne ate vend,  qe  ish  dhe vend  i lindjes se tij, nuk e ilektrizoi ate Popull me parrulla kryengritese kontra tiranise, nga e cila ay vuante. Ҫerçizi i mburresh mbase se do te perpiqesh qe zgjedhen t’i a bente me te bute, me forme e petka qe ay (Populli) as i dinte as i kuptonte. Ipstidatin (apolitardine – absollutizmin) e Sulltan Hamitit do t’a zevendesonte me konstitucionin (me mexlisi mebythar); Por keto popullit nga njeri vesh i hynin dhe nga tjetri i dilnin. Prandaja ndaj atij Populli vetem nje veper i mbante ment nga te Ҫerçizit, beteja e Mashkullores dhe kete kyj deshi t’iua lente kujtim shqiptareve te s’ardhmes me nji kenge aqe proporsionale.

Te rrapi ne Mashkullore

Briti Ҫerçizi me goje

Lini djemte e mi te shkojne

Se j’u nguq ju bej me boje……..

C’u be atje? Sa me sa u perpoqne? Sa rane shehit e sa kundershtare u nguqne dhe ku vatne e c’tjeter gje bene djemte e Ҫerçizit? Te gjitha keto pyetie poeti i la ne heshtie. Ҫerçizit i u hap fushat e gjera dhe e pershtatshme, qe te mbetesh i pavdekur sikur te’qe vene seriozisht ne sherbim t’asaj shoqerie per realizimi te qellimit se larte te saj: per vellazerimin e te dy elementave dhe per te lene pa sukses propoganden greke ne te kreshteret. Nuk qendroi besnik ne kete? Vate humbur dhe s’beri dot c’ka mund te bente dhe cka Populli dhe Atdheu prisnin prej tij. Thuhet sikur – bashke me Fevzi Bej Alizotin vun e vrane Dhespotin e Korces  dhe sikur u vra ma von dhe ay per ahmarrie. Por dhe kejo vepre nuk i siguroi  ndonje titull lavdije dhe mirenjohje. Se me vrasie te nji individi nuk shuhet zjarri i propagandave armike. Kejo mbetet pa sukses kur te luftonet po me ato mjete, me te cilat dhe ajo vepron. Ajo s’linte fshat pa nji shkolle qofte dhe me elementare, me mesues makari dhe priftin, i cili ishte dhe ay vete injorant, por dinte – se pakut – sa me shkrue e me kendue greqisht ( f. 229-231, e meqenese ky material eshte shume interesant po jap dhe fotografite e faqeve perkatese, foto 41, 42).

Te pakten ky material na tregon kohen se kur cfaqet roli i Ҫerçiz Topullit ne brendesi te qytetit te Gjinokastres (maksimumi ne fundin e 1907) ku kemi analizen e kater ngjarjeve: 1-lidhjen e tij me partine xhon-turke; 2-botekuptimin dhe karakterin e Ҫerçiz Topullit; 3-formimin e shoqates “Kandili”; 4-betejen imagjinare te Mashkullores, ku te mbeshtetur ne nje+dy+pese+pese+kater foto te realizuara me 2020 dhe 2021 (foto 43, 44, 44/1, 45, 45/1, 45/2, 45/3, 45/4, 46, 46/1, 46/2, 46/3, 46/4, 47, 47/1, 47/2, 47/3) na tregojne pamundesine e nje beteje midis 5 veteve dhe 150 ushtareve te nje ushtrie te rregullt, problem i cili do te trajtohet me vete edhe ne baze te nje informacioni te marre ne Mashkullore dhe te krahasuar me informacionin e marre para 100 vjeteve. Por duhet thene qe Mashkullora ka qene vendqendrimi i pasurise blegtorale te familjes Topulli ne ate kohe dhe vendi ku fshihej here pas here banda e kacakeve te Ҫerçiz Topullit dhe mbi kete ngjarje te fundit ka lindur aspekti i betejes imagjinare te Mashkullores, pasi nje dite ata u gjenden te rrethuar nga ushtria qeveritare pas nje krimi qe kishin kryer ne Dropull me 1908, pa pasur asnje lidhje me atentatin kundra bimbashit; ndersa pronat bujqesore,dmth cifliku i tyre, ndodhej ne rrugen drejt Erindit.

Te kater keto analiza ngjarjesh jane nje pergjigje ndaj librit te Bajo J. Topullit mbi historine e vellezerve Bajram (Bajo) dhe Ҫerçiz Topulli, duke na sherbyer si argumenti paresor i manipulimit te tyre dhe shpikjen mbi permbajtjen e seiciles ngjarje.

-Analiza e betejes imagjinare te Mashkullores dhe cfare fshihet realisht pas saj.

Deri me sot, per sa kohe qe nuk e kemi permbysur ngjarjen e vrasjes se bambashit, lufta e Mashkullores, nga pikepamja teorike, eshte e lidhur me te. Por ne momentin qe gjejme se ngjarja mbi vrasjen e bimbashit eshte krejtesisht e shpikur nga fillimi deri ne fund, atehere edhe mbi luften e Mashkullores bie dyshimi mbi vertetesine dhe realitetin imagjinar te saj. Aq me teper kur deshmitaret e kohes pretendojne se ajo nuk ka ekzistuar ne asnje permase te mundshme.

Ne fakt autori Bajo J. Topulli na ka ndihmuar ne kete drejtim, pasi informacioni i tij jo pak here eshte i ndryshem nga informacioni qe na ka dhene Mihal Grameno, i vetmi pretendues pjesmarres ne ate beteje imagjinare, por informacioni i autorit Topulli permban elemente njerezor qe realisht kane qene prezent te Mashkullore ate dite, sic ishte Prefekti i Gjinokastres, veprimtaria e te cilit ate dite coi ne terheqjen e trupave qeveritare dhe pushimin e konfliktit pa e filluar ate ne asnje element ushtarak. Por kjo nuk e ka penguar autorin Bajo J. Topulli te shpike skemen luftarake te asaj beteje imagjinare ne f. 181(foto 43), ndersa gazetari Marin Mema t’i kushtonte nje emision televiziv mbi vendet qe turistet shqiptare duhet te vizitonin per te krijuar nje frymezim atdhedashurie, duke harruar se nga genjeshtra nuk vjen atdhedashuria, por tradhetia ndaj Atdheut.

Neqofte se e gjithe propaganda historike mbi kete ngjarje e ka lidhur luften ne Mashkullore me rrapin, nga intelektuali Vangjel Koça mesuam se fjala behet per luftime tek kaliven (haurin) e Mashkullores (ne skemen e mesiperm gjendet me emrin e “hauri i Abad Çanos”, i cili ka nje kend azimutal prej 15 gradesh)  dhe e gjithe ajo ngjarje ishte nje simbol. Sipas Vangjel Koçes, duke e perseritur: “Te Çerçiz Topulli une dua te shoh Simbolin. Popujt kane nevoje per simbole dhe i krijojne (nenvizimet me bold dhe vize te miat, GH)……Simboli krijohet ne mes te rrymes se shekujve dhe te plasjes se legjendes. Fabrikohet nergut kur njeriu qe jetoi ka lene gjurme shume te aferme, por megjithekete jeta e tij duhet te idealizohet per qellime reale dhe per efekte te medha ne ndergjegjen e turmes”. Pra neqoftese per Avokat Dr. Vasil K. Dilo lufta e Mashkullores ishte nje sajese e trilluar mbi nje hero imagjinar, per intelektualin Vangjel Koçen ishte nje simbol i krijuar per te frymezuar burrat e atyre aneve, te turmes qe do te luftonte kunder pushtuesit. Por fakti qe nder ato ane lufta me arme kunder pushtuesit ka qene nje iluzion politik i krijuar pas 1945 na tregon se ideja e intelektualit nuk ka gjetur tabanin njerezor per eksperimentin propagandistik.

Kjo qe aresyeja qe ndermora nje udhetim drejt Mashkullores, ne dy etapa ku me 24 shtator shkova per here te pare ne afersi te ketij fshati, per te pare se cfare do te na ispironte Mashkullora e sotme, edhe pse e dija qe rrapi ishte rrezuar, por mbetej hauri ,dhe per t’i vertetuar te gjitha keto idera te shprehura nder kujtime dhe trajtesa letrare.

Kthesa e Mashkullores paralajmerohet sapo kalon Uren e Kardhiqit ne nje distance prej 500 metrash (foto 44) dhe me pas vjen vete kthesa qe te lajmeron se fshati i famshem i Mashkullores ndodhej 5 km larg (foto 44/1). Ne vije te drejte nuk ishte me shume se 2 km, por kthesat e shumta e rrisnin distancen artificialisht, por kur ndodheshe vetem 500 larg perpara te dilte nje pamje e habitshme gjithe kolor dhe shtepia te reja e te bukura (foto 45, 45/1, 45/2, 45/3, 45/4) duke paralajmeruar ekzistencen e nje fshati piktoresk. Vetem ky nentekst me krijoi bindjen se ne Mashkullore duhet te fshihej nje e vertete tjeter. Kjo qe aresyeja qe ndermora nje udhetim te dyte me 16 janar 2021.

Rruga te conte ne mes te fshatit ku ishte vendosur memoriali i betejes se Mashkullores i perbere prej 7 personash, kur ne luften e pretenduar kane marre pjese vetem pese, pasi nje persona u largua dhe tjetri u vra pa filluar lufta, Hajredin Tremishti (foto 46), i keqmbajtur dhe i rrethuar me nje ambient te papaster ne afersi te te cilit gjendej mbeturina e rrapit te djegur (foto 46/1) dhe nje shkolle gjysem e shkaterruar (foto 46/2).

Ishte nje i ftohet i madh (date 16 janar 2021) dhe nuk kishte kembe njeriu, per te pyetur mbi ngjarjen ne fjale. Djathtas meje, majtas memorialit, ndodhej ambulanca e fshatit (pretendohet se ndertesa e ambulances te kete qene shtepia e Zeman Mashkullores, personazhit te cetes se Çerçiz Topullit) ne muret e se ciles  gjendeshin  dy  pllaka  perkujtimore, ku njera kishte emrin e Mihal Gramenos dhe mbi te shkruheshin fjalet e tij pa  kujdes  dhe  jashte rregullave te drejteshkrimit sipas frazes: “Nuk di edhe nuk mund, s’diheshin te Zamani friken, rrezikun dhe pertimin nuk i kishte mesuar Zemani” (foto 46/3) dhe,  tjetra,  fjalet  e  Zeman Mashkullores te lidhura me vitin 1910 (foto 46/4), qe per nje njeri qe nuk e di historine e propaganduar e nenkupton me vitin e vdekjes se tij, pasi beteja per te cilen bejne fjale keto objekte te propagandes i takojne vitit 1908.

Ne formen e nje trekendeshi me pllakaten dhe ambulancen gjendej Xhamia e fshatit ne gjendje te vajtueshme (foto 47) dhe prapa saj, ne drejtim te veriut, nje rrap i ri (foto 47/1) per te cilin thuhej se ishte mbjellur ne vendin e rrapit te rrezuar te shoqeruar  me  pllakaten perkatese (foto

47/2). Se cila ishte lidhja midis memorialit, pllakatave te dy personazheve te luftes se Mashkullores, rrapit te ri te mbjelle ne mes te fshatit, ishte e pamundur t’i kuptoje dhe pas fotografimit kerkova te gjej haurin e cilesuar nga Vangjel Koça.

Fati e desh te kalonte nje banor i fshatit me makine e tij dhe na sqaroi se ne verilindje te rrapit te ri, rreth 300-350 metra largesi, gjendej lapidari i betejes dhe hauri (foto 47/3), me nje kend azimutal prej afro 45 gradesh, ku kishin luftuar 5 vete kunder 150 ushtareve profesioniste te ushtrise otomane. Kete largesi skema imagjinare te betejes, te paraqitur nga Bajo J. Topulli e ka ne raportin ½. Pra shtepia e Zeman Mashkullores me rrapin ndodhen rreth 30 metra distance, ndersa hauri me rrapin, sipas skemes, kishin nje distance jo me shume se 60 metra. Ndryshimi i permasave te distancave midis objekteve ku ishin zhvilluar luftimet imagjinare ne nje fare menyre justifikonte distancen me rrugen nacionale Tepelene-Gjinokaster, e cila sot mund te jete rreth 1,5 km. Me dy fjale skema e paraqitur nga studiuesit dhe nipi i personazheve tona nuk perputhej me realitetin topo-gjeografik te ambientit te pretenduar si lufta e Mashkullores.

E neqoftese problemi do te analizohej sipas dinamikes se luftes imagjinare do te haseshim ne nje dukuri te cuditshme, sipas se ciles forcat ushtarake otomane kishin bere 11,5 km rruge nga Gjinokastra deri tek shtepia e Zeman Mashkullores (prej te cilave 2 km rruge malore), ku kishin tentuar ta rrethonin ate, pastaj kishin levizur 350 metra (disheze) drejt haurit te Abad Çanos, ne veri-lindje te rrapit te Mashkullores, duke qene larg rruges nacionale te sotme vetem 1,5 km ne vije te drejte. Eshte nje situate ushtarake qe as femijet nuk mund ta pranojne me keto permasa dhe ne keto raporte forcat, mjetesh dhe situacioni topo-gjeografik.

Por kjo nuk e ka penguar popullin hipokrit t’i sajoje nje kenge kesaj beteje imagjinare, me forca imagjinare ne nje ambient topo-gjeografik imagjinar sic qe rasti i Sino Xheli-t (Zenel Merjo, Kongresi i Laberise, Kuç, 28 Nentor – 4 Dhjetor 1924, Tirane 2009, f. 61).

4- Protokolli i Korfuzit – 1914, foto 38 .  

Ne kete punim emri i ҪerçizTopullit permendet vetem dy here kur flitet per marredheniet midis muslimaneve dhe ortodokseve ne qytetin e Gjirokastres si dhe ndikimi i politikes greke mbi popullaten, prej nga rrodhi organizata e fshehte “Kandili” (f. 112, 113) qe te zvogelonte kete ndikim, por dhe akuzat e ndersjellta midis dy komuniteteve te vetme te qytetit te gurte. Debati zhvillohet pikerisht midis perfaqesuesve te tyre. Por une i dhashe rendesi edhe Kongresit te Delvines, i cila aprovoi Protokollin e Korfuzit nga pikepamja shqiptare, per te cilin nuk ka pasur asnje informacion ne arsimin e detyrueshem. Dhe kjo per nje aresye te vetme dhe te cuditshme: shqiptaret as qe e dine se cfare ka ndodhur realisht nder ato kohera dhe perse familja Topulli nuk eshte perfshire ne to. Konflikti shpirteror midis njerezve me besime te ndryshme fetare, ne kete rast midis Muslimaneve dhe Orthodokseve, ka qene ne qender te nje kompleksi kontradiktash qe nuk jane zgjidhur asnjehere, por qe ne rastin e vendosjes e bustit te ҪerçizTopullit dualen hapur, ne kete rast ishte triumfi i shpirtit Musliman mbi indiferencen Orthodokse. Nga ana tjeter materialet qe publikohen ne kete punim kane nje karakter te theksuar kontradiktor me ato qe i  atribuohen figures se ҪerçizTopullit, pasi pikerisht ne ate qe u kerkua dhe qe perbente karakterin e tij ai nuk u perfshi ne asnje forme. Atehere cfare ka ndodhur ne ate kohe dhe perse Topullaret heshten pergjithmone pa rene ne sy te kohes dhe te botes gjinokastrite?

faqe 111-114 “Por ku gjetke kane ngjare keto tonat? Si shembell permenden grindiet e parise politike dhe ushtarake ne Greqi ne kohen e kryengritjes te vitit 1821-1827. Por nuk shembellejne aspak konditat e grindies t’atyre me ato tonat. Atje u ndane vertete ne tri Parti d.m.th. ne Anglofil, Frangofil dhe Rusofil, por secila lakmonte qe si e si te perfitonte dicka per Atdhe, por askurr t’e shiste kete per interesa vetja-ke. Por nder ne ngjante e kunderta. S’kish zot qe t’i ndante Musullmanet nga Turqia. Por sapo te shifnin se vazhdimi i bashkejeteses me te, ishte nje gje absolutisht e pamundur, nuk druanin aspak qe te bash-koheshin me Shtetet te cilat, ne realitet ishin me te rrezikshmet armiq te Kombesise tone, sic ishin Italia dhe Austria, para se te shpartallonesh kjo e fundit dhe te cdukesh nga skena Politike, me luften e pare te Perbotshme. E keqja ka qene kjo – nevet se paku – nuk rame dot me asnje nga personalitetet e cqyara Musullmane, e cila te sakrifikonte interesat ose ambicjet vetjake ne dobi jetike dhe reale te At-dheut. Dikur – per here te pare dhe te vetme – erthme ne marreveshie me te ndjerin Jorgji Ҫako dhe Petro Harito nga nje ane dhe nga ana tjeter me te ndjerin ҪerçizTopulli dhe Sami Karagjozi per nevojen e nje Komiteti te mpshehur politik me titulli “Kandili”, atehere na u dha rasti te kuptonim se marreveshja ishte nje gje e perkoshme, me qellim qe te ndimonesh ne zgjedhjet Partia e Xon – Turqve, se ciles nje nga partizanet besnike ishte dhe i ndjeri Ҫerçiz dhe proven e dha vet i ndjeri me sjelljen e tij. Se as ay vete nuk u interesua kurr per te as ne bashkatdhetaret e tij nuk e rekomandoi si fazen e nevojshme per bashkepunim te aq e nevojshme per ne Gjirokastre, ku dasia e te dy elementeve ishte ne kulm dhe ku influencen e atij mbi Popull dhe i Popullsise mbi ate te krahinave ishte mjaft dinamik, sa qe te terhiqe-shin ne ate rruge.

Nje here tjeter dikush nga Ju ka pas dashur te na kritikoje per se i vume ne kontestim opinionin per disa Kollosa te partiotizmit, kurqe falsiteti i ndjenjave te tyre i zbulojne veprat dhe mejdimet e atyre vet te cfaqura me ane te shkrimeve te tyre, sic i zbulon dhe historia objektive.

Sami Bej Frasheri ne librin e tij mbi fazat historike te Shqiperise, duke injoruar krejt elementin vella te Kristianeve, si ndonje kurore te patriotizmit se tij konsideron “nji Shqiperi ndene Turkun!”

Faik Bej Konica s’skishte per turp te nolstagjiste Sulltanin, te cilet i ve emrin “Nalt Madhenie” (+) zemer – gjere dhe dashamires dhe lutesh qe: “t’i ndihmonte shendeti qe te kthenesh ne gji te tija ne Stamboll pa t’i mpshete dhe ndjenjat e tij fillo – Austriake!” (shenimi + thote: “Kete – pa dyshim ka pasur imituar dhe dallkauku deputet nga Delvina, i cili pranoi idolin e tij me binishin qe i hiqesh neper kembe me qe ishte i pari i te vegjet “Nalt Madhinie” e Imperatorise Shqipetare!”)”

faqe 244-258

“KONGRESI I DELVINES

(Per bisedim mbi Protokollin e Korfuzit)

           Seanca dt. 21.7.1914

    (Dite e Hene ora 6 pas dreke)

Kryesi’ e Z. Kristaq J. Zografos.

Kryetari: Fjalen e ka Z. Dilo.

Avokat V. Dilo: “Kurqe bisedimi behet mbi menyren, simbas te ciles duhet te pranohet Protokolli, une – sa per vete – jam i mendjes se nuk duhet te pranohet me ato kondita dhe rezervat e ndryshme, te cilat disa nga te ndercemit kolege pretenduan duke i konsieruar si te domosdoshme (si ne qua non). Se pse, pranim me kesisoj konditash, sipas mejtimit tim, eshte refuzim, gje e cila    nuk formon vetem nji cfaqie mos besimi dhe nje ofendim kundrejt Qeverise tone, por edhe nje refuzim te keshilles se Qeverise Greke, e cila na keshillon me insistim dhe me ngutesie, pranimin e tij ne dobie dhe te nevet vete dhe te Elinizmit pergjithesisht. Por une – sa per veten time se pakut – jam i mejndimit, Zoterinj se te gjithe ata, qe bejne pjese te Helenizmit ne roberie – si nevet – jo vetem qe nuk duhet t’i u bejne opozite personave natyrale, qe formojne Qeverine dhe bile pa shikuar virtutat ose te metat e tyre, por perkundrazi, jemi te detyruar te respektojme, pa kufie personen e saj morale, si perfaqesuaese e Elini-zmit mbare dhe ta jkonsiderojme ate si yllin tone Politi ne keto kohera – jashtezakonisht dimerore – ne te cilat edhe ay, ne duart e sejcilit, Ipiri perpjekes ka besuar fatin e tij, dekllaroi sot kaq qarisht dhe kon-kretisht, sa ndjen obligim patriotik t’i a cedoje asaj komanden e punerave tona.

Eshte e vertete se, kur filluan perpjekjen, vepruan kontra keshillave te Qeverise Greke. Por duhet te shenohet se, si une edhe koleget e tjere ne Komisionin e Mbrojties te Gjirokastres, i cili Komision loj-ti nji rol te rendit te pare ne ceshtjen e mbrojties kontra Fuqivet te Mbella te Botes, ishin te mejndimit n’ate kohe se na imponohesh te protestonim me arme kontra idese Panevropiane se popullsia e Ipirit te Veriut jemi shqiptare te Elenizuar dhe nga ana tjeter ishin te mejndimit se: tue ndjek nje te tille politi-ke nuk benim ndonji gabim te rende nga pikepamja e disiplines, kaqe me teper se pandehnim gjithashtu se: me zemer edhe Qeveria Greke e cila ka bere kaqe sakrifica dhe perpjekie per aneksimin tone, nuk do te dizaprovonte dhe eksperimentimin e ketij mjeti. Por tash kur ajo, qe na shtyti ma teper neve ne kunder-shtim me arme u provua me kaq bujo dhe u be e mundur qe t’e njofij dhe Evropa e tere kaqe solem-nisht, tash kur koherat jane sic e shpiegoi me nji ellokance te madhe dhe Z. Kryetar, kaqe kritike per Ellinizmin mbare insistimi ne rrugen strember te mos bindjes, eshte sigurisht nje fare delikti.

Por per vec ketyre, une nga pjesa ima jam i mejndimit se nevet jemi te detyruar t’a pranojme Protokollin si pemen e perpjekjeve te Popullit dhe te Qeverise, brenda ne ambientin politik te atmos-feres politike, seiciles influenca mbi zhvillimin e tij nuk duhet te mos meret parasysh. Jam i mejndimit se duhet te kemi kurajon t’a pranojme si nji dericke te vetem per me dale nga rruga pa krye, fundi si nji te keqe te nevojshme, edhe sikur te jete me te vertete i keq, sic pretendojne ata qu u cfaqne kontra tij.

Tue thene keto fjale nuk kuptoj se Protokolli eshte nji gje e mbaruar ose nji gje pa te meta. Por me duket sikur nuk do te kisha te thoshnja ndonje gje te re, tue kritikuar te metat e tij, te cilat dhe Z. Kryetar’ i Qeverise vete pohoi kur i a komunikoi kete Kongresit. S’ka dyshim se: sikur te ishte zvilluar Perpjekia ndryshe nga si u zvillua. Sikur Fuqite e Mbedha, ne duart e se ciles gjendet – fatkeqesisht – rregullimi i ceshtjes tone, te na favorizonin ca me teper, ose sikur Perpjekia te vazndonte po mbi ate ose mbi ndonje baze tjeter, atehere edhe perfundimi tij do te ishte me forable per nevet.

Por eshte valle e mundur vazhdimi i Perpjekjes ne c’faredo forme qofte?

Une – sa per vete se pakut, Zoterinj – nji te tille, e quaj dhe te veshtire (ne mos dhe kreit te pamu-ndur) dhe te kotte dhe katastrofale.

Eshte e veshtire sepse Popullsia e Ipirit te Veriut, e cila nga vendi ku gjendet lot rolin e protagonistit ne Perpjekie, u c’kre, nga rendesia  e barres, qe mban ne kurriz dhe u merzit tash prej saj aqe sa nevoja, e cila s’ndjen meshire t’a beje – pak a shume me vone – qe te kthehet kontra Perpjekies.

Nuk e shoh as te dobishme as te kohes se tashme t’i permendim nji nga nji shkaqet e ketij fenomeni. Por nuk eshte e drejte te leme ne heshtie faktin se kjo Popullsie u braktis prej atyre, te cilet me shkresa dhe betime ne Kongresin Pasipirot deklaruan veten e tyre solidare me te, dhe me gjak dhe me te holla. Eshte e vertete se nga Greqi e lire nuk mungoi askurr ndihma dhe bile asaj i detyrohet – ne pjesen me te madhe – c’ka u fitua me lufte. Por kesisoj ndihmash fakultative nuk mund te formojne nji baze te sigurte per vazhdim te Perpjekies. Vullnetaret vihne sa te deshirojne dhe kur te duan dhe ikin kurdo qe te duan vete, keshtu qe ngjajne – nevojerisht – intervalle te cilat, sikur t’i merrte vesh armiku do te mundete shume bukur qe me nje kontra-sulm, te na perfshinte edhe nevet vete dhe premtimet tona.

Vazhdimin Perpjekjes e quaj te kote sepse nuk shof se c’ka mund te na siguroje me teper – nje gje-ndje e sotme politike nderkombetare dhe deri ku mund te zgjatet kejo- (Perpjekja), qofte nga pikpa-mja e kohes qofte nga ajo e Vendit (tokes).

Por dhe katastrafal mund te behet (simbas mendimit tone). Sepse edhe sikur te ngelim ne mbro-jtie pa te veprojme pozitivisht, edhe sikur te vazhdojme duke vajtur perpara, deri sa nuk kemi te llo-garitim si baze te sigurte asnji tjeter per vec popullsise te zones qe perpiqet per fatin e vete, atehere cfuqizimi i jone edhe financiarisht edhe nga burra lufte do te jete nji gje fatale, dhe sic eshte situata sot dhe ca me teper tash kur u nderlikua gjendja nga lufta Panevropjane.

Por valle me te vertete ne nji te tille grade i met dhe i pa afte Protokolli sa te justifikohet refu-zim’ i tij.

Une sa per veten time nuk jame dakort me ata, qe jane te mendjes se kyj nuk e siguron substa-ncen Ethnike te Epirit te Veriut, as i shoqeronem pesimizmit te desave nga parafolesit. Simbas mej-ndimit tim, Protokolli formon nji tabje te njohur Nderkombesisht. Nga kjo mundemi t’i shtyjme per me teje deshirat tona Kombetare deri ne realizimin e plote te tyre dhe s’ka ndonji fuqie terheqese te kundert, e cila te qitij jashte rruges perkatese dhe e cila te neutralizoje influencen e Patrikapes dhe te Qeverise Greke, te cilen (influencen) s’na duket se e cmojne sa duhet, ata qe ankohen kontra saj. Sepse keta, dhe rezistence ne Popullit per insistim te revendikim te se drejtave patriotike, qe kyj tregon qysh prej kreit te kohes, duket se e vene ne kontestim pa justifikim, duke zmadhuar rreziqet e asimulli-mit prej nji Race ne nji gjendje shoqerore primitive dhe prej nji Shteti i cili mbahet ne jete artificialisht.

Edhe ajo qe thuhet prej shume njerezve se nuk e mundur dhe me bashkejetesa e te Krishte-reve dhe Musullmaneve, pas si i krijuar gjendja e sotme me duket se nuk eshte ne vijen e gjendjes, me duket dhe sikur nuk formon nji argument te mjaftueshem per burra serioze.

S’thote kush se nuk u krijua nji gjendje e papelqyer, gjendje e cila nuk ishte me domosdo perfu-ndim i Perpjekjes dhe pra mundesh te evitonesh dhe te mos ngjaste. Por pas si u krijua nuk mundemi t’i a atribuojme Fatit, por duke konsideruar nevojen si ceshtje nderi, nuk mundim te bejme ndryshe vecse te adoptojme dhe t’e deklarojme si nji mesim-vertet brutal-por te domosdoshem per ata, te cilet nuk patne ditur respektin kundrejt Jetes dhe pasurise se huaj.

Nga ana tjeter perse te themi nevet qe jemi fituesat e luftes se: nuk mundim te rojme me Musullmanet e nuk i leme qe kete gje t’a mejtojne te mundurit? Per se t’e themi nevet qe kemi garanta Fuqit e Mbedha dhe t’interesueme per ne dhe Qeverine Greke, por ne baze te dispozitave te qarta te Protokollit.

Tue konklluduar jam i mendjes se: per te gjitha keto duhet t’a pranojme Protokollin, pa kondita, te cilat pengojne Qeverine tone ose te kallzojme mungese disipline te detyrueme, kundrejt Qeverise Greke. Me keto fjale nuk e elkslludoj perpjekien per permiresimin e Protokollit. Por jam i mendjes se kete perpjekie duhet t’i leme Qeverise tone e cila bashke me Qeverine Greke, ta rregullojme punen si qe t’a gjejne ate se eshte ne e dobishme dhe per nevet edhe per Palelenizmin, me te cilin ne duhet te gjendemi ne solidaritette pa ckeputur.

Por c’ka konsideroj – une se pakut – si nji gje te domosdoshme, per tu venur ne zbatim ngushte-sisht, esht’ organizim i mbrendeshem i Zones se privilegjueshme per kete gje i paraqit Z. Kryetar lut-jet me te nxehta qe t’e hedhij dhe mbi te, interesimin e Tij. Sepse, ne qofte se deshirojme qe Populli i kesaj Zone, te zvillohet dhe kendej e tutje sic i pershtatet Greqizmit, eshte nevoj’ e domosdoshme qe te familjarizohet me ndryshimin e gjendjes Politike, te cilen pesoi – fatalisht – t’i vetesoje privilegjet qe fitoi qe te mundi t’i mburoje dhe vete ne kohen e duhur, dhe sido qofte te paraqitet i organizuar per faqe te bardhe. Se: s’duhet te mpshefim, sic eshte sot, duket si e ckateruar kreit.

Keto – Zoterinj – kisha te thoshnja per te justifikuar voten time mbi ceshtjen ne bisedim.”

Pas si mbarova fjalimin si ma nalt, u be nji bisedim i eger tue filluar kontra meje dhe tue mbaruar midis krenave te Mbledhjes.

Me qene se ky bisedim ndihmon ne cmim te fjalimit tim nga pikpamja e ndjenjave te mbrende-shme te shpirtit, qe ekspiron (kallzon), e quajtim te arsyeshme t’e permendim dhe ketu te perkthyer nga Greqishtia.

I pari qe e mori fjalen ishte Z. Jorgji Busho-ja, ish deputeti ne Parlamentin e Turqise se Re, ku kyj pat treguar me te vertete nje kurajo civile dhe nji dinamizem, qe e dallonin nga shoket. Kyj kishte ardhur ditet e fundit te luftes t’Afonomise dhe thuhesh sikur e kishte thirrur Klika ekstremiste, qe me kete t’zevendesonte Kryetarin Z. Zografos, i cili ish i mejndimit qe t’i jepesh funs luftes me pranim te Protokollit. Tha pra kyj (Bushoja) “Nuk prisnja falenderime nga Z. Dilo. Z. Dilo me sa tha, m’u paraqit me i paket se sa e lyp vazhdimi i Perpjekjes. Por Z. Dilo cfaqi ankime ne kurris te Grekerve.

Av. Dilo: Te ipiroteve.

Busho: Edhe ipiroterit Greker jane. Por ndonese qe te gjithe vrapuan –Ushtarake e Civila – per te ndihmuar dhe ndonese edhe Protokollin e quajme te paafte, vjen nji ipirot dhe e konsideron te afte dhe bashkejetesen te mundeshme! Por ne nji te tille rasje “c’na duhen dhe me deshmitare dhe e konside-ron te afte Protokollin, kurrqe Ay vete pretendon se ka mundesi qe te na mbysin Camer refuxhate dhe duke vazhduar filipikun kontra meje harriti te thote se: Ipirote mbeten ne ushtri per karavanen. (+)

———————————————————————————————————————————-

(+). Karavane i thoshnin Grekerit enes ne te cilen jipeshin cdo ushtari gjella qe i perkiste

———————————————————————————————————————————-

Dr. Jorgji Xhelo, Triha, Dr. Gjati: Se bashku dhe me gjak te nxehte e me nje ze u ngritne dhe brit-ne: Z. Dilo vetem veten e tij perfaqeson.

Qirici. (Nga Stetoguli, avokat i instaluar ne Qytetin e Korfuzit) u ngrit e tha: Bisedimi qe u shkak-tuan nuk me duket se eshte ne vendin e tij. Disa fraza te Z. Dilo u keqkuptuan pa te drejte dhe dhane shkak per filipik kontra ipiroteve. Une, per pjesen time nuk e pranoj ofendimin, qe u tha kuntra ipiro-teve dhe i lutem Z. Busho t’a marre prape ose te shenohet ne Procesverbalin.

Busho: E pranoj se shprehia ishte e ashper.

Cirici: Terhiqnie.

Busho: E muarr prape.

Qirici: Ipirotet e bene rolin e tyre. Por mevet ketu u mblothme qe te cfaqij seicili mejndimine e tij lirisht. Nese Protokolli nuk eshte nje gje e mbaruar, por nuk eshte baras me nji zero, dhe eshte i afte per te ruajtur ngjyren Elenike te Vendit, ngjyre te cilen e ka ruajtur ipiroti te pa prekur dhe perfundoi tue kerkuar me insistim qe te cfaqim mejndimin e tyre edhe anetaret e tjere te Qeverise dhe vecaneri-shte Hiresia e Tij Episkopi i Vellase (Konices), qe eshte faktor’ i pare i Perpjekies dhe shkaktari krye-sor i gjendjes se sotme.

Episkop’ i Vellase (Hiresia e tij Spiridon Vllakos) filloi te shpjegoje c’ka kishte ngjare ne Kongresin Pasipirot te Gjinokastres, i cili tha: “vendosi o Aftonomi o gur e hi”.

Av. Dilo: Vetem mbrojtie.

Episkopi: Jane Procesverbalet. Mandej shpjegoi se si perfunduan ne ceshtjen e Protokollit te Kor-fuzit, te cilin e konsideron si jo te afte qe t’i siguroje Ipirit Elinizmin dhe perfundoi tue i drejtuar Z. Dilo pyetien: “Seriozisht besoni se esht’ i afte Protokolli”?

Av. Dilo : Para se T’Ju pergjigjem, lutem te me lejoni t’Ju bej pyetjen: “Gjendja ndene privilezhet e Patrikapes a e siguronte Elinizmin e Popullsise x Kristiane ndene Turqine?

Episkopi : Po

Av. Dilo : Por atehere, po ate gjendje te forcuar me kaq privilegje te tjera tash dhe solemnisht te ga-rantuara, perse e konsideroni te pa-afte?

Epishkopi : Te, te besoj ? Por mos harroni se nuk kemi te bejme me Turqine, por me nji Shtet mo-dern dhe vazhdoi te jap shpjegime mbi nevojen, e cila imponoi te nenshkuarit e Protokollit ne Korfuz dhe tue u vrare e u prere por nuk u be dot e mundur te fitonesh qellimi i jon kryesor. Kritikoi ashper zonen e Librue me te Epirit per hskak se nuk i afroi ndihmat qe premtoi me ane te perfaqesuesvet te saj dhe vecanerisht qytetin e Janines, ku tha: shpenzohen abuzimisht pasurinie te shenjta.

Kryetari. K. Zografos: Kritika per mos organizimin e Ipirit te Veriut nuk rendon mbi Qeverine. Se duheshin dhe perona. Por keta dezertuan!……

                                                                                     

Ne kete material na cfaqet per here te pare mundesia e nje bashkepunimi midis grekomaneve dhe filoxhonturqve, qe i korespondon konfliktit orthodoks-musliman ne qytetin e Gjinokastres dhe roli i Çerҫiz Topullit na cfaqet si nje nder themeluesit e shoqates “Kandile”. Ky eshte i vetmi rast ku na cfaqet roli i Çerҫiz Topullit ne aspektin politik nder popullaten shqipfolese per qytetin e Gjinokastres. Gjithashtu ne kete material bie ne sy permbajtja e Protokollit te Korfuzit prej nga rezulton qe ky protokoll ka qene per te mire te shqiptareve, ndersa politika greke nuk e ka pasur per zemer, por u detyrua ta firmose pas gjashte muajve nen presionin e Fuqive te medha. Ne kete material bie ne sy dhe mospajtimi i autorit Avokat dr. Vasil K. Dilo me krijimin e figurave kombetare te huazuara nga bota otomane si Sami Bej Frasheri dhe Faik Bej Konica per te cilet shqiptaret pothuajse nuk dine asgje se cfare te mire i kane bere ata Kombit Shqiptar.

Nga ana tjeter duhet pranuar se pretendimet e Avokat Vasil K. Dilos jane jashtezakonisht ne kundershtim me punimet e historiografise te epokes komuniste, te perfaqesuar nga Arben Puto ne punimin e tij Shqiperia politike 1912-1939, Tirane 2009, f. 130-137, dhe postkomuniste te perfaqesuar nga Elena Kocaqi Levanti ne punimin e saj Wilhelm Wied Princi gjerman i Shqiperise, Tirane 2015, f. 92-101.

          5- Ndergjegja kombetare shqiptare dhe ndjenjat  atdhetare shqiptare, foto 39. (numri i faqeve nuk eshte sipas doreshkrimit, por sipas daktilografimit)

faqe 8 Por ҫ’sy e faqe kanë Çetat e Hajdutëve që të ngrihen në gradën e Heroit Kombëtar, ata të cilët nuk kanë pasur asnjë pikë nga ide të Atdhetarizmit, rripnin dhe vrisnin Rajenë që të rronin këta pa le të ishin Shqipëtarë dhe këta ?

faqe 17  Nuk pretendojmë se ishim dhe vetë – personalisht – në pozitë që të konsideroheshim të meritushëm për nji sekret të tillë ( me gjithë se në atë kohë duhesh të ishte ditur ҫelja e Komitetit të msheftë ‘’ Kandila ‘’ nga krijuesit e të cilit ishte dhe Çerҫiz Topulli dhe i Nënshkruari ). Por sido që të ishte puna, deri as Mitropolia dhe as Kosullat Greke nuk kishin marrur erë nga ky Komitet i msheftë. Ata do të mernin vesh diҫka për ekzistencën dhe veprimtarinë e këtij Komiteti Qëndror të Partisë. Pra ҫka rezulton tjetër që: Organizimi revolucionar kontra Turkut në Jugë me 99% nuk ka ekzistuar në realitet, por ndoshta si imagjinatë dhe si……mburҫkë.

faqe 25  I ndyeri farmacist Beso Gega e dinte që një nga formuesat e Shoqërisë së msheftë me emër ‘’ Kandili ‘’ qysh në kohën e sundimit Turk ishte dhe ay,…

faqe 26  Në një të tillë mentalitet gjëndesh në përgjithësisht Elementi Ortodoksi Jugut, kur i habitur dhe duke fëkuar sytë pa në Gjrokastër Ushtrinë Greke si ҫliruese dhe nga ana tjetër mbeturinat e Ushtrisë të Turqisë së tmerëshme të zhdukesh se Retë e zeza, që i vë përpara Veriu!

faqe 40-41 I sejtë do të ishte Parajsa Shqipëtar në formën e Shqipërisë si një Shtet i Lirë dhe i shkëputur krejt nga ҫdo relacion me Shtetit Grek dhe me Qishën Ortodokse, e përfytyrojmë si me anë të nji aparati fotografik, i cili nuk i bën kurkujt hatërin që ti fshehi të metat e forcës së tij. Dy artikujt të botuara në fletoren ‘’ Omonia – Konkordia ‘’ më Nr. 201 dhe 203 të Dt. 11/24. 01. 1919 dhe 12/25. 01. 1919.

Nga këto, i pari është artikulli i fletores në fjalë e cila ndonëse gjëndesh midis dy flakëve d.m.th. midis okupatorit armik, si thëngjill i mbuluar dhe Çetave të hajdutëve të tërbuar, por si besnike e detyrës kundrejt Atdheut, nuk druajti aspak që të botonte duke i dhënë titullin : ‘’Udha s’krren, koha s’pret’’. Ishte ajo periudhë e kohës, kur tërbimi i hajdutërisë dhe ay i vrasjeve ishte në kulm të pashëmbëll dhe të pa imagjinueshëm dhe ku objekt i saj ishin fshatarët Ortodoksë Shqipëtarë të krahinave: ‘’Rrëzë – Lunxhëri – Zagori’’ dhe kur Sigureca Publike ishin nën kontrollin qesharak të Karabinjerisë Roajale dhe po atëhere kurr për persekutim të hajdutërisë karabinjerët vraponin e vinin, jo ku vepronin ata  (hajdutët), por në vënde diametralisht të kundërtë. Ishte koha kur Autoritetet Kompetente të okupatorit ndiqnin Penalisht jo keq-bërësit, por viktimat e tyre me akuzën e ndyrë për prestigjin e Shtetit që përfaqësonin, se këta (viktimat) i strehonin këta. Ishte koha kur ndaj Popullit ishte formuar përgjithësisht opinioni se me tolerancën e Fuqisë së madhe Evropjane grabitjet, plaҫkitjet,  zhdukjet dhe vrasjet të Ortodoksëve ishin të lejuara, si hakmarje për mënxyrat e Aftonomisë, të cilat ju atriboheshin vetëm këtyre. Ishte koha kur kritikat e fletores në fjalë detyruan më së fundi Parin e Elementit Musullman të bëjnë nji mbledhje të posaҫme në Çepunë (mbanë Lumit të Kardhiqit), për të marrë gjoja masat e duhura kontra hajdutërisë, kurqë nga sa ngjajtën në bisedim e sipër dhe pas pak kohe u duk se qëllimi i vërtetë u duk se ishte si e si të zhdukesh Drejtori Politik i fletores (Av. V. Dilo) dhe mbyllja e kësaj.

Këto nuk janë supozime të tonat, por fakte të pa kontestueshme. Na i tha i ndieri Javer Beu, i cili kryesonte dhe përfaqësonte në atë kohë Musullman e Jugut. Pasi mori fund bisedimi i atjeshëm, na erdhi një ditë i përmënduri Javer dhe në nji nga seancat zyrtare të Këshillit Administrativ na tha se : ‘’ U shtërnguam të mblidhemi në Çepunë për të marrë masat e duhura kontra Hajdutërisë, se ҫ’e dëgjon z. Dilo dhe shtoi, pa asnji provokim nga ndonji anë, se në bisedim e sipër , një i quajtur Ismail Lulo nga Zhulati, u ngrit e tha : Nuk keni turp ju të Gjirokastritët, që duroni të dalë brënda në Qytetin tuaj nji fletore në gjuhën Greke ? ‘’ Por – shtoi Beu – nevet i thamë se kjo është nji ҫështje tjetër që nuk ka vënd këtu‘’.

Por nga ajo që ngjajti pas kësaj mbledhje të Çepunës, kallzon – siҫ thamë – qëllimin e vërtetë të asaj mbledhje. Tërbimi i hajdutërisë në vënd që të pakësohesh u ndez më shumë dhe Ismail Lulua ishte ay i cili bëri atentatin kontra Meje dhe po ay i cili i tha Pitropit të Manastirit të Hormovës Nuredin Miut se ay që e mbante Çetën e tij ishte Javer Bej Hurshiti ! Këto më erdhi dhe m’i tha të nesërmen tekstualisht i përmënduri Nuredin, nji mik i familjes tonë prej shumë vjetësh!

faqe 42. Por, me gjithë që – siҫ thamë – Ortodoksit e Korҫës ishin përgjithësisht Shqipofonër dhe prandaj kishin bërë shumë hapa përpara në fushatën e Idesë Kombëtare dhe me gjithë që atje u ҫel e para shkollë Shqipëtare, por nga faktet se: Shkolla në fjalë nuk u mbajt do në këmbë më tepër se disa muaj dhe se: Shumë Korҫarë (nga Qyteti dhe nga Krahinat), pasurinë e tyre e lanë në testament për shkollat Greke dhe në besim të Qeverisë Greke, për sa i përkiste përdorimit dhe administrimit të saj dhe disponuan shuma të konsiderueshme për të zbukuruar Kryeqytetit e Greqisë, nga të gjitha këto lihet të mirret vesh se si në Korҫë brënda dhe në Krahinat e saj, Grekomanizmi ishte mjaft në gjallëri, ndonëse dhe protagonistat e anës tjetër, si për shëmbëll Leonidha Naҫi, Pandeli Vangjeli, Sotir Peҫi, Kostaq Kota, Pandeli Çali e t.t. kulturë Greke kishin.

Por nga ana tjetër fakti se, për shkollat Shqipe as ndihmoi kush deri sa ti sigurohesh funksionimi as la kush gjakundi jashtë, si në Rumani , Bullgari ose nga Rusia e t.t. ndonji shumë nga kamatat e sëcilës të mbaheshe shkolla,  ky fakt kallzon, jo mungesë Atdhetarizmi, por mungesë besimi, jo vetën nën Qeverinë Turke, por edhe në shpresën e ndërtimit të nji Shteti Shqipëtar, ku të gjithë Elementat do të gëzonin barazi dhe drejtësi të sinqertë e të plotë. Se nuk ju a qiste frikën se mbasi shumicën do ta kishin Musullmanët, këta nuk ju inspironin besim për bashkë-jetesë sinqerisht vëllazërore.

Po kët mungesë kallzon dhe fakti që as në Korҫë nuk u formua dot nji Komitet e fshehtë Kombëtar revolucionar dhe Miks. Se në Korҫë gjëndeshin shumë persona mjaft të dalluar dhe me gjithë cilësit e duhura për një të tillë Komitet që duhesh të formohesh dhe të ekzistonte pa tjetër. Se nji i tillë Komitet dhe Popullit do ti inspironte nji besim në premtimet e tij se lëvizjen përkatëse do ta drejtonte me sukses drejt qëllimit të përbashkët.

Arsyet dhe pengimet për të cilat nuk u formua dot, nji të tillë Komiteti i nevojshëm, mund te jenë dhe të shumta dhe të ndryshme, simbas gjykimit të ҫdo stundenti të kësaj pike. Por ajo që nuk ka se si të përjashtohet është dhe kjo të cilën prekim dhe nevet këtu d.m.th. dyshimi mbi sinqeritet të shumicës dërmuese të vëllëzërve Musullmanë.

faqe 45. Ajo që i njihet Greqizmit dhe Ortodoksisë është nji fuҫkë sapuni ose një lloj kasheje, në te cilën mbështillen barnat e hidhura në të pirë.

Prandaj dhe për hatër të harmonisë në mos dhe me Grekofilërit ose Grekomanët, por dhe me Minoritarët, të cilët duhet që të mos i persekutonim saqë të mbeteshin për jetë armiq, por ti mëlconim që ti bënim miq. Korҫarët Nacionalista duhesh që – qoftë dhe sa për sy – të mos e përbuznin kaq fort Protokollin (behet fjale per Protokollin e Korfuzit, GH) saqë të injoronin krejt, në rolin e tyre politik në Shtetin Shqipëtar. Por kjo mënyrë politikeje nuk na duket se ka qënë pa ndonji influencë nga jashtë dhe konkretisht nga ana e Elementit Musullman, sëcilit në vënd që ti ndriҫonin mendimin për Protokollin në fjalë si të dobishëm për interesat jetike të Shtetit, i bënin – si më thënë – qejfin duke i tej-kaluar në urrejtje kontra tij.

Por në këtë pikë – simbas mendimit tonë, të cilin nuk druajmë aspak të mos e shfaqim lirisht deri sa – bile – e quajmë të dobishëm për Atdheun dhe detyrë për vete. Musullmanët e Shqipërisë janë veҫanërisht jo vetëm të kritikueshëm ashpër, por dhe të vajtueshëm. Se u bënë viktima të graҫkës, që ju ngrehu Italia makieveliste. Kjo nuk pati aspak për turp tju a paraqiste tash atyre si të dëmshme, kurqë ajo vetë dhe dhe e nënshkroi dhe  garante u caktu për aplikimin dhe zbatimin e tij. As mund  të pretendojë kjo – për të evituar ankimin e Shqipërisë – se pasi e pranoi dhe Shqipëria vetë, nuk kishte ҫ’të bënte ajo kontra marrëveshjes të Fuqive të tjera Evropjane. Se Shqipëria ishte e shtërnguar ti bindesh urdhërit të Fuqive të Mbëdha dhe nga ana tjetër nuk kishte ajo eksperiencë Politike të Italisë dhe as fuqinë Dipllomatike që të parashikonte më mirë konseguencat që do të kishte pranimi dhe aplikimi i Protokollit, ashtu siҫ e nënshkroi ajo.  

Por kur vallë ishte më e sinqertë motra e Shqipërisë Italia ? Kur e nënshkroi si të dobishëm, apo kurr e denoncoi si të dëmshme Protokollin?

Lutem të mos pandehet se ҫ’ka themi për të, se mos e konkludojmë nga dobësit’ e saj që të ndalonte hordhëqet e Hajdutërisë. Zbulojmë ҫdo gjë që dimë nga eksperienca vetjake simbas detyrës kundrejt së Vërtetës, pa të preferojmë hatërin kundrejt bashkë-atdhetarëve tonë duke harruar se kësisoj kompromentojmë nderin e Atdheut tonë!

faqe 50-53.  Krishtere e Prefekturës të Gjrokastrës gjëndesh në paralizije të vajtueshme në sajë: Nga një anë të influencës Greke dhe nga ana tjetër të urrejties Musullmane dhe të dinakërisë Italine.

Jam i mendimit se dikur do të pranohet se Grupi i vogël rreth fletores ‘’ Omonia – Konkordia ‘’ mendonte dhe vepronte në mënyrë më konform me realitetin dhe në interesin më të drejtë, si të Shtetit dhe të Qishës Ortodokse dhe të harmonisë midis tyre.

Përgjegjësia më e rrëndë kundrejt historisë duhet të rrëndojë mbi propagandën Greke. Kjo pasi falimentoi në përpjekjet e saj që të aneksonte Vëndin në Greqi, u trullos kaq tepër sa që të mos përfitojë nga eksperienca dhe të ndryshonte rrugën pa krye, që kishte ndjekur dhe të mos dëgjonte më dhe miqt e vjetër në të cilët bazohesh, pa mundur të bënte diagnozën e duhur , si për karakterin dhe për fuqinë e tyre mendore. Kaq keq e humbi toruan sa që të lërë në fatin e tyre jo vetëm Grekomanët, por edhe Grekërit e thjeshë.

Por gabimi më i rëndë për të ishte ky që: Nuk vuri mënd as pasi e pa që gjëndja u ndryshua krejt dhe në atë pjesë të Vorio – Epirit, ku ajo besonte se mos kishte hedhur rrënjë më thellë su kudo gjetkë!

Diku gjetkë të Përkujtimet tona përmëndim ҫ’ka na tha dikur Peshkopi i Konicës, i cili ishte një nga protagonistët e Luftës Aftonomike, se d.m.th. Elenizmi hoqi dorë nga politika e aneksimit dhe të Krishterët i don të ketë si një kriqellë lidhjeje me Shqipërinë. Por ky mendim ngeli nji fjalë e thatë. Politka zyrtare nuk u ndryshua aspak e askurr ! Por e pësuan dhe përsëri si nga hera. Nuk u qeshën dhe ata vetë, por qeshën fëlliqur dhe ata mbi të cilët shpresonin.

Noshta përsërisim ҫ’ka mund të kemi thënë shumë herë, qoftë dhe nëpër kujtime të tjera të tona. Por na duket sikur do të na falin kjo përsëritje – në linja të përgjithëshme – deri sa do të ndihmojë aftësisht në ҫështjen e ҫmimit edhe të rolit të Kristianëve të Shqipërisë Jugore në këtë periudhë kritike të jetës Shtetërore të Atdheut tonë, por edhe të propagandës Greke.

Mund të thonë ҫdo gjë që të duan patriotët e sotëm për ҫka mendonin dhe vepronin brezi i Nacionalistave Shqipëtarë para kthesës që bëri Qeveria Otomane në politikën e saj kundrejt Kombit së pushtuar Shqipëtar dhe pason para Luftës Turko – Ballkanike. Por Grupi i vogël dhe omidheat i jonë, pranon se nuk mundi të ish i zoti të parashikonte ҫ’ka kishte të pillte furtuna politike, përplasjet e sëcilës e kallzonin disa shënja të jashtëzakonëshme, që dukeshin që shfaqeshin në horizontin politik, ndonëse thellë dhe larg.

Fati i Idesë Kombëtare prokuponte nga më të parët edhe këtë Grup. Por dhe sikur të ish e mundur të parashikoheshin sigurisht, se me ҫpejtësi Rrufeje do të lindesh dhe Shtet Shqipëtar i Lirë e Indipedent dhe i shkëputur krejt nga sundimi Turk, por ҫka dinin mirë nga eksperienca dhe nga Realiteti ishte kjo që: Nuk ekzistonte asnjë pregatitje për një të tillë ndryshim nga rrënja as nga ana e  Rajesë, as nga ana e atyre që në sajë të Fesë sundonin mbi të. As afrim i posaҫëm i Elementave nuk dukesh gjakundi, as ndonjë marrëveshje qoftë dhe midis parisë së tyre. Përkundrazi. Fakti se në marrëveshje midis Shteteve Ballkanike përmëndesh dhe Greqia, i shqetësonte Musullmanët. Se këta dinin se mbi këto vënde synonte jo vetëm se banoheshin – në shumicë – nga bashkë-kombëtarët, por dhe nga të Krishterë, të cilët të shtypur nga një robëri Shekullore, nuk kishin ku gjetkë të shpresonin. E bënin të pa mundur nji të tillë afrim dhe marrëveshje . Nga ana tjetër dhe Musullmanët llogaritnin se në rast se e humbiste Turqia luftën, do të ndryshoheshin krejt konditat e jetesës dhe nga sunduesa do të bëheshin ata Rajeja e Rajeve të djeshme dhe pra punonin që në qoftë se nuk do të mundin që – siҫ thotë në Fjalorin e tij i ndieri Sami Frashëri – të mos linin të perëndonte Hënëzën drapore, të viheshin së pakut ndënë pushtimin të një Shteti të huaj nga fqinjët , peripecie kjo që nuk ishte aspak e dobishme për Idealin tonë Kombëtar .

Ndënë këto kondita kundërshtare, Nacionalistat e Krishterve Shqipëtarë nuk e gjejnin punë të urtë të ҫfaqeshin dhe me sa ju ishte e mundur, të mos linin binishin e hipokrizisë, por duke përfituar dhe nga besimi i lehtë i Grekërve të uronin që Vëndi të shkonte ndënë sundimin e Greqisë. Se ishin më se të bindur që Vëndi do të shkonte ndën sundimin e Greqisë. Se ishin më se të bindur se ҫ’ka pësoi Ideja Kombëtare gjatë kaqë Shekujve që as dihesh nëse ekzistonte, nuk do të pësonte tash, kur gjithë sakrificat e Greqisë për të asimiluar përfunduan në flakë nga nji shkëndij , i cili ishte aqë thellë i mbuluar sa që të mos besohesh se ekzistonte. Përveҫ kësaj konkuronte për një të tillë mendim dhe realiteti i kundërt për propagandën Greke, ky që nga Protektorat që kërkonin Musullmanët, aq pak i rrezikshëm ishte Greqia jo vetëm si më e dobët, por dhe si më e njohur nga gjëndja e sotme Kombësisht e gjithë atyre që disa Shekuj më parë u shtërngua të instalohen si emingranda.

Me pusullën idealistike në këtë drejtim Grupi i jonë pati kujdesin që të mirrte masat e duhura për ҫdo eventualitet.  

Ç’ka e prokuponte parë nga ҫdo tjetër gjë ishte Roli i Mitropolisë Lokale. Në atë kohë kjo gjëndesh në një gjëndje aspak të volitëshme jo për Shqiptarizmin, por as për Elenizmin. Mitropolit ndodhi të ishte i emëruar i quajturi Vasilios Papakristu. Kyj Kombësisht ishte Shqipëtar bir Shqiptari nga Katundi Labovë e sipërme ose e Kryqit të Gjrokastrës. Por nuk mund të thuhet se dallohesh për ndjenja Kombëtare Shqipëtare, por as dhe për Greke me gjithë që për këtë të fundit paraqitesh me zell në kulm si shumë i flakët. Se ajo që e karakterizonte shquar ishte dallkaullëku për të rruajtur pozitën që pati fituar në sajë të cilësisë së tij si Peshkop i Qishës Ortodokse të Stambollit, mbi të cilën influenca e Qeverisë Greke nuk kishte se si të fshihesh.

Mitropoliti në fjalë, nga pikpamja e rolit politik, secilit horizont do të zgjerohesh shumë në qoftë se do të realizoheshin frikërat që kërcënonin dhe Shqipërinë, ishte i paaftë në mënyrë të qartë dhe për sytë e një njeriu që nuk merresh me politikë. Këtë e prokuponte vetëm interesi vetjak, i konsistuar në të ruajtur të pozitës së tij me anë të dallkaullëkut për përvetësim të cilësisë të patriotit të kulluar Grek. Dhe – po thuaj – e fitoi këtë, siҫ e provonin nderimet që i bëheshin në Greqi, ku u fut kur u përkeqësua furtuna.

Simbas mendimit tonë, ky u duk se ishte Peshkop fatal si për Greqinë, gjithashtu dhe për Vorio – Epirin dhe për Shqipërinë vetë. Këtë mendim nuk u formua a posteriori, por e patën dhe a priori. Siҫ e kemi thënë dhe gjetiut (në kujtimet tona), e njifnin mirë dhe e kishim mik, por pamë se nuk na ish e mundur të shoqëroheshim në politikën e tij. Por nuk duhet të pandehet se mos këtë kundërshtim e shkaktoi diferenca e ideollogjisë Kombëtare. Se ay që në kohën e Turqisë nuk pati askurr shkak që të besonte se mos ishim armiq e Greqizmës. Por as dhe në kohën e Luftës Ballkanike, as në periudhën e okupacionit Grek , as në peripecit e Aftonomisë nuk ju dhanë argumenta nga ana e jonë për luftën që na grefi dhe për shpifjet e rrënda që gatuheshin në Mitropoli të Gjirokastrës nga ana e atij vetë dhe të partizanëvet të tij.

Se – siҫ e kemi theksuar në ҫdo rast – Grupi i jonë, pa mohuar Kombësinë, nuk luftuam akurr Greqizmin, deri sa duke mos besuar se Shteti Shqipëtar do të formohet me shpejtësi rrufeje dhe në Vëndin tonë, brënda uronim që bashkimi me Greqinë të ishte për neve nji stacion i nevojshëm dhe e konsideronim këtë më të preferueshme nga Proteksioni i Fuqive fqinj, që na paraqiteshin aqë të dhëmshura.

E thamë dhe më sipër fatal, jo pse bëri ndonjë tradhëti, por sepse nuk pati zotësinë e duhur që ta përdorte për të mirën e Popullit fuqinë që ja furnizonte pozita si kapedan i anijes, që e rrafin valët e Deti dhe e dredh timonin siҫ e lyp shpëtimi i saj dhe ay i pasagjerëvet. Ky shumë gjëra të mira mund të bënte dhe shumë mënxyra do të kishte ndaluar dhe evituar sikur të kishte zotësinë ordinere.

Këtë mungesë të tij, nuk ka as më të patkën dyshim se mos nuk ja shifnim a nuk ja dinin Autoritetet Superiore dhe kompetente. Por ҫudia është kjo që asnjë dhe askurr nuk thanë as me vete, ku vemi ne me udhëheqës një të tillë kaq miop.

Qysh në kohën e sundimit Turk Grupi i jonë më dt………………….kishte kërkuar nga Parikana zëvëndësimin e tij. Por ajo nuk ja vuri veshin. Ju drejtuam edhe Ministrisë të P. të Jashme të Greqisë më dt…………………, por dhe kjo nuk e pa – siҫ dukesh – të nevojëshme të ndërhynte. Barra më e rrëndë duhet ti ketë mbetur Konsullatës, e cila e kishte për ditë dhe vazhdimisht në sy, në qoftë se dhe kjo kishte preferuar si më të dobishme politikisht tolerancën dhe heshtjen !

Sido qoftë ay dilte si me thënë gjithmonë mbi ujë ! Si duhet të shpjegohet vallë kjo gjë ?

Simbas mendimit tonë ambientin e trubullonte me brofkat tymuese patriotike dhe me gogolin e Shqiptarizmit, të cilin, Shqipëtar ay vetë e urrente për vdekje përpara Elenizmit, si Grek i thjeshtë prej origjine por si i………Shqiptarizuar ! Këtë rol e luante me mjeshteri të mbaruar në kulm. Në ekzistencën e të tillë ndjenjave patriotike pretendonte se detyrohesh dhe nga opozita e rreptë që i bëhesh dhe për të mbuluar të metat e veta. Kundërshtarët i karakterizonte si  Shqipëtarë,  armiq të rrezikshëm për Elenizmin dhe për qëllimet e tij. Dhe besohesh jo vetëm kur fjalët e tij ishin burҫka për të ardhmen, por vazhdonim të besonin edhe kur Realiteti ngjirresh duke i kallzuar brofka nga dallakaullëku i ulët ! Fakt ky paraqet lakuriq lehtësinë e Grekut – të zgjut nga ҫdo tjetër pikpamje – në të besuar, pa rezervë që të gjithë ata që ju flasin Greqisht dhe ju shesin ndjenja filo – greke, qofshin këta dhe të huaj Kombësisht.

Ç’të përsërisim gjëra që ndoshta i kemi theksuar shumë herë dhe ҫ’dobi të përmëndim plagë të vjetëra ! Konkludojmë duke thënë se : Sikur ky Peshkop të ishte ngritur në naltësinë e cilësisë dhe në atë të misionit të tij, as mënxyrat e Aftonomisë, as turpet e okupimit Italian ndoshta nuk do të kishin ngjarë !

Mitropolit, ky i Prefekturës së Gjirokastrës, e cila ishte shpirti i kryengritjes, sa për sy I emëruar si Ministër ishte si rrota e pestë e Qerres dhe ndonëse Kryetar i Komitetit  të Mbrotjes u shpartallua me gjithë të dhe fati i Popullsisë. Administrim Fetar dhe Politik që i ishte besuar atij mbeti në duar krejt të huaja !

Fati e deshi që dhe gjatë riokupacionit Grek, nga gjithë burrecërit e Luftës Aftonomike kyj mbeti vetëm në Vënd, ndërsa gjithë të tjerët u bënë mi muri. Por ky duke mos  mundur të shofij tej hunës së tij dhe i mbytur në dallkaullëk kundrejt personit të Mbretit Gjerman-noman, nuk interesohesh për kurgjë tjetër veҫse si ti diqte thimjanë Mbretit triumfal dhe si të bombardonte me fjalë bombastike Antantin dhe atë që plasën sa të sillnin në Vorio – Epir që të zëvëndësonte Greqinë d.m.th. Italinë, përpara të cilës ҫau dushkun dhe ky vet dhe gjeti strehim si Hero – Kombëtar në Greqiku nuk di ҫju kishte zënë sytë, nuk u gjënd nji kompetent ti hiqte binishin e demagogjisë dhe të dallkaullëkut dhe ta kritikonte për gërmadhat që la të shkaktuar nga dasitë, që ay vetë mbillte dhe në orën e fundit akoma dhe vazhdonte dhe nga larg ti ushqente, deri sa zëvëndësi i tij me gjithë partin e tij u shpartallua fëlliqur. Sepse i pari me rolin e tij të ndyrë nga ҫdo pikpamje harriti sa dhe të burgosesh nga Autoritetet Shqipëtare dhe partizanët e tij u zhdukën nga skena dhe e lanë kët si gunë e vjetër për të mvarur fatin e tyre, nga ata që ju inspironin besim se do tju a shpërblenin shërbimet, duke harruar detyrat e tyre kundrejt Fesë dhe gjuhës Fetare dhe Kombëtare, për të cilat ju shitnin patriotizëm atyre syleshëve, që mbureshin dhe bazoheshin mbi ta!

Këjo me pak fjalë. Se dhe gjetkë është bërë fjalë për të. Ishte dhe gjëndja paralitike e Elementit të Krishterë të Prefekturës së Gjirokastrës për të cilën bëhet fjalë në faq. Nr.63.

Sa për Elementin Musullman në faqen Nr. 79 kemi shënuar se : ‘’ Nuk e ka fituar ende plekurinë e duhur Politike’’, Duam të besojmë se nuk do të kemi qënur larg nga Realiteti, si në fillim të peripecive Kombëtare gjithashtu dhe në periudhën e sundimit Kombëtar.

Në faq. Nr. 66 dhe Nr. 74 kemi shënuar se : Pika që i intereson të dy palëve dhe Atdheut vetë është kjo që: ‘’ Mendimi e cilës palë kishte me deklarue si më të urtë Koha dhe Realiteti  – a posteriori! ‘’

Përgjigje e jep – po thuaj të preme – Realiteti, siҫ u zhvillua dita ditës deri në stacion, nga I cili fillon faza e tashme. Prandaj kufizohemi si nga hera në rradhim të fakteve, që nuk ka sesi as të mohohet, as të ndryshohet që kështu të mos Influencohet nga kritikat të huaja, ay që do të dojë të studjojë dhe këto kujtime për plotësim të burimeve të Historisë Kombëtare, në qoftë se dëshiron të merret me të.

Ç’ka ndonëse dikur dhe imagjinohesh por askurr nuk besohesh se do të shëmbej kaq kollaj Dovleti Shekullor i Turqvet dhe Shqipëria e Jugut do ta zaptonte armiku i përbuzur d.m.th. Greku, kjo u bë Realitet më Dt. 3 Mars 1913, kur Ushtria Greke duke ndjekur këmba këmbës mbeturinat e Ushtrisë Turke të Bezhanit hyri në Qytetin e Gjirokastrës. Musullmanët e Vëndit të hutuar u mbyllën nëpër shtëpira e tyre të trëmbur, natyrisht dhe nga frika e hakmarjes së Rajesë dhe nga horllëqet e Ushtrisë Fituese. Por fat-bardhësisht okupimi i Qytetit u bë pa asnjë ngjarje të pa pëlqyer. Vetëm nji Efendi u vra pas Kalasë. Ishte ish mall mudiri i Tepelenës (nji gjashtëgjishto), i cili vinte për në shtëpinë e vetë dhe me qënë se nuk u ndal e qëlloi patrulla dhe e la të vdekur. Natën e asaj dite ose të nesërmen u dëgjua se disa  Dropullitë bastisën dhe vodhën Teqenë e Baba Selimit (atë nga ana e Jugut të Qytetit), i cili kishte lënë nga frika dhe kishte ardhur në nji gjini të tij brënda në Qytet. Grabitje stanesh të braktisura nuk mund të themi se nuk u bënë për hakmarje për sa u bënë dhe gjatë Luftës Ballkanike. Por vrasje ose hordhëqe të Ushtrisë okupuese nuk u dëgjuan të ishin bërë as jashtë Qytetit. Por – pergjithësisht – Musullmanët pa përjashtim as të Efendilerët (me Çallmë dhe pa Çallmë). Një përjashtim më kujtohet dhe nuk më duket e drejtë që të mos përmëndet është ay i të ndierit Muhtar Karabinit (ose Tare Liҫos). Ky ishte Imam në Xhaminë e Pazarit dhe njikohësisht gjatë sundimit Turk ishte Drejtor dhe Kasier i Zyrës të Jetimëve (të vobektëve). Ky ndaj Elementit Musullman nuk konsiderohesh si ndonjë burrë i serioz. Por u dallua si burr i ditës gjatë Luftës Ballkanike.

                                                                                             

Realisht i gjithe ky material i parapare ne kete pjese te peste te shenimeve te Avokat dr. Vasil K. Dilo eshte nje permbysje e te gjithe asaj qe kemi mesuar ne lenden e Historise se Shqiperise duke filluar nga tetevjecarja deri ne te mesmen dhe pas te mesmes, ne nje shkolle ushtarake.

Ky material ve ne dyshim te gjithe heronjte e popullit te para 1939 duke i konsideruar thjeshte udheheqes hajdutesh qe terrorizonin shtresen e ulet te shoqerise se asaj kohe, qe ishin pak a shume pjesa orthodokse e popullates. Nga ana tjeter, ky material e shumezon me zero te gjithe levizjen e supozuar ne Jugun e Shqiperise se sotme duke e konsideruat inekzistente. Ne fakt, sidomos ne krahine e Gjinokastres ka ekzistuar konflikti orthodoks-musliman ne permasa gjithperfshirese qe pas 1945 ju mvesh nje konflikti mbare kombetar duke e fshehur si dukuri vetem jugore. Por popullata orthodokse shqiptare qe jetonte ne qytetin e Korces, e cila konsiderohej si nje popullate qe kishte luftuar per ceshtjen shqiptare, ja kishte lene trashegim te gjithe pasurine e vet shekullore shkollave greke dhe besimit grek, shenje kjo qe tregon mirefilli se per ke kishin luftuar keta qytetare gjithe jeten e tyre. Ky material na jep ne dore nje informacion interesant mbi situaten kombetare ne krahinen e Gjinokastres se asaj kohe. Sipas Avokat dr. Vasil K. Dilo-s kjo ceshtje nuk ishte as orthodokse, as greke, as turke dhe as shqiptare. Banoret e saj ishin te coroditur per ceshtjen kombetare edhe per faj te nje ndarje sociale qe ishte e pranishme prej shekujsh. Ajko ishte e ndare ne dysh: ne popullate sunduese, qe ishin muslimanet, dhe ne popullate raja, qe ishin orthodokset. Kjo bente qe popullata e krahines se Gjinokastres te shkonte sipas interesit politik te momentit, sidomos pas 1908-tes.

6- Koleksion shenimesh nga veprat e huaja relative ne ceshtjen e formimit te shtetit shqiptar tek tuk te komentuara prej nevet, foto 40 (numri i faqeve sipas librit te autorit H.I.Dalliu).

Rendesia e kesaj vepre studimore e Avokat Vasil K. Dilos qendron ne ate se cfare ka ndodhur ne Jugun e Shqiperise, jashte propagandes te epokes komuniste, pergjate periudhes 1910-1912 dhe a permendet emri i familjes Topulli ne ato ngjarje. Vihet re se kemi te bejme me nje informacion krejtesisht te paditur nga shkolla shqiptare e Historise dhe emrat e personazheve historike shqiptare te fillim shekullit te XX-te jane denuar ne menyre politike krejtesisht te padrejte (Esat Pashe Toptani) dhe jane pohuar njerez pa asnje aktivitet real duke i bere heronj te popullit. Deri ketu ka mberritur idiotizmi i asaj epoke te vetequajtur komuniste.

Nga vepra e së ndierit H. I. Dalliu, ish Drejtor dhe Editor i fletores ‘’Dajti‘’ me titull   ‘’Patriotizma në Tiranë‘’

Në faq. Nr. 74 ….. Esat Pasha shkoi në Stamboll i vetëmi deputet (I Durrësit) opozitarë i Ittihadit. N’atë kohë plasi Komitë e madhe në Kosovë. Atëhere (në mes të Qershorit dulë edhe z. Abdi Toptani Komitë me vëllazënit e vet Mazhar dhe Hamid dhe me z. Refik në mal të Sarasalltikut të Kruës. U thirra dhe unë dhe shkova me gjithë Çallmë. Atë natë kishte pas shkue Refiku me i ra Shijakut ……. Mue më dha Haxhi Dapin me vehte e shkumë në Kruë dhe andej po n’atë ditë hypën në Sarasalltik ke z. Ali Toptani me shokë ku ishin grumbullue aty parie e Kruës, e Mirditës dhe  e Kthiellës.

Në faq. Nr. 75  Ali Toptani pat qënë më parë në Stamboll ku ishte marrë vesh me Esad Pashën dhe me Hasan Prishtinën e ashtu kishte dalë Komitë. Çet’ e këtij e ҫ’qetësojë vëndin dhe i tronditi Tyrqit për së tepri.

1. Abdi Beu thirrte në Sarasalltëk pleqt’ e Katundeve për t’i bashkue me vete me të mirë dhe ata u betojshin mos me i ndihmue Qeverisë deri sa të na api të drejtat tona Kombëtare.

Pas disa ditësh Beu bëri nji deklaratë me shkresë dhe e dërgoi në Tiranë, në Durrës dhe në Shijak, e cila kishte ba nji përshtypje tepër të rëndë.

Prefekti I Durësit i dërgoi këtij nji komision nga tri veta

Valiu i Shkodrës Hasan Riza Pasha dërgoi të mirrte të holla nga Tirana, nji batalion ushtarë nën komandën e Ali Fehmi Kosturit …….. ju dulë Refiku me nji ҫetë e ju pritë në Krastë…….. u bë nji luftë e rrebët. Ali Femiu kërkojë ndihmë me bori prej batalionit të Kruës …….. Abdi Beu dha urdhër për t’ja nis pushkës ҫet’ e Sarasalltëkut, që të mos i shkojë në ndihmë batalioni i Kruës Ali Fehmiut. Krisi pushka edhe aty e prandaj s’mujti me dalë jashtë fortesës batalioni. Çet’ e Refikut ishte e vogël dhe mbasi ju sos edhe municioni u kthye prapë.

Në faq. 76   Fuat Toptani që ish nji nga komisioni që i dërgue nga Durrësi Abdi Beut, nuk u kthye prap dhe ju tha shokëve se unë jam bashkue me Komitët. Pas si shkuan ata të komisionit, Abdi Beu bisedoi me parien e Krujës dhe me kapidanat e Mirditës e krenët e tjerë të Komitës dhe e vendos ne me shkue në Kurbi. Aty la të vllaën Maz – harin me nji ҫetë të vogël.

Në Sarasalltik na vinte buk’ e djathë rregullisht prej Kruje, por atë ditë qi erdhi Ali Fehmiu s’mujtën me na prue bukë ……. Nga Selit’ e Madhe shkumë në Skuraj ke Gjin Pjetri, i cili ishte me Komitën.

1. Shefik Kondi erdhi prej Janine dhe u bashkue me ne ………..

Në faq. Nr. 77 ……….Ali Fehmin …….. i dërgoi fjalë Abdi Beut që të takohesh me të ……. Të nesërmen na kallxojë se Ali Fehmiut ju paska zëmrue për së keqi Ittihadҫit e Tiranës pse ai nuk hudhi topa në Sarasalltik …… dhe i kishte kërkue besë (armë pushim) deri sa të shkonte në Shkodrë. Abdi Beu i pat thënë se ke besën deri në breg të Matit e ma tutje nuk përzihem ……….. Na u nisëm për Orosh, por Refiku, Mazhari, mustafa Kruja me disa Mirditas shkunë në Breg të Matit e I vunë nji pritë të mirë Ali Fehmiut ehde ja prenë rrugën tue luftue me të disa orë. Ja lëruan rrugën pas si mësuan se I vinte për ndihmë Btaljon I Leshit. N’ atë luftë mbeti I vra nji Shalnjanë prej Komitës dhe disa ushtarë t’ Ali Fehmiut.

Na në Orosh ramë në shpie të Marka Gjonit, të cilës i thojshin ata Sarajet e Kapidanvet ……..

Ndigjum se në Tiranë ishte ba nji meting kontra Komitës dhe Kryetari i Inttihadit pat thënë se kan dalë Komitë disa njerëz pa tru ……

I ndieri Sali Hallul na shkruante nji letër ku tregonte situatën e Qeverisë dhe përshkruante tristimin e Ittihadxhive …….. na dërguan në Orosh nji ndihmë që kishin mbleth Shqipëtarët e Tiranës, 90 lira Turke.

Komita përmbahej me ndihmën e Bejlerëve, Esad Pashës qi dha 400 qese  misër të Çiflikut Bilaj dhe me ndihmën që dërgune Tiranasit.

……. Rrugat ishin kreit të mbylluna dhe të telegrafët të preme.

Në faq. Nr. 78 …Malsorët e bregut të Matit, tue u nda prej Refik Toptanit shkunë dhe rrethunë Durrsin ……… por s’mujti me u fut brënda se luftoi kontra tyre Qeveria Tyrke dhe u tërhoq në Shijak ……… por erdhi në ndihmë me të shpejtë batalion i redifet e u ra befas malsorëve dhe kështu s’fitoi gjë Komita, veҫse la aty disa të vrarë midis të cilëve edhe i flakti Shqipëtar Zef Arapi prej Shkodre.

Në faq. 79  Nga gjithë anët e Shqipërisë së Sipërme dhe së Mesme ndigjoheshin krisma e potere kontra Qeverisë s’ Ittihadit, gjithë Shqipëtarët e këtyre viseve patnë rrok armët e dalë nëpër male, por prej Jugë nuk kje ndië nji e tillë punë, bile mbaj ment se Jashar Erebara kishte shkrue në gazetën ‘’ Shkupi ‘’ nji kryeartikull tue e filue me bejte :

                           Hormovarë Hormovarë

                          Jeni bërë për të qarë …… 

                  Por vonë vonë u ndigjue se edhe në Toskënië ishin formue dy Çeta të vogla njana me nisiativën e të ndyerit Sali Gjuka ( ? ) i cili u aratis prej Selaniku bashkë me studentat e Shkollës së Drejtësisë midis së cilëve ishin edhe kta tre Tiranas z. z. Jonuz Tafaj, Ali Turtuzi dhe Bedri Toptani. Çeta e dytë ishte formue në Berat nën komandën e z. z. Islam Bej Vrionit , Begtash Cakrani …….. me shokë

                 E gjejë rastin oportun me shtue se : Në Selanik, bashkë me të përmëndunit tre Tiranasit ishin dhe shumë studenta Shqipëtarë. Nji shumicë e këtyne kishin formue Klubin e ‘’ Bashkimit ‘’ nën kryesin e të ndierit Sali Gjuka ku bisedojshin ҫështje Kombëtare dhe ma tepër mundoheshin për të përhap gjuhën amtare.

                 Kta studenta ……….. vendosnë me ju shkue në ndihmë vllazënve kryengritës Kosovarë dhe formuan komitetin veprues nën kryesinë e të ndierit Sali Gjuka me këta shokë : Qazim Pata…   Ali Fortuzi, Jonuz Tafaj e. t. t.

                  Këta në mbledhie shumë tinzare, vendosën me kërkue edhe solidarsiën e studentave Shqipëtarë të shkollave të ndryshmë të Stambollit, ku dërguan dy nga shokët e tyre. Mbas ca kohësh caktune ditën e dalies prej Selaniku dhe lajmëruan dhe ata të Stambollit e t’u piqshin në Pire të Greqisë e mandej me anën e Malit të Zië m’u fut në Kosovë.

                 Prej Stambolli kishin ardhur në Pire : Veli Harshova, Remzi Korali ……… dhe Bilal Nivica (5 gjithësej). Autoritetet e Greqisë i pritën mirë dhe ju dhanë armë e municion. Këta para se të niseshin nga Pireja muar nji telegrafë nga i ndyeri Dervish Hima që të mos shkojshin pa u takue me të në Korfuz. Atje pasi biseduan me Dervishin u bindën me ndërrue direksionin dhe fillunë me përgatit planet për në Gjirokstrë, se në kundërshtim me ata të Veriut qi ishin gati në këmbë, ata të Jugut ishin në nji heshtje të thellë ………. Dhe fillue me u marrë vesht me disa nacionalista të Gjirokastrës dhe të Delvinës ndër të cilët shquhet fytyra e pastër e të paharueshëm Nimet Abazit, si shkakëtar ma themelor ose ma drejt me thënë si i vetmi shkak i dalies të kësaj Çete n’ato vise.

                 Sikur se dihet ishte ma tepër në favor të Greqisë se sa të Turqisë që Shqipnia e Jugut të mos tregonte asnji shei solidariteti me Kosovën Kryengritëse dhe kështu djelmoshat e shkret nji ditën metën përpara nji sopreze të ҫuditëshme, Greqia. Po ajo Greqi që i u pat dhënë ndihmë, i urdhëronte me anën e Guvernatorit të Korfuzit që me vaporin e të nesërmen të niseshin pë në Stamboll, atje ku ata ishin të dënuar me vdekje.

                  Ky urdhër i pa pritun ……. U kuptue mirë filli si rithte nga vendimi për me dalë në Shpipnin’ e Jugut e pra pa u pjekë edhe marrëveshja që kishin nis me nacionalistat e atyne viseve e vetëm me përkrahien e te ndierit Nimet Abazi dasht pa dasht mëҫeftazi duelën m’at anë të Korfuzit në nji vend afër Sarandës nën kryesin’ e të ndyerit Dervish. Atje me udhëheqien e Nimetit ….….. mrrin në Gjirokastrë ku hë për hë u instaluan në mal ball për ball Gjirokastrës .

                  Qëllimi themelues i studentave ishte me ba nji shumicë kryengritash, që me anë të tyne t’u zaptoneshin Qytete për me pas duerët e lira me punue si b. f. Zyrat Postëtelegrafike. Por mjerisht nuk e dim se për se nuk i u mërri këti qëllimi, por u mjaftue vetëm me disa telegrame që i dhanë Stamollit me anë të Prefektit të Gjirokastrës sëcilët i a dorëzoi vllai i Duro Gurit.

                 Me këto telegrame i thoshnin Portës së Naltë të Stamollit se nji shumic’ e madhe e Popullsis’ së Gjirokastrës ashtë revoltue …….. dhe gjindet nëpër male, pse janë të nji mejndimi me Kryengritësat Kosovarë.

               Nuk e dimë se si veproi Prefektur’ e Gjirokastrës e cila e dinte fare mirë se kryengritsit e asaj krahine s’ishin ma se 14 – 15 studenta dhe nja pes’ a gjashtë civila të tjerë. Por sidoqoftë nuk besojmë që ato telegrame ti kenë mbetur pa ndonji efekt.

               Mbasi ra kabineti i Ittihadit dhe e zëvëndësoi ay i Gazi Muhtar Pashës me politikën moderale që t’i ftohte gjaknat, që ishin ndezun në të gjithë Shqipëninë u bështuall nji kallaballëk prej Delvine e Gjirokastre dhe bashkë me Çetën e studentave shkuan në Manastirin e Çepunit kue nxurrën fotografina të ndryshme për shej triumfi tue rekllamue këjo ngjarie me shtypjen e fotografinave nëpër kalendarët e ndryshëm t’asaj kohje.

                                                                                                  

Te dhenat qe pershkruan Avokat dr. Vasil K. Dilo dihen prej vitesh dhe kane lidhje me luften, si vazhdim i politikes me mjetet e dhunes, qe disa krahina shqiptare u perfshine pergjate procesit te Pavaresise se Shtetit te shqiptareve te komanduar nga Fuqite e Medha, por qe sipas avokatit tone aktiviteti i tyre bie ne sy i lidhur me popullaten shqiptare dhe jo me keto Fuqi. Sipas avokatit tone problemi i luftes ne prag te Pavaresise eshte i lidhur me disa krahina te Shqiperise se sotme qe u perfshine ne ate ngjarje vendimtare per Kombin tone. Ato ishin VETEM: Mirdita, Kruja, Kthella, Tirana e, mbi te gjitha, KOSOVA, per te cilen historiografia komuniste u ka vene nga nje kryq, kur ne realitet eshte jo vetem e kunderta, por dhe ngjarjet kane ndodhur krejt ndryshe nga ato qe shqiptaret kane bere dhe bejne ne arsimin e detyrueshem shkollor. Te pakten ne nje liber me dokumenta mbi kryengritjet shqiptare 1910-1912, me autore Nevila Nika, Prishtine 2003, f. 130, 131, 132, tregohet se permbajtja e kryengritjeve me Jugun e Shqiperise se sotme jane ne funksion te Kryengritjes se Malcise se Madhe (MbiShkodres) te vitit 1911 (dok. nr. 70) dhe ato jane te kufizuara vetem ne dy letra (dok. nr. 71 dhe 72) qe tregojne mungesen e levizjeve politike ne Jugun e Shqiperise kunder politikes otomane.

Fakti qe materialet e botuara para dhe pas 1945 jane te fallsifikuara, te ndryshuara, te mangeta, – shkurt te tjetersuara – , na detyrojne te mos i besojme ne asnje germe dhe per baze te marrim vepren konkrete te Avokat Dr. Vasil K. Dilo si kampione te vertetesise dhe te vetmen veper te ciles i duhet zene bese pa asnje dyshim. Historia e vertete e Shqiperise se Jugut qendron ne faqet e shkruara nga Avokat Dr. Vasil K. Dilo dhe jo nga arkivat e shtetit shqiptar, qe i kane mbushur ato me sajesa te bera nga fakllsifikatoret pas 1945-ses.

                                                           

IV– Perfundime

(nuk kane asnje lidhje me personazhet tona historike, por nga analiza qe ne realizuam mbi keto personazhe zbulojme se prapa tyre fshihet pikerisht problemi qe lidhet me keto perfundime dhe qe eshte i lidhur vetem me shpjegimin e menyres se si eshte ndryshuar situacioni Biologjik, Social dhe Fetar i arberesheve te epokes se Kastriotit dhe perse shqiptaret e sotem NUK jane dhe nuk mund te jene drejtepersedrejti i te njejtit bosht Biologjik, Social dhe Fetar me ta, por ata jane te deformuar ne kete bosht Biologjik prej nga rrjedh dhe deformimi Social e Fetar i shqiptareve te sotem. Pra gjeja e pare qe shqiptaret duhet te argumentojne sot eshte permasa e distances Sociale qe kane me paraardhesit e tyre arbereshe! Ne kete rast ngelet per te zbuluar ligjin NATYROR qe krijon kete diference dhe deformim Social e Fetar, jo vetem nder shqiptare, por dhe midis popujve brenda nje race dhe midis racave, gje qe permbys qofte teorine darviniste mbi seleksionimin natyror dhe mbijetesen e me te fortit, e qofte teorine e racizmit; te dy teorite e fundit nuk mund te aplikohen ne boten e Njeriut; ato jane pjesa ligjore natyrore e botes Biologjike. Keshtu qe aplikimi i tyrte ne cfaredo kohe qe te jete bere eshte nje artifice qe shkakton dhimbje pa progres)

Ne qofte se do te krahasojme te tre keto grupmaterialesh, sipas kapitujve perkates, midis tyre nuk eshte e veshtire te dallohet se ato nuk perputhen kerkund. Por kryesorja qendron ne krijimin e nje historie dhe ngjarje pa domethenie e pa asnje rol konkret ne Historine e perjetuar te Kombit tone. Por gjeja me kryesore qe ne zbulojme nga zberthimi i manipulimit te figures se Bajram (Bajo) dhe ҪerçizTopullit eshte fallsifikimi i dy aspekteve me madhore te Kombit Shqiptar: situacioni Biologjik dhe Fetar i shqiptareve te shekullit te XX-te, prej nga rrjedh problemi i dyte me i madh e Historiografise Shqiptare pas 1991.

Neqofte se nga 1945 deri me 1992 shqiptaret kane pasur historiane qe kane shpikur ne fushen e Historise, pas 1992 shqiptaret kane historiane qe punojne per te fshehur emrat e manipulatoreve te Historise se Kombit Shqiptar. Dhe te dy grupet luajne cic-mic me njeri tjetrin duke e vazhduar manipulimin e Historise se Kombit Shqiptar me metoda me te sofistikuara. Te pakten analiza e materialit studimor mbi jeten dhe vepren e Bajram (Bajo) dhe Ҫerçiz Topullit sipas rruges te ndjekur na tregon permasat e ketij sofistikimi, por dhe aresyet perse ekziston klasa intelektuale shqiptare e krijuar pas 1945-ses.

Problemi shtrohet shume thjeshte sipas dy pikepyetjeve:

1-Nga rrjedhin shqiptaret e sotem nga pikepamja biologjike dhe cili eshte raporti midis gjendjes biologjike dhe gjendjes shoqerore te tyre ne fillim te mijevjecarit te III Pas Kri.? Ne kete drejtim ka finicione te thena pa asnje pergjegjesi historike deri ne ate mase sa Historia e shqiptareve te sotem noton ne nje det spekullimesh, manipulimesh dhe fshehjesh te fakteve kokeforta.

2-Cili eshte Besimi Fetar i shqiptareve, te pakten deri me 1967, dhe si jane formuar kater grupet shqiptare sipas besimeve fetare perkatese? Edhe ne kete drejtim ka perfundime kaq shume ireale dhe manipulatore sa permbysja e tyre do te kerkonte breza te tere per t’i kthyer ne pozicionin real dhe te vertete.

Zberthimi i ketyre dy temave eshte sot i domosdoshem, pasi identiteti kombetar i shqiptareve eshte deformuar pikerisht ne funksion te situacionit biologjik te tyre te krijuar rishtazi pas 1468-es. Neqoftese para ketij viti gjerat mund te merren me mend me perafersi, pas ketij viti problemi eshte i qartesuar shume dukshem. Por shqiptareve u ka shpetuar nje problem edhe pse jane arsimuar prej mbi nje shekull ne Universitetet me te mira europiane. Ne kete pike pasaktesia shqiptare eshte e perforcuar nga padija europiane deri ne ate mase sa sot drejtuesit e Politikes dhe Shkences shqiptare nuk dine t’i pergjigjen dy pyetjeve me te thjeshte fare: 1-Cili eshte dallimi midis shqiptareve dhe popujve te tjere europiane? 2-Cila eshte forma e politikes qe duhet ndjekur per rastin shqiptar dhe ku te con kjo forme qe po ndiqni? Pergjigja e ketyre dy pyetjeve eshte e lidhur me situacionin e sotem biologjik dhe merr vlera determinuese pasi e detyron politikanin te mos ece ne tym dhe me instinktin individual, por ne perputhje me Historine e kaluar te shqiptareve te sotem duke plotesuar boshlleqet e krijuara nga zhvillimi i tyre pas 1468, por jo duke ndjekur deformimin e krijuar pas 1945-es. Por me pak kujdes do te shihet qe rregulli historik europian nuk perputhet me situacionin biologjik te shqiptareve. Cfare ka ndodhur?

Pas 1468 vendasit e trojeve ku ketu jetojne shqiptaret e sotem, u larguan kryesisht ne dy drejtime: drejt Veriut te Ballkanit duke kaluar edhe ne Veriun e Apeninive (na ka dhene nje material Lucia Nadin, Shqiptarët në Venedik 1479-1552, Tirane 2010) dhe drejt pikes me Jugore te Gadishullit, prej ku nje pjese prej tyre kaluan ne Kalabri te Italise (per kete problem na ka dhene nje material Zef Mirdita, Krishtenizmi nder Shqiptare, Prizren-Zagreb 1998, f.175; si dhe Papas Antonio Bellusci, Origjina dhe zhvillimi historik i Eparkise bizantine arbereshe e Ungrës ne Kalabri dhe mbrojtja e identitetit arberesh (1439-1919) ne Simpoziumin Nderkombetar Krishterimi nder Shqiptare, Tirane, 16-19 Nentor 1999 – Shkoder 2000, f. 209-224) dhe pjesa e mbetur bashkejetoi me pasardhesit e heleneve (ne kete drejtim kemi studimet e Irakli Koçollari-t, Arvanitet, Tirane 1994 dhe Arvanitet, histori e shqiptareve te hershem ne Greqi ne shekujt XIII-XIX, Tirane 2012) duke dhene si rezultante popullin e sotem grek dhe nje perzierje te races malavjane me ate te bardhe (ketu qendron dhe shkaku social perse greket e sotem nuk jane rilindasit e heleneve te lavdishem). Ne lidhje me kete proces ne Fjalorin Enciklopedik Shqiptar (2009) ekziston artikulli POPULLSIA SHQIPTARE NE DIASPORE, qe ne botimin e 1985 nuk ekziston ne asnje forme, por qe nuk jep shifra konkrete ne kete drejtim. Per te shkruhet: “Ngulime te popullsise arbereshe e shqiptare, te vecuara ose ne grup, te vendosura ne kohe e ne vise te ndryshme jashte truallit meme, me gjuhe e kulture, doke e zakone, shpesh dhe tipare atropologjike te te pareve te tyre. Ne shumicen e rasteve ngulimet kane mbajtur te gjalla, edhe pas shekujsh, lidhjet shpirterore me vendin e te pareve te tyre. Ne lemin politik e kulturor shume nga keto ngulime kane dhene ndihmese per perparimin e atdheut dhe i kane dhene kultures kombetare njerez te shquar. Emigrimet (shih) e Shqiptareve nga territoret e para etnike-gjeografike te tyre jane kryer ne disa periudha dhe intesiteti i tyre ka qene i ndryshem. Shkaqet e shpernguljes ne te gjithe periudhat kane qene ekonomike, sociale e politike. Si pasoje u krijuan ngulimet shqiptare dhe diaspora e gjere shqiptare. Ngulimet me te vjetra shqiptare jashte atdheut kane filluar nga shek. XIII. Nga ngulimet me te hershme te shqiptareve jane ato ne drejtim te Greqise ne shek. XIII e XIV. Pas Greqise, shpernguljet me te vjetra te popullsise shqiptare jane ato drejt Italise, qe filluan qysh nga fundi i shek. XIV, por qe u shtuan sidomos pas vdekjes se Skenderbeut. Shqiptaret e shperngulur ne Itali zune vend kryesisht ne Kalabri dhe Sicili, duke krijuar rreth njeqind fshatra me popullsi arbereshe, nje pjese e mire e te cilave e ruajne edhe sot gjuhen shqipe. Per shkaqe kryesisht ekonomike, duke filluar nga shek. XVII, ngulime shqiptare u krijuan ne Turqi, Bullgari, Rumani, Dalmaci, Rusi, Egjipt; nga shek. XIX dhe fillimi i shek. XX emigrimi i shqiptareve u be kryesisht, ne drejtim te Amerikes Veriore (kryesisht ne SHBA); nje numer Shqiptaresh emigruan ne Australi e Argjentine. Intensiteti i ketyre emigrimeve ka ndryshuar here pas here ne varesi te rrethanave sociale, politike dhe akonomike te vendit te origjines……# Fiqiri Sheri.

Duke pare artikullin EMIGRIMI ne kete enciklopedi marrim vesh se nga viti 1912 deri me 1945 nga vendi yne emigruan 173 mije vete, ose rreth 15% e popullsise.

Por shqiptaret e pavemendeshem ne menyren se si eshte zhvilluar Historia e tyre nuk e dine se ekziston nje teresi studimesh qe na tregojne permasat e kesaj levizjeje nga popullata parashqiptare nga vendlindja e tyre drejt periferise gjeografike, por dhe ardhjet e popullatave jo shqiptare drejt vendit ku ata jetojne sot, dhe e gjithe kjo nga shek. XIV deri ne fillim te shek. te XX-te. Permend me radhe, duke mos marre parasysh pasaktesite e mundeshme:

• Lucia Nadin, Shqiptarët në Venedik 1479-1552, Tirane 2010,
• Oreste Camillo Mandalari, Indipedenca shqiptare, ndihmesa italiane ne driten e dokumentave, Tirane 2008.
• Kolë Kamsi, Shqiptaret e Italisë, Shkoder 2006.
• Paolo Petta, Stradiotet, ushtare shqiptare ne Itali (shek. XV-XIX), Tirane 2006.
• Hajredin Isufi, Ҫameria, studime historike-sociologjike shek. XIII-XX, Tirane 2006.
• Gjovalin Shkurtaj, Shpirti i arbrit rron, Tirane 1984.
• SH. e Shqiperise,Himara ne shekuj, Tirane 2004.
• Dhimiter Grillo, Arvanitet dhe shqiptaret ne luften clirimtare te Popullit Grek, Tirane 1985.
• Irakli Koçollari, Arvanitet, Tirane 1994.
• Irakli Koçollari, Arvanitet, histori e shqiptareve te hershem ne Greqi ne shekujt XIII-XIX, Tirane 2012.
• Edith Pierpont Stickney, Shqiperia Jugore ose Epiri i Veriut ne Ceshtjet Europiane Nderkombetare 1912-1913, Tirane 1998.
• Paolo Petta, Despote te Epirit e Princer te Maqedonise, Tirane 2001.
• Ferit Duka, Shekujt osmane ne hapesiren shqiptare, Tirane 2009.
• Evlija Ҫelebi, Shqiperia para tre shekujsh, Tirane 2000
• Jahja Drançolli, Arberit ndermjet Perendimit dhe Lindjes gjate Mesjetes, Zagreb 2008.
• Nuray Bozbora, Shqiperia dhe nacionalizmi shqiptar ne Perandorine Osmane, Tirane 2002.
• Koli Xoxi, Lufta e Popullit grek per pavaresi – kontributi shqiptar, Tirane 1991.
• Giuseppe Gelcich, Zeta dhe Dinastia e Balshajve, Tirane 2009.
• Aurel Plasari, Shqiperia dhe shqiptaret ne Europen e Piut II, Tirane 2014.
• Qatip Mara, Frasherlliu Akademik – Stafanaq Pollo, Tirane 2011.
• Alfred Frasheri, Neki Frasheri, Frasheri ne historine e Shqiperise, Tirane 2007.
• Luan Dino, Egjiptianet e Shqiperise, Tirane 2005.

Sipas Oreste Camillo Mandalari-it ne Italine e Jugut ndodhen dyndjet e shqiptareve nga viti 1416 deri me 1774 duke formuar rreth 75 koloni italo-shqiptare (atje ku thuhet “shqiptare” kolonia ka qene thjeshte vetem shqiptare) sipas kesaj dinamike (f. 18-19):

Dyndja e pare shkon nga viti 1416 deri ne vitin 1450, ku ne provincen e Katanzaros u formuan kolonite e meposhtme: Andali, Amato, Arietta, Caraffa, Garfizzi, Casalnuovo, Gizzeria, Marcedusa, Pallagorio, San Nicola dell’Alto, Vena, Zigerise, Zingarone (13 koloni).

Dyndja e dyte shkon nga viti 1461 deri ne vitin 1464 dhe ne provincen e Leçes krijohen keto koloni: Foggiano, Martignano, Monteparano, Roccaforzata, San Xhorxho poshte Tarantos, San Martino, San Marzano nga San Xhusepe, Sternatia, Zollino (9 koloni). Ne krahinen e Foggias: Chieuti, Casalnuovo, Monterotario, Casalvecchio te Pulias (4 koloni). Ne provincen e Kampobasos: Campomarino, Portocannone, Santa Croce te Malianos (3 koloni).

Dyndja e trete fillon ne vitin 1467 deri ne vitin 1492, ku ne provincen e Kozences u formuan keto koloni: Acquaformosa, Castroregio, Cavellerizzo, Certicati, Cerzeto, Civita, Falconara shqiptare, Firmo, Frascineto, Lungro, Santa Caterina, San Cosmo shqiptare, San Demetrio Korone, San Giacomo, San Xhorxho shqiptare, San Lorenco del Vallo, San Martino di Finita, Santa Sofia d’Epiro, Serra di Leo, Spezzano shqiptare, Vaccarizzo (21 koloni). Ne provincen Kampobaso: Sant’ Elena Sannita, Colle del Lauro (2 koloni). Ne provincen Foxha: Panni, Grci, Faeta, Castelluccio dei Sauri (4 koloni). Ne provincen e Leçes: San Pietro di Galatina (1 koloni). Ne provincen e Palermos: Palazzo Adriano, Piana dei Greçi (2 koloni).

Ndersa midis viteve 1734 deri me 1774 kane ndodhur keto dyndje, qe formuan keto koloni:

Ne provincen e Kampobasos: Ururi, Montecilfone ( 2 koloni).

Ne provincen Potenza: Barile, Maschito, San Costantino Albanese, San Paolo Albanese, Casalnuovo di Noro, Brindisi di Montagna (6 koloni).

Ne provincen e Kozences: Farneta (1 koloni).

Ne provincen e Palermos: Mezzoiuso, Contessa Entellina (2 koloni).

Ne provincen e Foxhias: Casalvecchio (1 koloni).

Ne provincen e Teramos: Villa Badessa (1 koloni).

Ne provincen e Xhirxhentit: Sant’Angelo Muxaro (1 koloni).

Ne provincen e Katanias: Biancavilla, San Michele di Ganzaria (2 koloni).

Por sipas Kole Kamsit (f. 29-52) dyndjet e parashqiptareve drejt Italise jane rreth dy shekuj me te hershme ku me 1272 ne Palavirgate, afer Brindizit, u vendosen te paret shqiptare. Ne vitin 1326, mbas fitores se otomaneve ne Nikopoli (Preveze), disa familje shqiptaresh u shperngulen drejt fshatin Piroi, afer Venedikut. Me 1318 dhe 1363 per shkak te nje murtaje te tmershme dhe nga luftimet per pushtimin e Durresit nje pjese e madhe e popullsise qe shtrenguar me u shperngule ne Apulje. Ne vitin 1438 dhe 1458 permenden te arratisur shqiptare ne Rekanate dhe Ankona, e ne vitin 1444 ne Venedik permenden koloni te forta shqiptare. Me gjalljen e Gjergj Kastriotit, nje nder kapedanet e famshem te tij Dhimiter Rera, me lidhje gjinie ma Kastriotet, i shkoi ne ndihme Alfonsit V te Aragones, mbretit te Napolit, me tri aradhe (formacione ushtarake me i madh se batalioni, dmth mbi 120 luftetare) dhe qendroi ne Kalabri. Me 1450, nje nder bijte e tij, Gjergji, me nje cete luftetaresh kaloi ne Sicili dhe prej ketej u shperngulen dhe formuan kolonite e tyre ne fshatrat e rrenueme Contessa Entellina, ne Palazzo Adriano e ne Mezzoiuso. Nga viti 1467 dhe me vone te tjera familje shqiptare u dynden me shume prej Toskerise e prej Peloponezit drejt ketyre kolonive. Edhe me 1479 refugjatet shkodrane u vendosen ne pronat e Venedikut. Prej vitit 1485, per qindra vjet shqiptaret, nuk pushuan duke u dynde drejt Italise Jugore. Autori, Kole Kamsi, ben fjale per levizjen e shqiptareve te Toskerise drejt Morese te Greqise me 1349, 1355-1380, 1384-1407 permbi dhjetemije burra per lufte duke u vendosur ne principaten e Misithres. Ne gjysmen e dyte te shek. te XV shqiptaret nder ato ane ishin rreth 200 000 fryme me 30 000 burra per lufte. Por me 1534 mijera familje shqiptaresh te Morese, me ndihmen e 200 anijeve spanjolle kaluan ne bregun e Italise se Poshtme. Dyndje te shqiptareve te Morese drejt Italise, ne sasi te vogla, ndodhen edhe nder vitet 1674 (175 banore). Me 1680 u shperngulen te tjera familje prej Shqiperise drejt Italise, ku banoret e Himares dhe Piqerasit braktisen trojet e te pareve (1744) dhe u vendosen ne Italine e Poshtme. Me 1753, 39 familje shkodranesh, gjithsejt 208 vete, u vendosen ne Latinium ku formuan dy koloni te vogla. Me 1761 disa mergimtare shkodrane u vendosen ne krahinen Lombarde ku formuan disa vendbanime te vogla qe ekzistojne edhe sot. Ne fillim te shek. te XIX ne Italine e asaj kohe kishte rreth 200 000 banore qe e quanin veten italo-shqiptare, ndersa ne rregjistrimin e vitit 1921 kishte mbi 80 000 banore qe flisnin shqip.

Ekziston nje e dhene nga Luan Rama, Durazzo, dozhet e perpurt, botimet ideart pa vit botimi, ku, f. 13, flitet per largimin e familjeve vendase prej Durresit ne drejtim te Gjenoves ne vitin 1387.

Ne parim trojet ku sot jetojne shqiptaret pas 1468 u boshatisen relativisht ne permasa vendimtare sa koha e mepastajme tregoi se ishte nderruar boshti biologjik i paraardhesve te tyre. Nga ekstremet Veriore dhe Lindore te trojeve te sotme shqiptare filloi levizja e pjeseve te mbetura autoktone te popullates drejt Jugut dhe Perendimit te tyre, ku sot ndodhet shteti i shqiptareve. Kete proces e ndihmoi dhe popullata sllave e serbeve dhe kroateve te cilat i shtyne mbeturinat e popullates autoktone drejt trojeve te sotme shqiptare dhe Kosoves (banoret e Veriut te sotem te shtetit shqiptar e kane prejardhjen edhe nga keto krahina, sidomos Malcija e Madhe, Hoti, Gruda. Por me perpara pjesa katolike e Dardanise u spostua drejt Jugut duke formuar Mirditen. Shkolla shqipe ne Strumbell te Pejes (1584) dhe shkolla shqipe ne Vele te Mirdites dhe Kurbin (1632) duhet te na sherbeje si argument per te vertetuar qe kjo levizje domosdoshmerisht ka ndodhur midis viteve 1584 dhe 1632 (pak a shume banoret e Mirdites se sotme Veriore e kane origjinen nga Dardania dhe jane pasardhesit me direkte te Dardaneve te djeshem) nen drejtimin e Prifterinjve Katolike per te shpetuar jo vetem popullaten autoktone, por dhe Besimin e tyre Fetar Historik, detyre kjo e realizuar me shume perkushtim dhe saktesi. Ndersa pjesa Jugore e Mirdites u popullua nga popullata qe ndodhej ne Maqedoni, e cila kishte nje paraardhje ortodokse e me shume mundesi Vllehe qe shpjegohet me mbiemrat qe kane germen Ll ne perberje te tyre (Topallàj) dhe ngjyren zeshkane te lekures.

Ndersa popullatat autoktone ne brigjet dalmate e me ne Veri ripopulluan trojet e Malcise se Madhe dhe mbeturinat e ilireve te lavdishem ripopulluan Kosoven Dardane. Argumentat qe duhet te perdoren ne kete rast mbeshteten ne gjendjen shoqerore te banoreve te sotem ne keto zona ku Besimi Fetar, E Drejta Zakonore e Pashkruar, forma e Familjes Patriarkale dhe forma e Prones Fisnore perbejne lidhjen sociale midis te larguarve nga Veriu i Ballkanit drejt trojeve te sotme shqiptare dhe banoreve te sotem te Shqiperise. Kjo eshte aresyeja me kryesore perse popullata shqipfolese pas 1468 nuk eshte shprishur dot duke mbetur po ajo e para 500 vjeteve, por e sfazuar ne saje te botes se relacioneve me boten otomane, sllave, helene dhe ndikimit europian duke marre pamjen e shqiptareve te sotem.

Por kjo eshte vetem gjysma e asaj qe ka ndodhur sipas interesit shqiptar pa ja ditur domethenien ne pasojen e ndodhur, pasi pergjate 500 vjeteve spostimi i banoreve autoktone drejt trojeve te sotme shqiptare eshte paralelizuar me spostimin e popullatave jo autoktone drejt trojeve te sotme shqiptare duke formuar nje konglomerat popujsh qe merr emrin shqiptar rreth viteve te shekullit XVI-XVII. Pikerisht analiza e ketyre te ardhurve behet e domosdoshme sot ku per baze merret ngjyra e lekures, problem ky teper i thjeshte, por qe eshte anashkaluar duke fshehur grabitjen e identitetit shqiptar autoktone nga ana e te ardhurve jo autoktone dhe qe sot perbejne me shume se gjysma e shqiptareve te sotem (kjo eshte ajo qe nuk besohet dhe pranohet nga shqiptaret, por te jeni te sigurte se anetaret e shkolles se te Marreve te Madheshtise Shqiptare jane teresisht pjesa e kesaj grabitje social-biologjike, qe se shpejti ka per te dale hapur me nje platforme te re antishqiptare).

Ja vlen te analizohet bota e te ardhurve ne mes te shqiptareve pas 1468, pasi relacionet me to perbejne kushtin e vetem i te qenurit shqiptar i popullates se sotme nga pikepamja e brendeshme te saj.

Pranohet me shume megalomani se  shteti i sotem shqiptar eshte i rrethuar me popullate shqiptare. E gjej kete ne nje studim shume serioz, por tmersisht te pasakte ne thelbin per te cilin pretendon, me titull: Atlasi Dialektologjik i Gjuhes Shqipe (ne dy vellime te botuar ne vitet 2007-2008 ne Itali), nen partronazhin e Akademise se Shkencave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, me autore ajken e sotme te gjuhesise shqiptare: Prof. Dr Jorgji Gjinari (drejtues), Prof. Dr. Bahri Beci, Prof. Dr. Gjovalin Shkurtaj, Prof. Dr. Xheladin Gosturani (ne vitin e botimit kishte nderruar jete) dhe bashkepunimin e Prof. Anastas Dodi dhe Prof. Dr. Menella Totoni. Te pakten ne vell. I-re, f. 110, jepet nje harte ku behet fjale per shtrirjen e formes dhe variantet e formes se përemrit pronor te vetes se pare me prone dhe pronor shumes, femeror, ne te gjitha rasat tona, ku shtritshmeria permbledh shqiptaret e Malit te Zi, te Kosoves, te Maqedonise Veriore dhe Greqise pa vene ne pah dallimet dhe ekzistencen e popullatave emigratore ne brendesi te shtetit shqiptar qe i ndan realisht te pembledhurit shqipfoles midis tyre, duke mos qene dot nje unitet gjuhesor homogjen.

Pikerisht kjo nuk eshte e vertete (homogjeniteti gjuhesor e popullates shqipfolese ne brendesi te shtetit te tyre) dhe ketu qendron mashtrimi historik qe po e cfilit Kombin Shqiptar per mbi nje shekull. Eshte e vertete qe shteti i sotem shqiptar rrethohet nga popullata autoktone, qe ne menyre indirekte mund te konsiderohen shqiptare, por midis tyre dhe shqiptareve ne brendesi te shtetit shqiptar jane vendosur popullata si shqiptare ne shtetesi, por jo shqiptare si kombesi. Holle-holle keto popullata jane ato qe i kane dhene zhvillimin e domosdoshem banoreve autoktone ne ato permasa qe sot perbejne boshtin social te shqiptareve, por jo boshtin biologjik. Ne menyre absolute kjo nuk ka asnje te keqe, por prapa kesaj fshihet e panjohura e situacionit Biologjik te shqiptareve dhe e situacionit Fetar te tyre. Dhe eshte kjo aresyeja perse duhen evidentuar permasat e boshtit Biologjik dhe Fetar te shqiptareve perpara se te pëllasim gjithe pompozitet dhe krenari idiote: Jam shqiptar! – pa e ditur se si jemi formuar te tille dhe kush na ka formuar.

Aktualisht popullata autoktone ne brendesi te shtetit shqiptar eshte e rrethuar nga popullata jo vetem jo shqiptare, por as te njehsuar me Fene e tyre te lidhur historikisht. Shqiptaret e sotem nuk e dine se ndikimi i paraardhesve te tyre perpara 2000 vjeteve ka qene shume me vendimtar ne zhvillimin dhe perhapjen e Fese se Krishtit se cdo popullate tjeter europiane deri ne ate mase sa serbet e quanin Katoliçizmin ne Kosove Fe te Shqiptareve (Zef Mirdita). Dhe eshte ky Katoliçizem që qe nje hale ne sy per popullatat me besim fetar te ndryshem nga ajo e shqiptareve deri ne ate mase sa pretendohet ne te gjithe format qe shqiptaret me besim fetar islamik e kane prejardhjen nga shqiptaret me besim katolik. Ketu qendron mashtrimi dhe eshte shpikur vetem per nje qellim: te fshihet prejardhja jo shqiptare e shumices muslimane te tyre.

Konkretisht i tere shteti i sotem shqiptar eshte i rrethuar brenda tij me popullate me prejardhje jo shqiptare, te cilat jetojne edhe ne brendesi te tij, por qe Besimin Fetar e ka Musliman, Bektashi, Ortodoks apo Katolik (nuk shoh asnje gje te keqe ne kete mes) pa e thene ne asnje rast se nga cfare pozicioni fetar jane konvertuar ne islamike (prap nuk shoh asnje gje te keqe ne kete mes). Ne kete rast behet pyetja: Perse shqiptaret genjejne veten e tyre kur rrethimi jo shqiptar ben mu.u.u.u….? Apo nuk duan te vene ne dukje se ky rrethim i ka bere ata shqiptare ne permasen qe jane sot dhe kete nuk duan ta vene ne dukje? Duhet te dini o shqiptare se studiuesit europiane e kane thene fjalen e tyre me kohe dhe kur doni te vini ne pah idiotizmin e prejardhjes pellazgjike te gjuhes shqipe, kjo gje eshte perplasur me kohe pikerisht midis ketyre studiuesve dhe pretendeteve spekullatore te kesaj prejardhje, qe eshte pikerisht shkolla e te Marreve te Madheshtise Shqiptare. Ja vlen te lexohet ne kete rast libri i Fulvio Kordinjano-s, Shqiperia, ne tre vellime, per te kuptuar se cfare pretendojne mbi gjendjen e shqiptareve bota europiane.

Ne kete rast duhet vene dallimi midis jo shqiptareve qe rrethojne shqiptaret dhe jo shqiptareve qe bashkejetojne me ta. Faktet tregojne se nga keto dy grupe  jo shqiptare njeri eshte me i hershmi dhe ka depertuar ne mes te parashqiptareve duke i ndihmuar ata ne zhvillimin e tyre jo vetem pa rene ne sy, por prania e tyre duhet konsideruar si domosdoshmeri qe lidhte parashqiptaret dhe shqiptaret me PUNEN, te cilen keta te fundit nuk e kane pasur deshire kurre duke e perbuzur gjithmone. Sekreti i shqiptareve te sotem qendron pikerisht tek permasat e lidhjes se tyre me PUNEN dhe ne kete pike dallohen jo shqiptaret e ardhur nga shqiptaret vendas edhe pse sot jane unifikuar duke u paraqitur si nje komb me vete. E verteta eshte krejt ndryshe jo vetem ne sasi, por kryesisht ne cilesi; dhe merita per kete u takon popullates me te pare qe ka depertuar ne mes te parashqiptareve duke i ndihmuar keta te fundit te integrohen ne rregullat sociale te Races Njerezore ne Toke. Kjo nuk kuptohet akoma nder shqiptare dhe, ne saje te racizmit, nuk eshte kuptuar se Egjiptianet e Shqiperise qendrojne ne nje shkalle zhvillimi, kundrejt cdo krahine shqiptare, shume me lart nga cdo pikepamje.

Keta jane ajo pjese e popullates qe shqiptaret me perbuzje i kane quajtur evgjit, jevg dhe magyp dhe qe ne realitet jane Egjiptianet e Shqiperise. Ne saje te punes te nje studiuesi, Luan Dino, ne sot kemi nje informacion shume te plote mbi Egjiptianet shqiptare me titull: Egjiptianet e Shqiperise, Tirane 2005. Sipas autorit Egjiptianet emigruan ne vendet e Ballkanit ne kohen paskristiane, kur ishin te krishtere, dmth perpara vitit 1054. Ne rregjistrin e vendeve te Perandorise Bizantine eshte shenuar edhe vendi “Egjipti i Vogel” ne Peloponez (sipas Zemon Rubin, “Te dhenat etniologjike, historike e arkeologjike per origjinen e egjiptianeve ne Ballkan”, Oher 1998), regjister qe i perket shek. te V-te Pas Krishtit, dmth 1500 vjet me pare (f. 22).

Ne Shqiperi ata e ruajten besim e Krishtere deri ne shek. XVIII-XIX, kur sundimi turk i detyroi te kthehen ne muslimane (f. 51). Fakti qe keta njerez kane jetuar dhe jetojne ne Korce, Leskovik, Permet, Gjirokaster, Sarande duhet pranuar se Krishterimi tyre Fetar duhet te kete qene Orthodoksia.

Problemi sasior i kesaj etnie ka qene dhe eshte nje mish-mash politik me qellim per ta fshehur kete. Ne dhjetevjecarin e viteve 1990-2000 jane dhene pasaktesi rreth numrit te etnise me perkatesi egjiptiane. Ne shtypin e kohes gjen shifra nga 500 mije (gazeta :Demokracia”, dt. 10.03.1993), e cila kundershtohet nga simotrat e saj (gazeta “Zeri i Popullit” dhe “Koha Jone”, dt. 31.07.1993) ne 250 mije (Revista “Klani”, dt. 09.11.1997) duke i bashkuar me Romet dhe perfundon ne 100 000, duke u bazuar ne materialin e botuar nga Akademia e Shkencave, Sektori i Demokrafise (Gazeta “Drita”, dt. 05.05.2003) – f. 60.

Konfrontimet politike midis shtetit te Egjiptit dhe vendeve Ballkanike paskan sjelle pranine e dy notave diplomatike te derguara nga Mbreti Faruk, i fundmi i dinastise shqiptare te Mehmet Aliut, ne vitet 1931 dhe 1937 ku kerkohej kthimi i egjiptianeve ne shtetin ame (Mehmet Fuat, Gazeta “Papirus”, nr. 8 – 2002) – f. 16.

Ka te dhena qe nga fundi e shek. te XV-te⁴² Vlora kishte rreth 4000 banore dhe nje levizje me te madhe tregetare, te paqyruar ne mallrat e importuara nga Europa, Stambolli, e Brusa. Po ne kete kohe, ndofta qe te ndihmohej levizja tregetare, u vendos ketu nje koloni izraelitesh, afersisht nja 528 familje, te ikura nga Spanja. Por shenimi ⁴² thote se ne kundershtim me shifren e mesiperme, fisniku gjerman A. Von Harf thote se Vlora eshte “nje katund mjaft i madh me dymije vatra” (A. Von Harf, bot. nga E. Groote, Die Pilgerfahrt des Ritters…., f. 66).

Ndersa ne lidhje me popullatat jo shqiptare, qe rrethojne brenda tij shtetin e shqiptareve permendim me rradhe, sipas vendbanimit veri-jug, perendim-lindje:

Vrakacoret jane ish-banoret e fshatit Vrake, per te cilin fshat Fjaloret Enciklopedike Shqiptare (1985, 2009) kane heshtur plotesisht. Per ta dihet qe ne origjine nuk jane shqiptare (popullate malazeze). Gjurmet ja gjetem ne “Shqipria 1927” me autor Teki Selenica, prej ku marrim vesh qe fshati Vrake pershihet ne krahinen e Shkodres dhe ne ate kohe ka pasur 1037 banore qe te gjithe te besimit orthodoks (f. 555), por pa pasur asnje institucion perkates edhe pse pranohet qe elementi ortodoks ne kete Prefekture perfaqesohet prej prifterve (f. 409). Interesimi sot per ta eshte i panevoshem pasi thuhet se jane larguar nga Vraka me deshiren e tyre drejt vendit te origjines jashteshqiptare pas 1992-shit.

Goranet jane banoret e krahines se Gores, e cila ne mars 1923 u nda ne dy pjese ku gjysma (20 fshatra) kaluan ne shtetin serbo-kroat te Jugosllavise dhe gjysma tjeter (19 fshatra) ne shtetin shqiptar. Ne keto 19 fshatra popullsia ishte e ndare ne dy pjese; ku ne 10 fshatra popullsia ishte tipike Shqiptare (Novosej, Kollovoz, Shtreze, Turaj, Xhaferaj, Topojan, Brekijë, Nimçë, Lojme, Bele) dhe ne 9 fshatra popullsia eshte Gorane (Shishtavec, Borje, Cernalevë, Kosharisht, Orgjost. Oreshek, Oçikël, Pakisht, Zapod). Sipas studiuesit Nazif Dokle popullata Gorane eshte e ndare ne dy komuna: Komuna e Shistavecit ku perfshihen kater fshatra (Shishtaveci, Borja, Oreshka dhe Cërnaleva) me nje popullsi prej 5531 banore (2008) dhe komuna e Zapodit e perbere nga pese fshatra (Kosharisht, Oçikli, Orgjosti, Pakishti dhe Zapodi) me nje popullsi prej 3094 banore (2008). Autori pretendon se popullsia e Gores, sipas regjistrimeve turke të shek XVI, rezulton nje popullsi sllave (Nazif Dokle, Për Gorën dhe Goranët, Geer 2002, f. 9-12), qe sipas Fjalorit Enciklopedik Shqiptar me 2008 kishte 8625 banore.

Pretendohet se krahina e Gores deri ne fund te shek. te XV ka pasur fene ortodokse, por nuk thuhet se nga kush Ipeshkvi varej dhe cila ishte dinamika e besimit fetar pas 1054, kur krishterimi institucional u nda ne dy pjese. Ne qofte se do te pranojme tezen se Goranët dalin në dritë si pasardhës të peqenegeve dhe kumaneve të vendosur nga Azia e mesme, prej shekullit te VII-te, e deri në shekullin e XI-te, nëpër vendet malore të Ballkanit dhe janë emëruar nga sllavet “Gorani” që do të thotë Malësorë, atehere do te marrim per baze analizen historike te Hiresise se Tij † Anastasi,Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i gjithe Shqiperise, ne librin Ringritja e Kishes Orthodokse Autoqefale te Shqiperise (1991-2012); Tirane ribot. II 2013, ribot. III 2015, sipas te Cilit “Nga viti 731 deri ne fillimet e shekullit te 11-te – periudha e dyte – Kisha lokale u zhvillua nen juridiksionin e drejteperdrejte te patriarkanes se Konstandinopojes. Gjate periudhes se trete (nga shekulli i 11-te deri ne vitin 1767) shume nga episkopatat e Shqiperise se sotme vareshin nga Kryepiskopata e Ohrit (1018), kurse Mitropolia e Durresit ne shekullin e 11-te deri ne te 13-tin, qendroi nen juridiksionin e Patriarkanes se Konstandinopolit. Kjo periudhe dallohet per dy ngjarje percaktuese: E para, ishte skizma e madhe kishtare midis Lindjes dhe Perendimit (1054), qe e ndau zonen ne dy juridiksione kishtare: ne ate veriore nen ndikimin e Romes dhe ne ate jugore, nen ndikimin e Konstandinopojes. Ndersa ngjarja e dyte, ishte politike dhe behet fjale per pushtimin e rajonit nga osmanet, qe perfundoi me renien e Durresit ne vitin 1501. Pushtimi osman shkaktoi vale te medha islamizmi” (f. 10). Ky rast na tregon qe Goranet ortodoks jane konvertuar ne muslimane.

Por neqoftese do te pranojme tezen e lidhje se Goraneve me Bogumilizmin (sipas Nazif Dokle, Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbesheve te Gores..Geer 2006), atehere situata historike e Goraneve nderron ngjyre, pasi bogumilizmi duhet konsideruar forme fetare e re (Edith Durham) dhe nuk ka asnje lidhje me ortodoksine. Ne kete rast pajtohem me perfundimin qe bogumilizmi ka qene nje forme fetare e lindur nga popullata boshnjake dhe shume e afert me islamizmin, qe cuditerisht, nga shume perqasje qe pati me te, u perkrah me shpejtesi nga otomanet e ardhur ne shek. e 14-te ne Ballkan. Por kjo do te thote se Goranet nuk jane konvertuar nga ortodoks ne musliman, por kane kaluar nga bogumilizmi ne islamizem.

Por pamvaresisht nga keto dy raste hipotezash, ndikimi i goraneve mbi popullaten shqipfolese duhet konsideruar lokal dhe teper pozitiv, por popullata Gorane nuk ka paraqitur asnje ndikim konkret mbi konvertimin e mundshem te shqipfolesve mbi baze fetare.

Gjithsesi Goranet jane nje popullate jo shqiptare qe ndan shqiptaret e Kosoves nga shqiptaret e Shqiperise, por qe ndikimi i tyre, tej mases pozitiv ne drejtim te pasurimit te jetes sociale te shqiptareve te Lumes me te cilet kane bashkejetuar dhe nuk mund te anashkalohet sic eshte bere deri me tani. Pikerisht ne kete pike qendron thelbi i situacionit biologjiko-shoqeror i shqiptareve te sotem, sidomos pas 1468-es. Por dhe mbi kete baze analitike mund te percaktojme se kush jane bere heronj te popullit ne Shqiperine komuniste dhe parakomuniste.

Ne kete drejtim paraqitet nje komplikacion i vogel ne saktesimin e ketyre problemeve, pasi ne rrethin e Korces ekziston nje krahine gjeografike me kete emer, dmth Gora, midis Mokres, Malesise se Moglices, Oparit, Malesise se Voskopojes dhe zonen e Rrezes. Ne 2008  kishte 2723 banore dhe si komune e kishte qendren ne Zvarisht.

Ne vazhdimin jugor te Gores shtrihet krahina e Lumes (Kala e Dodes) dhe pas saj futemi ne zonen e sotme te Dibres ku ndodhen fshatra me toponime sllave (Sllatine, Sllove, Ballabanove) e ne vazhdim futemi ne zonen e Gollobordes, qe banohet nga Gollobordasit, nje popullate jo shqiptare me besimin fetar Islamik. Konsiderohet si nje krahine gjeografike dhe etnografike ne jugun e Dibres shqiptare deri ne kufi me rrethin e Librazhdit. Te dhenat per kete popullate jane shume te pakta ku permenden vetem qendrat e banuara si Klenja, Strebleva, Okshtuni, Ostreni, Ternova, Ҫereneci, Zabzuni pa popullatat perkatese (sipas Fjalorit Enciklopedik Shqiptar, Vell. 1, Tirane 2008, por edhe botimi i 1985 nuk ka me shume te dhena).

Por sipas Prof. Dr. Aleksandër Dhima, ne nje postim ne internet, ekziston nje informacion shume me i plote ku shkruhet:

“Golloborda, si njësi etno-kulturore dhe gjeografike, shtrihet  në dy ndarje administrative të reja të pushtetit vendor: zona e Steblevës, në varësi të bashkisë së Librazhdit dhe zona e Trebishtit, në varësi të bashkisë së Bulqizës. Nga perëndimi dhe veriu, ajo kufizohet me Bulqizën e Shupenzën, nga jugu me Librazhdin, lumi Drin i Zi e shoqëron përgjatë Lindjes deri në kufi me Maqedoninë, ndërsa përmes përshkohet nga Zalli i Okshtunit, që buron nga malet e Steblevës dhe përfundon te ura e Shupenzës. Brenda kufirit shtetëror të Shqipërisë gjenden 37 fshatra gollobordase. Me ratifikimin e kufijve në vitin 1922, mbetën jashtë kufijve të vendit 7 fshatra të krahinës së Gollobordës.

Emri i kësaj krahine vjen nga bullgarishtja e vjetër dhe do të thotë në shqip “kodër (brdo) e gjatë (dullgo)”. Ky toponim gjendet i pranishëm pjesërisht në emërtime lokale vendesh, si në Trebisht (kodra përballë lagjes Kasaj të fshatit, që quhet Bërda nga banorët vendas), në Steblevë (në formën Vetarno Bërdo), në Rekë (Velebërdë) dhe në Vollnisht (Ternino Nebërdo). Por, me këtë emër, thirret edhe një fshat midis qyteteve Pleven e Svilen në Bullgari si dhe Novobërdo në Rrafshin e Dukagjinit/ Kosovë.

Ekziston edhe një hipotezë tjetër, sipas së cilës gjuha vendase e Gollobordës është maqedonishtja. Pa hyrë në debate mbi birërinë (afrinë) gjuhësore midis bullgarishtes dhe dialektit maqedonas të saj, unë do të vija në pah këtu instrumentalizimin politik nga struktura shtetërore (deri në qarqet më të larta) të FYROM-it që synohet t’u bëhet “myslimanëve dy-gjuhë-folës” të Gollobordës, për t’i lidhur ata gjenetikisht me banorët torbeshë të fshatrave rreth Dibrës së Madhe. Por, mos të harrojmë se në vise të ndryshme të Ballkanit ekzistojnë edhe grupe të tjera popullsie që i takojnë besimit Islam dhe flasin gjuhë sllave: pomakët në Bullgari; goranët e Dragashit në Kosovë, sanxhaklinjtë dhe bogomilët e Bosnjes etj.

Në rastin e Gollobordës kemi të bëjmë së pari me një shtresëzim gjuhësor. Në Antikitetin ilir, kjo trevë shtrihej në territorin ilir të dardanëve dhe, mbas shek. V-VI, në hapësirën arbërore. Sllavizmat në gjuhën shqipe kanë depërtuar historikisht gjatë pushtimeve të shtetit bullgar (815-1018), por s’janë për t’u përjashtuar edhe kontaktet më të hershme me botën sllave. Në kohën e mbretërimit të car Borisit (852-889) u pushtuan territore të gjera në qendër të vendit, ku bie në sy pushtmi i qytetit të dikurshëm ilir Antipatrea (Berati i sotëm), që pushtuesi e quajti Beligrad [qytet i bardhë]. Më von, gjatë sundimit të Simeonit (893-927), kufijtë e shtetit bullgar u shtrinë jo vetëm në zonat limitrofe të Arbanon-it, por edhe më në jug, deri në Vlorë, Himarë e Butrint. Ai e ktheu shtetin bullgar në një perandori dhe e shpalli veten “Car të bullgarëve”.

Megjithatë, na duket interesant fakti që, në kohën e sundimit të dy mbretërve/ carëve të fuqishëm bullgarë (Borisit dhe Simeonit), në Shqipëri vepruan “pionierët” e kulturës dhe shkrimit cirilik, Klementi dhe Naumi, të cilët ngritën kisha/ katedrale (shembull: Gllavenica/ Ballshi i sotëm) dhe manastire (shembull: Shën Naumi), por ata nuk arritën të imponojnë shkrimin dhe pjesërisht kulturën protobullgare në këto treva. Në fakt, si gjuhë, një dialekt i sotëm i bullgarishtes (me elemente të gjuhës serbo-kroate) flitet edhe në Maqedoni, por atje nuk mund të dallohen qartë variante dialektore sipas zonave etno-kulturore, sepse gjuha sllave është gjuhë zyrtare, ndërsa në Gollobordë (duke përfshirë fshatrat gollobordase përtej kufirit), bullgarishtja e vjetër vetëm flitet.

Në fillim të shek. XX, nën ndikimin e patriotëve të Rilindjes shqiptare dhe, më pas, të ndikimit të shtetit të ri shqiptar, në zonën e Gollobordës rizgjohet dëshira për gjuhën shqipe, çka pasqyrohet së pari në hapjen e shkollave shqipe në Okshtun/ te Valanica e Sulajve (1902), në Trebisht (15 prill 1914, e mbyllur një vit më von, për shkak të invazionit serb më 1915 dhe e rihapur në vitin 1922), në Steblevë e në Ostrenin e Madh  (1922) dhe më pas në fshatra të tjerë: Borovë (1923), Klenjë (1 mars 1926), Steblevë (1 shtator 1926), Gjinovec (shtator 1929) etj. Në kohën e caktimit të kufijve (1913), gratë e Trebishtit janë përgjigjur shqip përpara antarëve të Komisionit Ndërkombëtar të Caktimit të Kufijve te Guri i Vogël. Kjo ngjarje bëri që një pjesë e krahinës (që fliste shqip) të mbetej brenda kufijve të shtetit të ri shqiptar. Në vitet 1912-1920, si të gjithë fshatrat e tjerë të Gollobordës, edhe Trebishti përjetoi mizoritë serbe, megjithë rezistencë e armatosur nga vendasit. Por kjo rezistencë solli që fshatrat kufitare të Trebishtit, Gjinovecit, Klenjës, Ostrenit të Vogël, Vërnicës, Zepishtit e Otishanit të mbeteshin zonë neutrale deri në pranverë të vitit 1923.” 

Edhe ne kete material mungojne te dhenat mbi popullaten e Gollobordes, keshtu qe jam i detyruar ta plotesoj me te dhenat nga “Shqipria me 1927” te Teki Selenices, sipas se ciles kemi keto te dhena permbledhese, ku figurojne dy lloj besimesh fetare ne popullaten e saj:

     Fshati                          popullate muslimane      popullate ortodokse

-Borove                                     398                                  —

-Gjinavac                                   292                                 114

-Gjorice e Poshtme                    420                                  —

-Klenje                                      307                                 148

-Lejcen Celepi                            545                                  —

-Lladoverica                               317                                  51

-Okshtuni                                  744                                  —

-Ostren i Madh                           155                                  —

-Ostren i Vogel                           359                                  93

-Radoveshi                                276                                  —

-Sebisht                                     289                                  61

-Stebleve (Stebllove)                  659                                  81

-Terbaci                                     115                                  —

-Trebisht                                  1957                                  46

-Tucepi                                      215                                  15

-Vernica                                      —                                   191

-Zabzuni                                    589                                  —

Ne tabelen e krahinave kjo popullate eshte e shperndare ne 18 katunde me 2044 shtepi dhe 7712 banore te besimit muhamedane dhe 871 ortodoks duke me cuar ne perfundimin se popullata muhamedane e Gollobordes e ka prejardhjen nga nje popullate e besimit ortodoks. Kjo popullate sot gjendet midis shqiptareve te Shqiperise dhe shqiptareve te Maqedonise se Veriut edhe pse mbi keta te fundit politika para nje shekullore serbe dhe jugosllave ka kryer spostime te popullates shqiptare larg vend-ndodhjes historike te tyre.

Por ka edhe nje informacion tjeter paralel, qe ne menyre indirekte mund te sherbeje per te sqaruar pozicionin fetar te Gollobordasve. Sipas ketij informacioni “Nje numer i madh bullgaresh ne malet e Rodopit e kishin pranuar Islamin ne shek. XV dhe XVI, por vazhdonin te flisnin gjuhen e tyre ametare” (Kemal H. Karpat, Popullsia Osmane 1830-1914, Tirane 2017, f. 51)

Me ne Jug te Gollobordes vjen nje popullate e besimit ortodoks qe shtrihet pothuajse ne te gjithe Jugun e Shqiperise se sotme dhe ne Shqiperine e Mesme: Vllehet. Eshte nje popullate e cuditshme qe e ka fshehur pa asnje shkak prejardhjen dhe permasen e vet historike duke perdorur nje dinakeri sociale ne bashkekzistencen me shqiptaret, sidomos kjo pergjate shekullit te XX-te. Rendesia e kesaj popullate nuk qendron ne pozicioni aktual te deklarimit te tyre si ortodoks, por ne fshehjen e permasave te konvertimit te tyre ne muslimane, gje absolutisht e mbajtur e fshehte ne te gjithe aktet historike te ketyre 4-5 shekujve te fundit. Ne zanafillen e tyre historike te qasjes ne afersi te popullates shqipfolese kjo popullate beri ndarjen e ketyre te fundit nga popullata shqipfolese qe bashkejetonte me paragreket dhe greket ne te gjithe gjatesine e sotme te kufirit Shqiperi-Greqi, me perjashtim te zones ku jetojne greket dropullite. Pa asnje dyshim qe eshte popullata me kryesore jo shqiptare qe ka ndikur mbi keta te fundit per mbi gjysem mijevjecari jo vetem ne menyren e jeteses dhe te zhvillimit, por edhe ne gjuhen shqipe duke formuar dialektin toske pas shek. te XV-te, gje e fshehur ne menyre politike te pajustifikuar, por duhet theksuar se kjo fshehje eshte aresyeja e lindjes se Shkolles se te Marreve te Madheshtise Shqiptare e perforcuar me permasa te jashtezakonshme pas 1945. Te pakten kjo e fundit kuptohet po te shohim menyren se si e ka analizuar politika historike kete subjekt.

Ne Fjalorin Enciklopedik Shqiptar te vitit 1985 per ta, ne menyre te manipuluar, shkruhet:

“Popullsi me prejardhje nga fise te vjetra ballkanike te romanizuara, qe sot eshte e shperndare ne nje varg visesh te Gadishullit Ballkanik, Qendror e Jugor, duke perfshire edhe disa krahina te Shqiperise, kryesisht te Jugut. Gjuha e saj eshte nje dege e rumanishtes se lashte. / Dyndja e sllaveve nga shek. VI e me vone i shkuli keto fise nga tokat fushore, duke i detyruar te shpernguleshin e te shtegtonin drejt J ne luginat malore te Ballkanit, qe kishin kushte me te pershtatshme per blegtori dhe sidomos ne Maqedoni, ne zonen e Pindit (aromunet) dhe ne Shqiperi (vllehet). / Ne Ballkan V. Perbejne nje popullsi me tipare dalluese etnike, me gjithe procesin e asimilimit ne mjediset ku jetojne dhe me kalimin ne nje menyre jetese me te perparuar. Te folmet e tyre kane sot interferenca me gjuhet sllave, shqipe e greke./ Duke qene kryesisht barinj shtegtare (sarakaçane) V. Ruajten mire deri ne fund te shek. XIX zakonet dhe veshjet e tyre dhe nje organizim bashkesish te tipit patronomik te drejtuar nga kreret e tyre (çelniket, gllavaret, koxhobashet etj.), te cilet ishin zakonisht pronaret me te medhenj te tufave. V. Ishin te njohur ne te gjithe Ballkanin edhe si pronare mushkash e qiraxhinj. / Ne gjysmen e dyte te shek. te kaluar ne trevat shqiptare nje pjese e V. Ishin ngulitur ne fshatra, nje pjese vazhdoi jeten e barinjve shtegtare kurse nje pjese tjeter u vendos ne qytete, sidomos ne Voskopoje dhe pastaj ne Tirane, Durres, Elbasan, Berat, Korce. Ne keto qytete u moren kryesisht me zejtari e tregti, duke humbur shkalle-shkalle kompaktesine etnografike dhe pjeserisht duke u asimiluar. / Pas Ҫlirimit V. Shtegtues, qe dikur shkonin nga Opari e Vithkuqi e deri ne Sarande, duke perparuar bashke me shnderrimet e thella ekonomike-shoqerore te gjithe vendit, jane vendosur ne rrethet e J dhe jane perfshire ne punen e perbashket te gjithe popullit shqiptar per ndertimin socialist te vendit. (K.N. – duhet te jete Koço Nova, GH)”.

Kjo permbajtje jo vetem qe nuk eshte e sakte, por ajo, mbi te gjitha eshte e manipuluar duke mos thene te verteten ne asnje rresht. Vllehet nuk njihen perpara shek. te X-te dhe gjitheshka fillon me ndertimin e shtetit te Vllahise se Madhe (shek. XI-XIII) duke qene nje fuqi imperialiste e kohes. U perball me Perandorine Bizantine per te kapur kreun e Patriarkanes Ekumenike te Kostandinopolit per te shtene ne dore kreun e Kishes Orthodokse, por nuk ja arriti qellimit dhe per kete pas disa shekujsh u lidh me Kishen Ruse per te krijuar supremacine ne kreun e Orthodoksise Boterore, por deshtuan. Kjo do te thote se formula qe i konsideron Vllehet si popullate te romanizuar eshte nje mashtrim politike qe ka depertuar ne fushen e interpretimit historik te tyre. Ne qofte se ka popullate te romanizuar ne Ballkan perpara shek. te X-te ajo nuk ka pse te quhet popullate vllehe, por ka emrin e saj tipik dhe nuk ka asnje lidhje me Vllehet. Kjo teori eshte shpikur nga Fan S. Noli ne librin e tij Autobiografia per te fshehur gjurmet e gjenezes jo shqiptare te tij, qe ne ate kohe krijonte nje fryme mosbesimi ndaj asaj qe shpalosi nder vitet 1913 (Trieste) dhe 1921-1924 ne fushen politike ne brendesi te Parlamentit dhe Qeverise shqiptare te asaj kohe.

Fakti qe vllehet njihen ne brendesi te popullates osmane here si vllehe-romune, here si vllehe-greke e here thjeshte si vllehe (Kemal H. Karpat, Popullsia Osmane 1830-1914, Tirane 2017, f. 25, 48, 52), ndersa ne literaturen romune si pjese e rrjedhur prej tyre (Iulia Wisoşenschi, Emil Ṭȋrcomnicu, Cătălin Alexa,“Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania – Cȃmpia  Muzachiei – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2015; Iulia Wisoşenschi, Emil Ṭȋrcomnicu, Cătălin Alexa,“Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania – Sarande si Gjirokaster – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2016; Nistor Bardu, Emil Ṭȋrcomnicu, “Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania –Gramsh, Elbasan, Pogradec – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2017; Iulia Wisoşenschi, Emil Ṭȋrcomnicu, Cătălin Alexa, Nistor Bardu, “Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania – Zona Korçe – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2014; Josif Konstandin Dragan, Historia e Romuneve, Tirane 1995) eshte e mjaftueshme te pranohet qe popullata vllehet qe bashkejeton me shqiptaret prej disa shekujsh te konsiderohet si pjese e Vllahise se dikurshme pas shek. te XI dhe jo ndryshe.

Kjo i ka detyruar autoret e botimit te ri te kesaj enciklopedie (vell. 3, 2009) te rishikojne permbajtjen duke vendosur nje informacion te ri dhe tjeter per emertimin e popullates Vllehe edhe pse eshte i njejti autor, edhe pse nuk eshte e sakte plotesisht duke fshehur thelbin e problemit (a nuk tregon ky rast qe politika e sundon informacionin?). Sipas kesaj enciklopedia kemi kete informacion:

“VLLEHTË. Popullsi me gjuhe amtare arumanishten (nje dialekt i rumanishtes), e perhapur sidomos ne pjesen qendrore e jugore te Gadishullit Ballkanik, duke perfshire edhe Shqiperine e Mesme e te Jugut. Vllehte kane qene popullsi blegtorale dhe kane shtegtuar neper kullotat verore e dimerore bashke me kopete e bagetive te tyre (per kete aresye njihen dhe me emrin “çoban” ose “çopan”). Nje pjese e mire e tyre me kohe jane ngulur ne qendra te banuara urban e rurale. V. Perbejne nje popullsi me tipare dalluese etnokulturore, me gjithe procesin e vijueshem te asimilimit te tyre ne mjediset ku kane jetuar e jetojne. Duke qene kryesisht barinj shtegtare, pa shume marredhenie me popullsine vendase, V. Ruajten mire, deri nga fundi i shek. XIX, zakonet dhe veshjet e tyre dhe nje organizim ne bashkesi te tipit patronomik, te drejtuar nga kreret (çelniket, gllavaret, koxhobashet etj), te cilet ishin zakonisht pronaret me te medhenj te tufave. V. Ishin te njohur ne te gjithe Ballkanin edhe si pronare mushkash e si qiraxhinj. Qender e rendesishme e V. ne Shqiperi ka qene Voskopoja (shih). Ne gjysmen e dyte te shek. XIX nje pjese e V. ishin ngulitur ne fshatra e ne qendra urbane te trevave shqiptare, nje pjese vazhdoi jeten e barinjve shtegtare, kurse nje pjese tjeter u vendos ne qytete, sidomos ne Tirane, Durres, Kavaje, Elbasan, Fier, Berat, Korce etj., ku u moren kryesisht me zejtari e tregti, duke humbur shkalle-shkalle kompaktesine etnografike dhe pjeserisht duke u asimiluar. Ne Republiken e Shqiperise V. trajtohen si grup etnokulturor. Pas v. ’90 V. ne Shqiperi kane ngritur shoqata qe punojne per ruajtjen dhe studimin e traditave te tyre, per mbledhjen e folklorit, per zhvillimin e veprimtarive kulturore. Ne Tirane botohet gazeta “Frapia – Vellazerimi”, jane hapur edhe shkolla ne gjuhen aromune; ne Korce eshte rihapur kisha e Vlleheve # Koço Nova”.

Nuk eshte veshtire te kuptohet, nga ballafaqimi i dy enciklopedive, se ky informacion ne te dy rastet jo vetem qe nuk eshte i plote, por ai mbi te gjitha eshte i deformuar per qellime politike. Se pari mungon numri i popullates se Vlleheve; se dyti nuk percaktohet prejardhja e drejteperdrejte e tyre; se treti nuk tregohet procesi historik neper te cilen Vllehet kane kaluar, sidomos pas fillimit te shek. te XVIII kur u konfliktuan me popullaten bektashiane te Kolonjes dhe Skraparit; se katerti nuk tregohen arritjet kulturore te tyre dhe menyra se si kane ndikuar mbi popullaten vendase, gje qe perben thelbin historik te ekzistences se tyre sot, pas 570 vjeteve te emigrimit te tyre; se pesti nuk tregon vendqendrimet e sotme te tyre dhe menyren se si jane perhapur dhe tkurrur nder vite.

Kjo tregon se eshte e domosdoshme nje studim rrenjesor i botes Vllehe ne Shqiperi mbi bazen e nje literature qe nuk eshte vetem shqiptare (per kete shih literaturen e perdorur per kete studim). Me dy fjale, ndikimi i botes Vllehe mbi popullaten jugshqiptare eshte kaq determinues dhe percaktues sa ka krijuar diferencen toske-gege ne planin historik vetem pas shek. te XVI deri ne te XXI-tin. Ndikimi i botes Vllehe mbi popullaten jugshqiptare eshte analog, por me permasa shume me te medha se ndikimi i politikes Austro-Hungareze ne popullaten verishqiptare, por ne qofte se politika Austro-Hungareze eshte larguar perpara nje shekulli duke lene gjurme vetem ne qytetin e Shkodres, bota Vllehe bashkejeton me popullaten shqiptare duke ja deformuar identitetin gjenetik te saj. Per te mire a per te keq sot kjo pune kam marre fund, por llogarite nuk jane bere akoma, pasi ky deformim eshte jo vetem pa permasa, por ai as qe tentohet te vihet ne dukje duke fshehur dallimin cilesor midis gegeve dhe toskeve ne planin social.

Pas 1991 shume studiues e konsideruan problemin Vlleh shume kryesor dhe tentuan te zbardhin ato qe nuk ishin thene per 45 vjet duke u mbajtur te fshehta. Ne shume menyre kjo sherbeu per te saktesuar disi infomacionin qe shqiptaret kane pasur mbi popullaten Vllehe, vetem se ky informacion pergjithesisht nuk eshte i botuar, por propaganduar ne inernet, ku jo rralle here eshte i pasuruar me elemente te propagandes komuniste. Permend me radhe:

1 – Naum Prifti, Mbi popullaten Vllehe

2 – Alfred Cako, Vllehët e Ballkanit dhe të Shqipërisë

3 – Andrea Llukani, Origjina e Vlleheve

4 – Kiço Kutali, Mbi popullaten Vllehe

5 – Dr. Thanas L. Gjika, Aromunet/Vllehet e Shqiperise jane pakice etno-kulturore apo pakice kombetare?

6 – Teodor Laco, Mbi problemin Vlleh

7 – Stilian Adhami, Veshtrim mbi kulturen popullore te treves se Permetit, Tirane 2001, kapitulli II, nenkapitulli 3: Mbi prejardhjen dhe perhapjen e vlleheve,

8 – Jovan Bizhyti, Vllehët e Shqipërisë, origjina dhe kontributi i tyre; Voskopoja ishte nga kryeqendrat e qytetërimit vllah nga fundi i shek. të XVIII-të

9 – Unioni Vllehët e Shqipërisë, Vllehet

10 – Thede Kahl, Rumunët dhe arumunët dallojnë nga njëri tjetri

Por popullata Vllehe ne Shqiperi fsheh nje sekret qe nuk e ka shpalosur kurre sakte dhe hapur qe mund te zbulohet vetem nga konflikti Vlleh-Bektashi i shekullit te XVII-XVIII kur u shkaterrua Voskopoja, konflikt i cili na meson ne ate kohe u perplasen dy subjekte me zanafille te njejte sociale. Me pas ishin keta Bektashinj qe krijuan marredhenie bashkepunimi me Ortodokset per interesat e tyre te dyanshme (Fulvio Kordinjano, Shqiperia, vell. 2, Tirane 2008, f.16). Nuk eshte qartesuar kurre se nga e kane prejardhjen fetare muslimanet e Jugut te Shqiperise duke fshehur, ne kete menyre, raportet konkrete te popullateve qe bashkejetojne ne shtetin shqiptar nga pikepamja sasiore. Ne qofte se do duam te percaktojme numrin e popullates Vllehe ne territorin e shtetit shqiptar do te hasim ne nje ҪUDI  fenomenale: nuk ka asnje te dhene; bile sensusi i vitit 2011 e nxorri numrin e Vlleheve ne vetem 872 individe. Tani na lind pyetja: cfare fshihet ketu dhe perse numri i popullates Vllehe Ortodokse publikohet sa nje e dyqinta pjese e tyre dhe as qe behet fjale per Vllehet e konvertuar ne muslimane? Jo vetem kaq, por subjekti Vlleh kreu nje akt, per te cilin une pretendoj se eshte i ndergjegjshem dhe e ka burimin ne SHBA-Mbreteri e Bashkuar ne fillim te shek. te XX-te, beri nje sakrifice historike, qe nuk e kam hasur ne asnje vend te Botes ne keto 3000 vjet, sakrifikoi produktin e vet intelektual dhe shoqeror te 10 shekujve (Shek. XI – Shek. XX) dhe ja adresoi ate shqiptareve, si krijmtari te ketyre te fundit. Me ane te kesaj taktike ata u grabiten shqiptareve identitetin e tyre kombetar dhe perfaqesojne kete identitet me kulturen Vllehe. Kjo eshte aresyja qe Bota Vllehe rilindi ne shekullin e XIX-XX me pamje shqiptare. Kjo eshte aresyeja perse shkolla e te Marreve te Madheshtise Shqiptare pretendojne qe Gjuha Shqipe rrjedh nga pellazgjishtja, sepse realisht vllahishtja rrjedh ne menyre te drejteperdrejte nga pellazgjishtja dhe ne kete menyre sot kerkohet t’u grabitet shqiptareve edhe autoresia e Gjuhes Shqipe e krijuar nga Kleriket Katolike. Kjo eshte aresyeja perse Kisha Katolike Shqiptare u sulmua ne menyre te perbindeshme pas 1945 dhe u shkaterrua, pikerisht per te grabitur gjuhen e shqiptareve dhe kjo eshte veper e subjektit Vlleh qe duket me vendosjen e standartit me 1972 (miku im Pader Anton Kodrari me ka shpjeguar se termi Kishe Katolike Shqiptare nuk ekziston pasi Kisha Katolike eshte nderkombetare dhe nuk ka atdhe, gje qe e gjej te shpjeguar ne kete menyre edhe nga Avokat Dr. Vasil K. Dilo tek Protokolli i Korfuzit).

Kam pasur fatin te shetis dhe te punoj ne te gjitha fshatrat me banore Vlleh ne te gjithe territorin e Republikes se Shqiperise dhe kam te fotografuara te gjitha Kishat e tyre te shkaterruara apo ne kembe, te transformuara ne Xhami apo te rindertuara me nje emertim tjeter. Te pakten jane keto Kisha qe kane aftesine te na vertetojne se deri ku shtrihen kufijte e shtritshmerise te popullates Vllehe dhe si ka evoluar ajo duke e “humbur” identitetin e saj zanafillor, por dhe si e ka fituar identitetin e ri te te qenurit shqiptar, te cilen historiografia e epokes komuniste e ka konsideruar asimilim. Pikerisht ne kete pike qendron sekreti, çudia dhe e fshehta e kesaj popullate sasia e se ciles eshte shume me e madhja se cdo subjekt tjeter ketu ne Shqiperi ne raport edhe me vete shqiptaret (popullata Vllehe ne te gjithe territorin e shtetit shqiptar ne te kater format fetare te ekzistences se saj eshte rreth 2 – 2,5 milion banore dhe saktesimi i kesaj shifre perben termetin me te madh ne Historine e shqiptareve te tjetersuar).

Por disa autore te tjere e pranojne fare hapur lidhjen e te ikurve nga Konstandinopoja me 1453 me qytetin e Voskopojes, si rasti i Edwin E. Jacques, Shqiptaret, vell. 1, Tirane 1995, sipas te cilit kur ra Konstandinopoja ne duart e turqve me 1453, shume nga njerezit e ditur u larguan ne perendim pa e thene qe ajo popullate e shumte ishte popullate Vllehe. Nje numer i madh i tyre u vendosen ne Moskopoje, me vone Voskopoje, rreth 13 km ne perendim te Korces. Per 350 vjet qyteti u be i famshem per shtypshkronjen, te themeluar me 1720, e para ne Ballkan pas asaj te Konstandinopojes. Voskopoja u be qendra e arsimit dhe e kultures per shkak te “Akademise se Re” te shquar, qe u themelua ne vitin 1744. Ajo e vinte theksin te filozofia, logjika, matematika, fizika, pergatitja e ekonomisteve dhe e llogaritareve (f. 410).

Apo Hysni Myzyrit, Shkollat e para kombetare shqipe (1887 – korrik 1908) – Tirane, bot. i dyte 1978, f. 98, shkruan:

“Voskopoja (greqisht Moschopolis) ishte në atë kohë (1744, GH) qëndra e kulturës të Shqipërisë ortodokse; qyteti duhet të ketë pasur 40.000 banorë, më të shumtët arumunë, dhe 26 kisha, një shtyshkronjë greke dhe të ashtëquajturën akademi, ku mësohej jo vetëm teologji, por edhe filozofi, greqishte e vjetër, matematikë dhe fizikë….Përkthime të tjera në shqip nga greqishtja, në një abece në pjesën më të madhe të marrë nga greqishtja, gjënden edhe në të ashtëquajturin Kodeks të Beratit (aty nga 1798)”.

Çudia qendron tek mikja historike e shqiptareve Miss Edith Durham, qe e pranon fare hapur Voskopojen (Moskopol) nje qytet te vogel Vllah (Edith Durham, Lufta per Shkodren, Shkoder 2005, f. 239), popr qe nuk eshte marre parasysh ne asnje rast nga studiuesit manipulatore.

Por cudia qendron tek studiuesit shqiptare te Kosoves qe i kane marre materialet informative nga Shqiperia pa i verifikuar absolutisht, por kane meriten t’i kene cituar burimet e tyre. Keshtu studiuesi shqiptar i Kosoves, Dr. Nuridin Ahmeti ne punimin e tij “Kreret Fetare ne Levizjen Kombetare Shqiptare”, Prishtine 2017, flet per Voskopojen (f. 168) duke i dhene nje supremaci civilizimi ne Jugun e Shqiperise pa e thene ne asnje rresht qe banoret e saj nuk ishin ne origjine shqiptare, por Vlleh, dhe bashkejetonin me shqiptaret prej shekujsh, duke mos e penguar te deklaroje, ne menyre jashtezakonisht abuzive, se Voskopoja ka qene nje nxitje jo e vogel ne zhvillimin e ndergjegjes kombetare shqiptare. Nga ky autor arrij te nenkuptoj se historiografia e epokes komuniste, por edhe e sotmja me shume se paraardhesja e saj, jane gati ta permbysin te gjithe Historine e Kombit Shqiptar, ta lidhin me sllavizmin vetem e vetem per ta larguar nga influenca europiane duke e paraqitur nje popullate lindore.

Duke pare qe studiuesit shqiptare te te gjithe koherave kishin tentuar ta fshihnin zanafillen historike te Vlleheve (te pakten ne tre punime te historianit Pellumb Xhufi: Ikje nga Bizanti Histori/Publicistike, Tirane 2009; Shekulli i Voskopojes (1669-1769), Tirane 2010 dhe Arberit e Jonit–Vlora, Delvina e Janina ne shek. XV-XVII, Tirane 2016; kjo fshehje bie ne sy bindshem edhe pse e ka ditur qe studiuesi Stilian Adhami e kishte shprehur hapur ekzistencen e Vlleheve ne te gjithe zonat qe kishte marre ne konsiderate ne punimet e tij Xhufi, te shprehura te pakten ne dy punime: Voskopoja, Tirane 1989 dhe Permeti dhe permetaret ne faqet e historise, Tirane 2001) u detyrova qe vazhdimin e studimit ta beje mbi nje literature romune te marre ne fshatin Grabove te Gramshit, banoret e se ciles edhe pse jane Vllehet me tipike te Shqiperise e konsiderojne veten ne menyre abuzive epirote te shqiptarizuar:

Josif Konstandin Dragan, Historia e Romuneve, Tirane 1995.

Iulia Wisoşenschi, Emil Ṭȋrcomnicu, Cătălin Alexa,“Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania – Cȃmpia  Muzachiei – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2015 dhe literatura e permendur me lart.

A mund te jete spekulative per interesat politike te Rumanise kjo literature nuk di te them, por Kishat Vllehe qofshin te vjetra e qofshin te reja (foto 48, 49, 50,51,52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 60/1, 60/2, 61) ne territorin shteteror shqiptar dallohen cilesisht nga Kishat Bizantino- Greke (foto 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80) apo shqiptare, te ndertuara pas 1991-shit (foto 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90) qofte dhe vetem ne stilin e ndertimit pamvaresisht se kush i ka ndertuar dhe kur. E gjithe arkitektura ndertimore e Kishave Orthodokse Vllehe kane oborre te brendeshem me harqe dhe shtylla. Fakti qe sot jane ndertuar Kisha Orthodokse dhe emertohen tipikisht si Kisha Vllehe (foto 91, 93, 94) te ndryshme ne arkitekture nga Kishat Klasike Vllehe e ka nje qellim te fshehte qe kerkon te diferencoje ne planin aplikativ fetar Vllehet historike nga Vllehet e “asimiluar” ne shqiptare ne kohen e sotme. Pikerisht ky veprim “dinak” eshte i mjaftueshem per te arrire ne perfundimin qe Vllehet e asimiluar u kane grabitur indentitetin shqiptareve dhe paraqiten te tille duke e pasur gjenezen historike nga subjekti Vlleh.

Ekzistenca e kesaj Kishe ne kete vend dhe me kete forme arkitekturore na con ne perfundimin qe subjekti Vlleh eshte fshehur pas Kishes Orthdokse Autoqefale Shqiptare duke spekulluar me vitin 1921 (nderruar me vitin 1922) dhe eshte ky subjekt qe ka shpikur ngjarje te pafundme kontradiktore midis Patriarkanes Ekumenike te Konstandinopolit dhe Popullit Shqiptar. Kontradikta qe ky subjekt ka pasur me Kishen Orthodokse, me qender ne Konstandinopoje, eshte interpoluar ne menyre antihistorike ne brendesi te popullates shqiptare dhe sot flitet per armiqesi midis Kishes Orthodokse Autoqefale Shqiptare dhe Kishes Greke. Eshte krejtesisht e natyrshme qe subjekti Vlleh e ka futur ne nje konflikt politik shtetin shqiptar me shtetin grek per hesape te veta. Ketu e ka burimin i gjithe informacioni antihistorik mbi karakterin antishqiptar te shtetit Grek dhe Kishes Orthodokse Autoqefale Greke.

Subjekti qe punon dhe jeton sot ne kete Kishe e konsideron veten Kishe Orthodokse Autoqefale Kombetare Shqiptar (foto 60/1, 60/2) dhe nuk pajtohet me ekzistencen e Hiresise se Tij               † Anastasi, si Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i gjithe Shqiperise, ne kuadrin e Kishes Orhodokse Autoqefale Shqiptare. Ne fakt ky konflikt eshte 100 vjecar qe na tregon menyrat e fshehta qe jane perdorur per t’u grabitur shqiptareve identitetin e tyre kombetar. Eshte plotesisht e kuptueshme qe ky proces e ka zanafillen ne SHBA me Fan S. Nolin qe me 1908 me Kishes e Shen Gjergjit ne Boston. Ja perse historia e Kishes Orthodokse Autoqefale Shqiptare eshte thembra e Akilit e te gjithe historise se Popullit Shqiptar pergjate shek. te XX-te dhe ne kete pike fillon dhe mbaron ndryshimi i boshtit Biologjik, Social dhe Fetar i shqiptareve.

Por ky material fiton vlera edhe me bindese kur krahasohen ndertimet e Kultit pas 1945 me emrin Kisha Vllehe, qofte ne Korce e qofte ne Tirane te cilat jane emertuar realisht Vllehe (foto 91, 92, 93, 94), me ato te para 1945-ses (foto 48, 49, 50, 51, 52, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 60), por qe ndryshojne ne arkitekture si nata me diten. Dmth keto dy Kisha te cilesuar si Vllehe kane kete arkitekture per te mos vene barazine me Kishat Vllehe historike qe ndodhen ne te gjithe territorin e Jugut te Shqiperise se sotme shteterore.

Bile Kisha Orthodokse e Shen Prokopit bashkeshoqerohet edhe me arsimimin fillor amerikan, pamvaresisht ne e pranon shteti amerikan kete kusht (foto 95).

Ky material fotografik eshte i afte te vertetoje qe popullata Vllehe eshte shkrire me popullaten shqiptare dhe bashkejeton me te pa qene te tille dhe pa e deklaruar asnjehere se kush eshte vlleh. Interesant eshte fakti qe ne censusin e vitit 2011 popullata Vllehe ne shtetin shqiptar eshte me pak se 1000. Por nga lloji i ketyre kishave dhe nga pozicioni fetar i banoreve te fshatrave ku ndodhen ato mund te arrihet ne perfundimin qe banoret ortodoks te tyre jane konvertuar ne muslimane sic jane pergjithesisht fshatrat e Korces, Permetit, Tepelenes, Pogradecit, Beratit, Gramshit, Skraparit, Tiranes, Kolonjes, Elbasanit, Sarandes, etj, etj. Por pozicioni i tyre ortodoks nuk eshte ai i shqiptareve, por i popullates Vllehe dhe i gjithe ky proces nuk ka ndodhur me heret se fundi i shek. te XVIII dhe fillimi i shek. te XIX (vitet 1820-1840). Ne studimet e historiografise se epokes komuniste kjo eshte mbajtur absolutisht e fshehte. Te pakten literatura qe shoqeron studimin eshte e afte te na e argumentoje kete mjaft qarte. Por kjo bie ne sy edhe ne forma te tjera. Atje ku popullata vllehe eshte konvertuar ne bektashinj, banoret kryejne rite fetare ne Kishat e vjetra ortodokse (foto 96, 97) edhe pse banoret e kane Teqen e tyre (foto 98).

Por nga situacioni i sotem fetare dhe nga menyra se si jane ndertuar objektet e Kultit Orthodoks ne Shqiperi pas 1945 nuk eshte e veshtire te arrihet ne perfundimin qe permbysja fetare ne Shqiperi me 1967 te jete veper e subjektit Vlleh per dy qellime: te asgjesohej Kleri Katolik Shqiptar dhe te mbulohej subkoshienca e konvertimit te vlleheve ne musliman. Sot shume fshatra muslimane (bashkangjitur literatura ne fund) ne Korce, Pogradec, Kolonje, Permet, Tepelene, Gjirokaster, Sarande, Gramsh, Berat, Lushnje, Fier nuk e pranojne konvertimin e tyre ne musliman nga pozicioni i Ortodoksise Vllehe, por e kufizojne vetem ne nje paraardhje Ortodokse pa u thelluar ne ceshtjen kombetare. E njejta gje ndodh edhe me fshatrat Ortodokse ku banoret njihen prej shekujsh si fshatra Vlleh, nuk e pranojne prejardhjen e tyre nga subjekti Vlleh, por pretendojne se jane epirote te shqiptarizuar (Boboshtice, Mborje, Drenove, Floq, Vithkuq, Grabove, fshatrat e Belshit).

Fshehja e gjurmeve te ekzistencens se popullates Vllehe ne territorin shteteror shqiptar jane te hershme qe nga shek. XIX-te, por ne shek. e XX ne i i gjejme tipikisht tek Fan S. Noli (autobiografia-Prishtine 1968) dhe nje autor francez, Robert d’Angely, Enigma, Tirane 1998, i cili çuditerisht merret ne konsiderate ne menyre shume kembengulese nga shkolla e te Marreve te Madheshtise Shqiptare si nje veper dokumentare edhe per faktin e perputhjes midis tyre. A nuk te detyron kjo gje ne thellimin e kesaj dukurie jo vetem si analize teorike, por dhe si fakt historik?

Ideja e prejardhjes se Vlleheve nga zona qe sot banohen nga shqiptaret eshte nje ide e Fan S. Nolit e shprehur ne librin e tij biografik: Autobiografia. Sipas Fan Nolit Ibrik-Tepe ishte nje lokalitet shqiptar ne Thrrakine Lindore te Turqise Europiane, kur popullsia e Thrrakise Lindore ne ate kohe ishte teresisht turke, me disa grupe grekesh ne jug dhe ca grupe bullgaresh ne veri. Sipas nje tradite, Ibrik-Tepe ishte nje koloni ushtarake e themeluiar nga Perandoret Bizantine, te cilet nuk kishin leverdi t’i dergonin ushtaret ne vendlindjet e tyre te largeta dhe per kete aresye u falen atyre tokat me te mira afer Konstandinopojes ne menyre qe t’i kishin te gatshem per t’i therritur sa me shpejt. Ne Thrraki gjendeshin dhe gjashte lokalitete te ngjashme, seicili ne gjendje te mire dhe te pasur. Kur Turqit pushtuan Konstandinopojen me 1453 i trasheguan edhe keto koloni (f. 7-8). Ne te gjithe kete informacion nuk ka asnje rresht qe na argumenton qe banoret e Ibrik-Tepe na ishin shqiptare pervec pretendimit abuziv te Nolit. Edhe kur ben fjale per veshjen e gjyshes Sumba e lidh kostumin e saj shqiptar me Dardhen e Korces dhe Lunxherine e Gjinokastres (f. 26) pa na argumentuar perse banoret e ketyre zonave ishin shqiptare dhe jo vlleh. Cudia ishte qe Ibrik-Tepe u zhduk nga harta pas luftes Ballkanike te viteve 1912-1913 dhe pikerisht me 1923, kur u dha urdher nga qeveria turke per largimin e te gjithe te krishtereve nga Turqia. Pra vendlindja e Fan Nolit eshte e lidhur me nje fshat qe nuk ekziston më dhe cdo gje lidhet me kujtesen e tij si i vetmi argument qe na verteton se Fan S. Noli në origjinë na ishte shqiptar dhe jo vlleh.

Kaq eshte i gjithe informacioni mbi karakterin shqiptar te Fan S. Nolit dhe mbetet per t’u habitur se ku eshte gjetur lidhja e tij me Qytezen e Kolonjes dhe pse Ibrik-Tepe eshte quajtur ne menyre abuzive Qyteze sipas Fjalorit Enciklopedik Shqiptar (1985, 2009), me autore Stefanaq Pollo, Vehbi Bala dhe Jorgo Bulo.

I gjithe informacioni i dhene nga Fan S. Noli nuk ka absolutisht nje indicje te lidhjes se tij me popullaten Vllehe qofte ne afersi te Konstandinopojes, qofte ketu ne Shqiperi duke vene nje pikepyetje te madhe mbi gjenezen biologjike te tij. Ne kete rast pyetja me elementare eshte: Perse nuk thuhet hapur qe nje pjese e madhe e popullsise shqiptare eshte Vllehe Orthodokse (≈15%) dhe nje pjese shume me e madhe eshte Bektashi ose Muslimane me prejardhje Vllehe (≈35%)? Pikerisht mbajtja e fshehte e ketij fakti dhe e ketyre shifrave con ne dyshimin e madh qe ketu fshihet nje manipulim i Historise ne dem te shqiptareve autoktone. Dhe pyetja behet me provokuese po te shtojme: Perse manipulatoret e Historise se Kombit Shqiptar jane me origjine te fshehte Vllehe? Perse anetaret e Hetusise se Pergjithshme te kohes komuniste ishin vlleh te fshehur?

Por manipulimi i historise se shqiptareve, ne lidhje me kete problem, do te vazhdoje me nje veper tjeter, Robert d’Angely, Enigma, Tirane 1998, e cila qe ne hyrje krijon dyshime mbi permbajtjen serioze te saj kur marrim vesh se ky liber i botua ne Paris me MCMLXII, qe me numra arab do te thote 1962 me titullin: Enigma…. e prejardhjes se races dhe te gjuhes se Pellazgeve, Ariasve, Hititeve, Heleneve, Etruskeve, Grekeve ose Shqiptareve etj…..eshte zgjidhur. Sipas permbledhesit dhe perkthyesit Xhevat Lloshi-t dhe botuesit Fatmir Toçi-t, meqenese eshte botuar nga TOENA 1998, ky liber eshte nje permbledhje nga vepra ne pese vellime:

Robert d’Angely, L’ENIGME

Vell. I          Les Pélasges, 1990, France

Vell. II         Des Thraces et des Illyriens à Homère, 1990, France

Vell. III        Des Etrusques à l’Empire Byzantin, 1991, France

Vell. IV         De l’Empire ottoman – Les Albanais – De ‘Epire, 1991, France

Vell. V         Le Secret des Epiotaphes, 1991, France

Pyetja ne kete rast eshte: cfare lidhje kane keto pese vellime me vitin 1957?

Meqenese nuk dua te ve dyshime te metejshme mbi punen e permbledhesit dhe perkthyesit te kesaj vepre, Xhevat Lloshi-t, po e publikoj te plote nenkapitullin mbi Vllehet (f. 255-256).

“Vllehte

Etimologjia e kesaj fjale eshte ende e panjohur. Jane quajtur vlleh, vallahë, volokë etj.,por te gjithaketo emertime jane vetem emertime te peraferta e jo shpjegime etimologjike.

Meqe origjina e ketij populli nuk permban perzierje mesopotamase, sepse eshte produkt i perzierjes se trakeve dhe ilireve pellazge me daket po ashtu pellazge, bizantinet ose shqiptaret kane njohur tek ata nje popull vella dhe u dhane emrin V(Ë)LLA ose VLLAH=vella, ose Βλαχ-ος ose dhe: VALAK ose Vȅllako, term miqesie e vellazerie. Keshtu, ne lidhje me kete vellazeri per shkak te origjines se njejte vllahe dhe shqiptare, gjithmone kane jetuar me mirekuptim e gjithnje kane ruajtur gjuhet e tyre perkatese.

Me emrin VALAKË ose Βλαχοι kane shenuar gjithnje kete popull cobanesh ose barinjsh, pothuaj gjysme endacak, qe kurdohere ka folur nje gjuhe te ardhur nga latinishtja, me fe ortodokse lindore, qe ka pasur doket e zakonet e veta dhe qe ka jetuar i shperndare nga pak kudo ne Ballkan. Ne Greqi me kete emer Βλαχοι helenet cilesojne sot njerezit e fshatit, katundaret, barinjte nga profesioni dhe ne raport me vendasit, te huajt, kryesisht ata qe vijne nga larg. E gjithe bota greke e dinte thenien: “Eμιςοι Βλαχοι, οποςλαη”, domethene: Ne vllehte, ashtu sic jemi (domethene pa kerkuar te behemi me te mire a me te keqinj).

Ne kundershtim me keto, autoret thone se shtrohet pyetja, nese vllehet e Rumanise, bujq te mirefillte dhe qe jetojne ne vendbanime e perfundimisht ne vatra ose shtepi, ku gjithashtu e kane kaluar gjithen jeten stergjysherit e tyre, a jane etnologjikisht po ata me keta endacake e malesore, qe banojne perjashtimisht vetem si barinj? Per ne as qe shtrohet kjo pyetje, sepse ne jemi gjithnje ne prani te po atij populli, qe peripecite e luftave te ndryshme, te cilat e kane pergjakur gadishullin, i kane detyruar te ndahen e te perbejne grupe te ngulura, duke u vendosur nga pak kudo midis Karpateve dhe Peloponezit.

Sido qe te jete, ne shekullin XI dy autor, seicili nga ana e vet, flasin ne te njejten kohe per nje popull, te qujtur nga te dy: valakët ose Βλαχος, gje qe deshmon se ky emertim  tashme ishte ne perdorim dhe i njohur qe para shekullit IX e te pakten para shekullit VIII; vendi i seicilit autor i pergjigjet afersisht vendbanimit ose dy rajoneve: njeri Rumanise dhe tjeteri i Pindit, e qe ketej del se popujt, te cilet banonin ne keto dy rajone te ndryshme dhe megjitheate mbanin te njejtin emer, i perkisnin gjithashtu se njejtes race pellazge: trako-ilire te perzier me daket.”

T’i pranosh keto rreshta me sy mbyllur nuk na lejon analiza biologjike e ngjyres se lekures te vlleheve dhe shqiptareve, pasi te paret e kane kete ngjyre zeshkane, ndersa shqiptaret te bardhe. Autori qe ne fillim ka bere trukimin e fakteve duke e perjashtuar popullaten vllehe nga lidhja me Mesopotamine ne menyre abuzive, pasi pranon lidhjen e tyre me daket dhe keta te fundit i perjashton nga ardhja aziatiko-perendimore. Dmth autori arbitrarisht nuk e pranon ardhjen e pellazgeve nga Azia Perendimore, por nuk na thote ne jane autoktone apo jo. Ky eshte nje problem krejt tjeter, por ne thelb te problemit vllehet jane shume me te zhvilluar se shqiptaret ne planin social dhe autori pikerisht kete nuk ka marre parasysh duke i vendosur faktet sipas deshires. Eshte absolutisht e pamundur qe popullata vllehe te barazohet me popullaten shqiptare ne planin biologjik dhe mbi kete baze te realizosh barazine sociale te tyre. Ne kete rast autori kerkon te fshehe vetem nje fakt: ketu ne Shqiperi shqiptaret jane autoktone, ndersa vllehet te ardhur. Kjo gje kerkon qe mbi vllehet te aplikohet nje politike qe ndryshon thellesisht nga polita qe duhet aplikuar mbi shqiptaret, sepse vllehet jane shume-shume me te zhvilluar se shqiptaret nga pikepamja sociale dhe cdo relacion midis tyre eshte ne dem te vlleheve dhe ne favor te shqiptareve, dmth ne dem te te ardhurve dhe ne favor te vendasve.

E njejta situate paraqitet ne brendesi te popullates greke, ku relacionet arvanitas-greke kane te njetin raport, por me krah te kundert, pasi keto relacione kane qene ne dem te grekeve dhe ne favor te arvanitasve, dmth ne dem te vendasve dhe te favor te te ardhurve. Ne te gjitha rastet e marredhenieve universale perfitues jane vendasit autoktone dhe te humbur jane te ardhurit dhe e gjithe kjo per nje aresye shume te thjeshte: shqiptaret autoktone jane popullata me e pazhvilluar ne kontinent dhe ne saje te relacioneve prej 3000 vjetesh kane ardhur ketu ku jemi sot. Raporti i zhdrejte midis kohes se lindjes dhe shpejtesise se zhvillimit social na con ne kete perfundim permbyses per shkencat sociale (me hollesisht per kete shih: Raporti kohor-hapsinor, ose teoria e absolutizmit analitik, ne genckhoti.com).

Por ky liber ka nje problem nenkuptues shume te qarte: barazon popullaten vllehe te ardhur me popullaten shqiptare vendase nga pikepamja biologjike, gje absolutisht e pamundur. Autorit te ketij libri nuk i ka vajtur ndermend ligjesia Natyrore e zhvillimit te Shoqerise Njerezore, sipas te cilit: dy popuj me kohelindjes te afert e kane shpejtesine e zhvillimit social te tille, dmth te perafert, pamvaresisht se ne cfare pjese te Globit Tokesor jetojne. Te pakten prej ketij ligji na rezulton qe popullata Vllehe eshte shume me e re se popullata vendase, e per rrjedhoje shkalla e zhvillimit social te tyre eshte shume me e larte se e vendasve dhe per kete aresye relacioni midis tyre eshte me pasoja shkaterruese per njeren pale.

Kjo eshte aresyeja eksperimentale qe ndryshimi i boshtit biologjik te shqiptareve ka afro dy shekuj qe eshte vene ne efiçence dhe ky autor eshte njeri nder ta qe kerkon ta justifikoje ne menyren e vet. Kjo gje ndodh edhe ne vepren e Sami Frasherit: “Shqiperia ç’ka qene, ç’eshte e ç’do te behete?”, kapitulli “Miqte e shqiptareve”.

Kjo eshte dhe aresyeja qe dy probleme madhore te Kombit Shqiptar Historia dhe Gjuhesia jane keqperdorur nga intelektualet e subjektit Vlleh duke krijuar per afro nje shekull nje Histori te manipuluar dhe per afro gjysem shekulli nje Gjuhesi te tille. Te pakten standarti i vendosur me 1972 e justifikon kete te fundit. Qofte Akademine e Shkencave, qofte Institutet e kesaj Akademije, i kane drejtuar intelektualet Vlleh qe nga dita e themelimit te tyre. Permend me rradhe. Aleks Buden, Androkli Kostallarin, Stefanaq Pollon, Kristo Frasherin, Kole Popen, Dhimiter Shyteriqin, Nasho Jorgaqin, Xhevat Lloshin, Josif Papagjonin, Kaliopi Nasken, Ndreçi Plasarin, Stefan I. Priftin. Per te mbuluar manipulimet  e Historise dhe Gjuhes Shqipe qe keta individe kane realizuar pergjate gjithe kohes se diktatures komuniste u shpik shkolla e te Marreve te Madheshtise Shqiptar pas 1992-shit, ekzistenca e se ciles eshte dokumenti me autentik i manipulimit te Historise dhe Gjuhesise se Kombit Shqiptar. Nuk eshte e rastit qe teorizimet e prejardhes pellazgjike te shqipes jane te levruara fillimisht, ne Shqiperi, nga studiuesit me origjine Vllehe (Spiro Kondo, Dhimiter Pilika, Petro Zheji) dhe per te mbuluar kete interes i jane bashkangjitur studiues te besimit musliman, por qe nuk jane te afte te mbulojne prejardhjen e tyre Vllehe dhe konvertimin nga Ortodoks ne Musliman (Eva Brinja, Elena Kocaqi, Agron Dalipaj).

Bashkesia e ketyre individeve ka kryer keto tre krime intelektuale ne adrese te Kombit Shqiptar:

-Kane ndryshuar Historine e Kombit Shqiptar qe nga koha e ilireve-dardaneve-epiroteve deri me sot, gje qe bie ne sy me shpikjen e individeve nen termin Rilindje. Keshtu pas 1945 emrat e meposhtem, qe u takonte subjektit Vlleh, u konsideruan rilindas: Naum Veqilharxhi,  Kostandin Kristoforidhi, Jani Vreto, Thimi Mitko, Pashko Vasa, Vasil Hido, Jovan Cico Kosturi, Jorgji Karbunara, Pandeli Sotiri, Nikolla Naco, Thimi Vasil Marko, Gjergj Qiriazi, Petro Nini Luarasi, Josif Bageri, Mihal Grameno,  Sotir Peci, Pandeli Cale, Kristo Luarasi, Gavril Pepo duke na treguar se  termi rilindas eshte term politik dhe aspak historik. Le te na gjejne nje rast te vetem ne kete liste qe idete e tyre kane lidhje me te sotmen Historike ne menyre qe te quhen rilindas dhe me ke subjekt shqiptar kane qene te lidhur. Le te na tregojne nje rast te vetem ne kete liste qe te kete lindur-jetuar-punuar dhe vdekur ne brendesi te Kombit Shqiptar.

Dhe krejt e kunderta ndodh me Rilindasit e vertete qe linden-jetuan-punuan dhe vdiqen per Popullin Shqiptar pasi u arsimuan ne Universitetet me me ze te Europes, por qe pas 1945 ose u pushkatuan, ose u burgosen, internuar dhe u mohuan pikerisht pse ishin Rilindasit e vertete te Kombit Shqiptar: Ate Gjergj Fishten O.F.M., Ate Bernardin Palaj O.F.M., Ate Marin Sirdani O.F.M. , Ate Anton Harapi O.F.M. , At Ambroz Marlaskaj O.F.M.,  Ate Martin Gjoka O.F.M.,  At Donat Kurti O.F.M, Ate Pjeter Meshkalla, Dom Shtjefen Kurti, Dom Ndoc Nikaj, Dom Nikolle Mazreku, Dom Nikolle Gazulli, Ate Gjon Shllaku O.F.M., Dom Lazer Shantoja, Imzot Vincenc Prenushi O.F.M., Dom Ndre Zadeja, Ate Justin Rrota O.F.M., Ate Benedikt Dema O.F.M., Ate Viktor Volaj O.F.M., Ate Mati Prenushi O.F.M., Imzot  Luigj Bumçi, Imzot Ernest Ҫoben, Pjeter Mazreku, Gjon Nikolle Kazazi, Leke Matranga, Mehill Suma, Pal Dodemasei, Gasper Krasniqi, Mikel Tarabulluzi, Luigj Paliqi, Gjon Bisaku, Luigj Gashi, etj, etj, etj, nje liste e pafundme individesh, librat te cileve dilnin nga pena e tyre dhe pergjithesisht botoheshin me ndihma te Kongregates ose personaliteteve kishtare. Bijte e Kishes Katolike ishin edhe  themeluesit e mbajtesit e shkollave ne gjuhen amtare, atehere kur ishte rreptesisht e ndaluar te mbaheshin shkolla te tilla. Une ketu po citoj ato qe ende s’jane te nxjerra ne drite, shkollat shqipe gjate shek. XIX, per cka flasin dokumentat e shumta qe ruhen ne arkivin e Dubrovnikut, Vjenes dhe te kongregates De Propaganda Fide (Gjergj Gashi, Martiret shqiptare gjate viteve 1846-1848, Tirane 1994, f.45).

Te pakten fotoja poshte (foto 99, marre nga Pjeter Logoreci) eshte e afte te na tregoje lidhjen e Zanafilles me Rilindjen e vertete shqiptare dhe te sotmen qe po jetojme:

Pasi vrane dhe masakruan zanafillen europiane te popullit dhe shtetit te shqiptareve, regjimi komunist  perforcoi termin rilindje shqiptare duke e ngritur ate nga pozicioni propogandistik, i shpikur per te ngritur lart ndergjegjen kombetare te shqiptareve, ne krijues te kultures dhe shtetit te shqiptareve duke e lidhur me te sotmen nga ku rezulton qe krijesat biologjike te krimit komunist kerkojne te drejtojne shoqerine shqiptare ne vazhdim.

-Kane ndryshuar Gjuhen Shqipe duke perbashkuar nje pjese te dialektit toske me shqipen vllehe duke prodhuar standartin e famshem antishqiptar (1972). Ne kete rast autoret dhe prodhuesit e Gjuhes Shqipe, qe pranohen nga te gjithe, Gjon Buzuku, Frang Bardhi, Pjeter Budi, Pjeter Bogdani, Marin Barleti, anonimi Tivarasi per te cilin manipulatori Kristo Frasheri pretendon se eshte krijuar per te zbehur figuren e Skenderbeut sipas Marin Barletit, u shkeputen prej vazhduesve e te pasuruesve te Gjuhes Shqipe si: Ate Francesk Maria de Lecce O.F.M., Dom Gjon Kazazi, Ate Leonardo de Martino O.F.M., Zef Jubani (i Ndokillis), Dom Engjell Radoja, Ate Pjeter Zarishti, Ate Francesk Rossi da Montalto O.F.M., Ate Jak Jungg S. J., Dom Ndue Bytyci, Ate Tome Marcozzi O.F.M., Dom Pashko Junki, Dom Pashko Babi, Ate Gjergj Fishta O.F.M., Ate Anton M. Xanoni S.J., Ate Pashk Bardhi,  Gasper Merturi, Ate Anton Busetti S.J., Kole Thaci, etj, etj u lane menjeane deri ne mohim, duke i hapur rruge pajtimit te krijuesve te Gjuhes Shqipe me pershtatesit e shqipes se vjeter me shqipen vllehe dhe e gjithe kjo me vendosjen e standartit me 1972 qe eshte triumfi i Vllahishtes Shqipe mbi Shqipen Historike te atyre qe e krijuan dhe e zhvilluan.

-Kane ndryshuar Heronjte reale te Kombit Shqiptar duke vene ne krye te lavdise historike kriminele dhe antishqiptare. Ne kete rast emrat e kryetrimit Preng Calit, Esat Pashe Toptanit, Ahmet Zogut Mbretit te Shqiptareve Zogu I-re, shumica absolute e Firmetareve te Aktit te Pavaresise te Shtetit Shqiptar me 1912, luftetareve reale me arme ne dore qe solli diten e Pavaresise, emrat e Intelektualeve te epokes historiko-politike 1918-1944 u shuan nga Historia shqiptare dhe ne rend te dites dualen emrat e krimineleve te Luftes se Dyte Boterore si luftetare te ceshtjes kombetare shqiptare.

Ne realitet levizja komuniste shqiptare ka qene nje levizje politike qe fshehu operacionet praktike te tjetersimit te boshtit biologjik shqiptar dhe ndryshimit te Fese Historike te Shqiptareve pas 1967 ne permasa te tilla sa shqiptaret nuk dine asgje se kush pjese e tij eshte shqiptare dhe kush eshte sakrifikuar per identitetin europian te tij. Pikerisht kjo e fundit nuk merret parasysh ne asnje rast perkujtimor.

Pergjithesisht pas vend-ndodhjes zanafillore te popullates Vllehe ne kohe, ne Jug te tyre eshte vendosur nje popullate Greke, e shperndare ne dy rrethe, Sarande-Gjirokaster

Popullata me nenshtetesi shqiptare, por kombesi Greke, qe quhen Dropullite, perbehet nga dy krahina, por duke fshehur pranine e nje krahine tjeter me banore po me kombesi greke (krahina e Pogonit) me qender Poliçanin (ne te cilen ndodhet nje Kishe Orthodokse me arkitekture Vllehe-Kisha e Udhetareve) dhe 8 fshatra te tjera: Suhe, Skora, Pogoni, Selcke, Sopik, Çatistër, Mavrojer, Hllomo; bashkesia e te cilave sot formon Bashkine e Dropullit. Ne kete krahine perpara 1991 ka qene e ndaluar hyrja pa u kontrolluar nga policia vendore dhe ajo kufitare, dhe depertimi ne te ishte i pamundur edhe per faktin e varferise minerare qe kishte kjo zone, kryesisht me veprimtari te nivelit blegtoral.

Per here te pare pata degjuar dhe depertuar ne kete krahine vetem me 1998 dhe u habita me permasat gjeografike qe kishte (me hamendje rreth 400-500 km²) dhe shume llojshmerine e vendbanimeve (9 fshatra). Me ra ne sy nje ure prej guri (foto 100, 101, 102) e shkaterruar (rruga drejt fshatit Pogon), por ndertimi i saj ishte nje strukture me gur te latuar dhe llac cimento, qe lidhte dy radhet e fshatrave midis tyre te ndare nga nje perrua. Nje teknollogji ndertimi kjo e hasur ne te gjithe territorin e popullates shqipfolese nga veriu deri ne jug, cka me coi ne perfundimin qe banoret e ketyre trevave  duhet te kene me pak se dy shekuj qe jane vendosur ne keto ane.

Dropulli i siperm perbehet nga 18 fshatra, ne vazhdim: Bodrishtë, Bularat, Dritë, Jorgucat, Kërrë, Klishar, Kakavijë, Koshovicë, Krioner, Likomil, Llongo, Llovinë, Pepel, Selo, Sotirë, Vodhinë, Vrisera, Zervat.

Dropulli i poshtem perbehet nga 16 fshatra , ne vazhdim Derviçan,  Dhuvjan, Frashtan, Glinë, Goranxi, Goricë, Grapsh, Haskovë, Lugar, Peshkëpi e Sipërme, Peshkëpi e Poshtme, Radë, Sofratikë, Terihat, Vanistër, Vrahogoranxi.

Kjo popullate e ardhur, dikush pretendon ne kohen e Ali Pashes se Janines, me besimin fetar ortodoks ka mbetur e tille dhe nuk ka paraqitur ndonje reaksion kundrejt popullates shqiptare qe e rrethonte, kur e kunderta ka qene e pranishme pergjate dy shekujve te fundit me pjesmarrjen e personazhit tone kryesor te ketij studimi.

Popullata greke ne territorin shqiptar pergjithesisht pak ka qene e perzier me ate shqiptare edhe pse midis tyre ka mbreteruar pergjithesisht harmonia sociale. Kam pasur shume miq e shoke dropullite qe sot jetojne me familjet e tyre ne Greqi, niveli intelektual  dhe edukativ i te cileve ishte per t’u admiruar. Dhe kjo me conte ne analizen intelektuale te shume personazheve shqiptare te arsimuar ne Athine qe dalloheshin cilesisht nga ato te arsimuar ne Kostandinopojen e shek. te XVIII-XIX.

Interesant eshte fakti qe shume anetare te shkolles se te Marreve te Madheshtise Shqiptare kane punuar dhe studiuar ne Greqi dhe pasi kane ardhur prej andej jane frymezuar ne drejtim te antishqiptarizmit dhe e kane pasuruar kete shkolle me ide te “reja” duke u hequr si antigrek. Ne te vertete kjo shkolle eshte kaq ireale dhe mashtruese ne aktivitetin e saj teorik sa nuk eshte e afte te kundershtoje faktet e botuara ne shtypin shqiptar, sipas te cilave Kisha Orthodokse Bizantine dhe Shteti Grek e kane ndihmuar popullaten shqiptare ne Jugun e Shqiperise se sotme me permasa te tilla sa kultura ne Jugun e Shqiperise se sotme e ka zanafillen pikerisht nga Kishat dhe Manastiret Bizantine. Keshtu pranohet qe ne Zagorie funksiononin shkollat fillore te ngritura prane ketyre objekteve te Kultit Fetar Orthodoks qe ne shek. e XIV dhe emertoheshin “Shkolla Manastirike”. Me te perparuara konsideroheshin shkollat Eposkopale, per te cilat thuhet se jane ngritur gjate shek. XV-XVI ku mesimet zhvilloheshin ne gjuhen greke (duhet thene ne gjuhen helene). Nje shkolle e tille funksiononte dhe ne fshatin Polican te Pogonit e ngritur ne vitin 1672 ne Manastirin e Shen Thanasit; dhe te gjitha keto per te kundershtuar perhapjen e islamizmit (Evjen Peri Gure ne themelet e arsimit kombetar (tradita arsimore ne Zagorie), Tirane 2008).

Ndersa, ne vazhdim, ne vitin 1926 ka pasur kete situacion politik qe i korrespondonte nje situacion arsimor ne nivelin me te larte ne shtetin e shqiptareve, sipas Shqipria me 1927. Prefektura e Gjirokastres (Gjirokastra, Permeti, Delvina, Libohova, Tepelena, Kurveleshi, Ҫameria) me 1926 ka pasur 6 Nenprefektura, 4 krahina, 249 fshatra, 25564 shtepi, 127550 banore dhe nje siperfaqe prej 4142,3 km², ku arsimi ka pasur kete dinamike:

Pranohet se 77% e popullsise jane te mesuar dhe 23% analfabete.

Kjo prefekture ka pasur 246 individe me universitet, 406 me shkolle te mesme, 21278 me fillore dhe 236 nxenesa me studime neper Europe.

Shkolle te mesme (Lice) 1 me 143 nxenesa.

Shkolla Plotore 6 me 685 nxenes.

Shkolla fillore 147 me 6732 nxenesa dhe 11069 nxenesa me arsim te detyruar, si dhe 223 mesues ne te gjitha nivelet e arsimit.

Kjo gjendje pati ardhur si rezultat i nje aktiviteti historik parashteteror shqiptar ku pranohet:

“Perhapje te madhe mori vecanerisht shkolla greke. Ne qytetet e Shqiperise se Jugut filloi te shtohej numuri i shkollave te komuniteve ortodokse…… Sipas nje statistike te vitit 1878, vetem ne krahinat e Gjirokastres, Vlores dhe Beratit, numuri i shkollave greke arriti shifren 163”. (Hysni Myzyrit: Shkollat e para kombetare shqipe (1887 – korrik 1908) – bot. i dyte 1978, f. 35, 36). Ndersa ne vazhdim studiuesi Mehmet Kaso, Arsimi në Sarandë, Delvinë e Konispol 1920-1944, Tirane 2003, te shkruante:

-Mësuesi z. Kosta Papavasili që mësonte vjet në këtë shkollë, i goditur nga pleviti, nuk mund, pas raportit të mjekut, të vazhdojë më në mësuesi….Mësuesi i ri që shënohet këtu z. Mihal Vasili, mbaroi vitin që shkoi shkollën qytetëse greke të Dhrovjanit (f. 22).

-Jepet tabela statistikore e prefekturës Gjirokastër për gjëndjen e arsimit në vitet 1912-1932, ku për vitin 1913 kemi 8 shkolla djemsh dhe për vitin 1915 kemi 7 shkolla djemsh. Në vitin 1920-1921 në Gjirokastër kemi 7 shkolla greke djemsh dhe Delvinë 11 të tilla (f. 24,25).

-Në vitin 1922, më 14 qershor, merret vendimi mbi mbylljen e shkollave private në fshatrat minoritare greke, ndërsa me 4 korrik merret vendimi mbi bashkimin e shkollave minoritare me ato muslimane në qytetin e Delvinës (f. 28).

-Më 20 korrik 1922, prefektura e Gjirokastrës, kërkonte sqarime nëse duhen mbylluar të gjitha shkollat në fshatrat greke dhe me 2 gusht të atij viti këshilli i ministrave vendosi përjashtimin nga vendimi 795 datë 4.7.1922 të gjitha shkollat fillore private që ndodhen të hapura e që i nënshtrohen kontrollit të shtetit e veprojnë plotësisht me programet e pranuara prej Ministrisë së Arsimit (f. 31).

Perfundimi i te gjithe ketyre materiale na nxjerrin ne drite faktin qe Patriarkana Ekumenike e Konstandinopolit dhe shteti Grek e kane ndihmuar popullaten e Prefektures se Gjirokastres per t’u zhvilluar sipas parimeve te civilizimit Orthodoks dhe pikerisht kjo eshte mbajtur e fshehte dhe deformuar. Shkolla e te Marreve te Madheshtise Shqiptare ka ecur ne te njetin segment manipulator dhe te genjeshtert kur flet kundra politikes greke e amplifikuar edhe nga aktiviteti antigrek dhe antishqiptar i Fan S. Nolit.

Nje nder problemet me te fshehta te Historiografise shqiptare te epokes komuniste eshte fshehja e emigranteve otomane te instaluar ne brendesi te popullates shqipfolese, e cila ishte nje barriere qe ndau popullaten katolike nga ajo ortodokse. Ky numer emigrantesh nuk eshte treguar kurre edhe pse dikush tha se rreth 700 000 te tille jane vendosur nga politika Otomane prej Kosoves deri ne Ҫameri ne linjen Veri–Jug dhe Diber–bregdeti i Adriatikut midis lumenjve Osum–Mat ne linjen Lindje–Perendim ne intervalet kohore shek. XVI-XVII. Dmth ikja masive e popullates shqipfolese nga territori i Shqiperise se Sotme pergjate shek. XIV-XV u pasua nga ardhja e popullatave autoktone te Veriut te Ballkanit drejt trojeve te sotme shqiptare (Malci e Madhe, Mirdite, Tropoje, Puke), por dhe nga popullata jo autoktone ne permasa jashtezakonisht te medha (Vrakacoret, Goranet, Gollobordasit, Vllehet, Dropullitet, Otomanet, ndersa Egjiptianet ndodheshin prej kohesh).

Ne fakt ardhja e popullates otomane ne brendesi te popullates shqipfolse nuk eshte veshtire te zbulohet edhe sot pasi ngjyra e lekures eshte treguesi kryesor, por dhe mbiemrat Hoxha, Shehu, Spahiu, Hajdari, Hajdaraga, Çaushi, Dervishi, Mehmeti, Muhameti, mbiemrat me germen Ll, jane te afte te na argumentojne se ne brendesi te popullates shqiptare sot bashkejetojne mbeturinat otomane te ardhura para 4-5 shekujsh, roli i te cileve nuk ka qene asnjehere i qarte. Por konfliktet e hasura midis tyre dhe Ortodoksise ne zonat e Voskopojes, Kolonjes, Gjinokstres duhet ta kete burimin tek karakteri ekstremist qe keta Otomane kane pasur per besimin e tyre Islamik.

Ekzistojne statistika te botuara per sasine numerike te popullates osmane ne brendesi te popullates shqiptare edhe pse per ate kohe kur bejne fjale nuk ka pasur shtet shqiptar dhe fjala behet per shek. e XIX-XX. Ne librin e Kemal H. Karpat, Popullsia Osmane 1830-1914, karakteristika demografike dhe shoqerore, Tirane 2017, f. 80, 119, 126 dhe 127, ka keto te dhena mbi kete problem:

Ne tabelen mbi popullsine osmane ne qarqe te caktuara te Ballkanit dhe Anadollit, 1831 jepet lista e qarqeve ku eshte bere censusi, nga ku une mora vetem fshatrat qe ndodheshin ne brendesi te popullates shqipfolese per vitin 1831 (edhe mund te kem harruar ndonje fshat per efekt te mos dijes se emrave te tyre ne territorin e Kosoves, Maqedonise apo Greqise se sotme, pasi lista eshte prej 6 faqesh,119-124):

Muslimane         Raja         Cigane       Hebrej       Totali

Manastir (N)                           497            4.747                                         5.244

Karadag                              2.722           1.452           108                          4.282

Radomir                                 789           7.211                                          8.000

Perlepe                               3.683         14.489           450                            18.622

Bilisht                                  3.202           2.176             89                          5.467

Kostur                                 3.313        16.124           335                            19.772

Manastir                              6.723        24.550           705         1.163       33.141

Follorina                              5.596           5.253           365                        11.214

Kumanove                           2.276        10.819                                        13.095

Kavalla                                1.514              102                                          1.616

Nish                                    1.862          18378           575            178       20.993

Prizren                                9.488           2.867           366                        12.721

Shkup                                 9.660        11.700           900                        22.260

Kalkandelen/Tetove            11.766           8.043           472                        20.281

Kerçove                               2.286           5.154             88                          7.528

Qe po t’i mbledhim del nje popullate prej 204.236 banore, qe bashkejetonin ne brendesi te popullates shqipefolese ne vitin 1831.

Por ne tabelen e faqes 126 pranohet qe popullsia osmane ne vitet 1844-1856, sipas rajonit Shqiperi, kishte 1,2 milion banore, ndersa sipas origjines etnike ka pasur 1,5 milion shqiptare.

Ndersa ne tabelen e faqes 127, vetem per Rajonin e Shkodres, kishte nje popullsi prej 228.000 banoresh, prej te cileve 100.000 myslimane dhe 128.000 jo-myslimane.

Ne tabelen e faqes 80, sipas Struktures racore-etnike te popullsise osmane ne Europe 1820-1900, ku per shqiptaret jepet kjo tebele:

 

                          1820                       1840                       1870                      1890                   

Shqiptare       815000(8%)     1,5 milion (9,9%)    1.218 milion (12%)         1,248 milion (19,7%)    

 

Duke treguar enigmen historike midis viteve 1820-1840 te dyfishimit te numrit te shqiptareve nga 815.000 ne 1,5 milion, por qe fshihet pas perqindjes qe nuk rritet ne te njejten permase kur kalon nga 8% ne 9,9%. Mos valle ne kete kohe kemi konvertimin e vlleheve Orthodokse ne vllehe te Islamizuar ku ne vitin 1820 nuk jane marre parasysh ndersa me 1840 po? Kjo hipoteze perforcohet nga nje tabele (f. 25) ku jepen shifrat e popullsise ne territorin osman ne Europe per vitet 1820-1840 ku pranohet se sipas perberjes etniko-fetare Shqiptaret jane vetem 300.000, ndersa Vllehet vetem 600.000.

Tendenca per te eleminuar vllehet, si nje subjekt pjesmarres ne bashkesine shoqerore Ortodokse ne Shqiperi eshte diskretituar nga studiuesi Prof. Dr. Arqile Bërxholi ne punimin: “Bashkesia shoqerore ortodokse ne Shqiperi”, Tirane 2013, ku ne f. 48 pranohet qe Bashkesia Ortodokse Shqiptare permban ne brendesi edhe Vllehet edhe Greket. Keshtu cdo tentative per t’i perjashtuar Vllehet dhe Greket, si bashkeudhetare te popullates shqiptare eshte fallsifikim universal me permasa jashtezakonisht te medha, pasi ne thelb te problemit eleminohet autoresia e civilizimit nder shqiptare, sidomis ne ate te Jugut.

Hollesisht per kete kategori “shqiptaresh” ka folur Sami Bej Frasheri ne librin e tij “Shqiperia c’ka qene, c’eshte e c’do te behete?”, per te cilin problem mora ne konsiderate kater botime: bot. I-re Bukuresht 1899, bot. gjashte i Luarasi-t pa vit botimi (para vitit 1945) dhe botimet e pas 1945-ses, Tirane 1962, te cilin e citoj here pas here, dhe Tirane 1988 (kesaj vepre i kam kushtuar nje studim te vecante: 91- Perse ju adresua vepra:“Shqipëria c’ka qenë, c’është e c’do të bëhetë?” Sami Frasherit dhe cfare perfaqeson ajo ne realitet? (ose TURPI “shkencor”  i Akademise se Shkencave te R.P.S. te Shqiperise me 1988-89)). Rendesia e kesaj vepre eshte e jashtezakonshme jo vetem per fshehjen e thelbit te situacionit biologjik te shqiptareve te sotem, por dhe ne interpretimin manipulator dhe ndryshimin e permbajtjes nga njeri botim ne tjetrin dhe nga nje shtet shqiptar ne tjetrin (pasi eshte botuar si ne Shqiperi ashtu dhe ne Kosove apo ne Republiken Jugosllave te Maqedonise, sot Maqedonia e Veriut). Ky liber eshte konsideruar si programatik lidhur me organizimin e shtetit shqiptar per kushtet e atehershme pa e thene ne asnje pike se kush ishin shqiptaret e fundit te shek. te XIX nga pikepamja biologjike. Teorikisht kjo eshte vepra e pare qe e ka manipuluar situacionin biologjik te shqiptareve duke fshehur dy subjekte emigratore drejt shqiptareve: Vllehet dhe Otomanet. Ne qofte se te paret u konsideruan ne kete veper miqte e vertete te shqiptareve (kap. VIII ne Kreun e dyte, Miqte e shqipetareve, f. 51-53), te dytet Sami Frasheri i konsideroi vete shqiptaret e Jugut edhe pse nje pjese e gjakut te tyre bashkejetonin me greket ne brendesi te shtetit grek, te cilet autori i konsideron si nje nga rreziqet e Shqiperise (kap. VII, kreu i dyte, f. 47-51). Ne kete rast Sami Frasheri i ka dhene prioritet banoreve qe jetonin ne territorin e sotem shqiptar (Vlleh + Otomane) duke anashkaluar arvanitet qe jetonin ne brendesi te popullates greke.

Nje zberthim spekulativ Sami Frasheri u ka bere shqiptareve ne kap. VI, te Kreut te pare, f. 25-28, ku flitet pikerisht per keta Muslimane shqiptare, nen titullin: “Shqiperia nene Tyrqite”. Por ky kapitull eshte me probleme te konsiderueshme analitike dhe botuese, pasi qofte autori, dhe ne kete pike vihet dyshimi qe kjo veper nuk eshte e Sami Frasherit, qofte botuesi e qofte komentuesit e kane transformuar pikerisht per te fshehur ndryshimin e situacionit biologjik te shqiptareve. Nga studimi mbi kete veper kam marre analizen pikerisht te ketij kapitulli, ku kam shkruar me disa ndryshime:

Eshte kapitulli mbi te cilin eshte tentuar te manipulohet vepra e Sami Frasherit ne thelbin e vet kryesor: ne rolin qe Perandoria Otomane ka luajtur mbi popullaten shqiptare, sidomos e lidhur me ndryshimin e boshtit biologjik te shqiptareve nen shtetin e sotem te tyre. Por ky kapitull na jep mundesine te arrijme ne perfundimin se popullata shqiptare e Kosoves nuk e ka lexuar kete veper te Sami Frasherit ne asnje rresht.

Shenimi 33, f. 32-33, pretendon se behet fjale “per kohen e sundimit turk ne Shqiperi deri ne reformat e Tanzimatit  rreth mesit te shek. XIX. Sikurse do te vihet re me tutje, S.F. ben dallimin midis sundimit turk para dhe pas Tanzimatit. Per kohen para Tanzimatit S.F. ka pikepamje padyshim te gabuara. Ai ka sigurisht te drejte kur e stigmatizon sundimin turk si shkaktarin e prapambetjes se Shqiperise, por nuk ka te drejte kur thote se shqiptaret gjeten te turqit nje zot qe u hapte perpara nje shesh te gjere e te cpenguare per te bere gjithato q’u donte zemra, ose pohime te tjera te ketij lloji. Gabimi kryesor i S.F. ketu eshte se ai identifikon feudalen shqiptare (te cilet bashkepunuan me shkelesin turk) me masen e popullit shqiptar ( i cili nuk e nderpreu asnjehere luften kundra sunduesit te huaj). Ndoshta S.F. i kursen kritikat per kete periudhe te perenduar per ta sulmuar e denuar pa meshire regjimin turk pas reformavet te Tanzimatit, kunder te cilit, ne te vertete, nuk la gje pa thene”.

Vetem termi “feudale shqiptare” krijon mundesine e perceptimit te nje zhvillimi social te shqiptareve sipas ligjesive te parapara deri me sot, por qe realisht na fsheh pikerisht imponimin biologjik ne brendesi te shoqerise shqiptare pas 1468 dhe krijimin e nje klase feudale me njerez te tjere, te importuar nga Perandoria Otomane, qe vende-vende konsiderohen vezire dhe pashallare me origjine shqiptare, gje absolutisht e pamundur.

Ky shenim ekziston edhe ne botimin e vitit1962, por ne botimet e mevonshme, pas 1978-tes,  ky shenim nuk ekziston fare (2004), por vetem botimi i vitit 1988, atje ku Sami Frasheri flet per te mirat qe shqiptaret paten prej pushtetit turk, ka shenimin 46 (f. 30) qe thote se: “Samiu jep ketu nje pamje jo te sakte mbi gjendjen e Shqiperise ne periudhen e pare te pushtimit osman dhe mbi marredheniet e Shqiptareve me sunduesit osmane ne kete kohe. Nuk i pergjigjet te vertetes historike as pohimi se “shqiptaret gjeten te Turqit nje zot q’u hapte perpara nje shesh te gjere e te cpenguare….”, as pohimi tjeter se “Shqiperia ne kohe te Tyrqise u be m’e  pasure e m’e begate se kurdo”. Kjo ishte e vertete per ata feudale shqiptare qe bashkepunuan me pushtuesit osmane, por aspak per popullin”.

Ne vazhdim Samiu flet per zhvillimin e Perandorise Otomane nen drejtimin e Vezireve shqiptare, nga ku marrim vesh se te tille kane qene afro 25 dhe me te miret e te gjithe Vezireve kane qene  ata shqiptare. Sipas Samiut ne Shqiperi nuk shkelte kurre i huaji. Te gjithe ata qe qeverisnin Shqiperine, te vegjel e te mbedhenj, ishin qe te gjithe shqiptare dhe udhehiqnin me zakonet e shqiptareve. Shqiptaret gjenin tek Turqit ate qe donin: pasuri, nder, arme, kuaj, rrembime sa te donin dhe liri sa u duhesh; dhe Turqit gjenin tek shqiptaret ate qe donin: trimerite ,bese dhe gjak te derdhur pa kursim. Te gjitha keto ishin keshtu deri ne kohe te Tanzimatit, por qe u nderruan pas tij.

Por vetem botimi i vitit 1988 ka keto komente shtese (shenimi 47, 48 – f. 30):

“47) Me lartesimin qe u ben vezireve dhe pashallareve me origjine shqiptare Samiu kerkon te ngrere lart vleren e kombit shqiptar, por argumenti qe perdor nuk eshte bindes, sepse kombi krenohet vetem me ata burra qe kane punuar dhe luftuar per te mire te tij dhe aspak me ata qe kane qene ne sherbim te pushtuesve. Edhe vete Samiu, disa faqe me poshte e ndreq qendrimin e tij dhe vjen ne idene e drejte se mburja e vertete per Shqiperine nuk jane ata qe kane punuar per boten, por “vetem nje Skenderbe qe ka punuar…per Shqiperine”.

48) Samiu mbivlereson disa privilegje qe kishin mundur te ruanin shqiptaret ne krahinat malore malore te Shqiperise, te cilat ne asnje menyre nuk mund te identifikohen me lirine dhe pavaresine e vertete dhe nuk japin asnje baze per te pohuar se Shqiperia “s’ish pushtuar aspak nen tyrqet”.

Nuk eshte veshtire te kuptohet qe redaksia ka tentuar te manipuloje te gjithe historine e Kombit Shqiptare pas vdekjes se Heroit dhe per kete ka perdorur vepren ne fjale te Samiut. Atje ku i intereson pranon se bota shqiptare ndodhej nen organizimin feudal te prodhim-shkembimit pa treguar ne asnje rast se kush i zhvilloi keto marredhenie, dhe atje ku nuk i intereson mohon lirine e krahinave malore te realizuara nga lufta clirimtare e tyre dhe nga marreveshjet e Perandorise Austro-Hungareze me Perandorine Otomane.

Ajo qe nuk eshte zberthyer sakte asnjehere ne historine e shqiptareve eshte periudha pas vdekjes se Heroit (1468) deri ne shpalljen e Pavaresise (1912) duke mos u treguar shqiptareve aresyet perse sot ekziston besimi Katolik nder shqiptare, kur pas 1468 ne trojet ku banojne sot shqiptaret ky besim u zhduk. Pyetja shtrohet: kush e risolli besimin Katolik nder shqiptare? Nuk ka dhe fort rendesi pergjigja se sa argumentimi i saj. Pikerisht kjo pergjigje dhe ky argumentim eshte molle e ndalueme akoma ne arsimin e detyrueshem shqiptar, pasi argumentimi kerkon ndryshimin e te gjithe historise se shkollave shqipe, ku, sic do ta shohim, Sami Frasheri nuk e ka thene te verteten ne asnje germe dhe redaksite botuese jane pajtuar me te. Te pakten kjo duket fare hapur ne kapitullin VIII te Kreut te pare, “Shqipetarete gjithenje per boten’ e kurre per vetehe” kur shkruhet:

“Shqipetarete, duke u perzjere me Turqite, kane marre ane ne gjithe lufterat, qe benine e qe fitonin keta kuntre gjithe botese; edhe me te madhe ne trimeri e me te mirate punera i benine Shqipetarete, po emenine e kishine Tyrqite, edhe gjithe bota i dinte Tyrq e njeri s’i njihte si Shqipetare. Me te mbedhejt’ e me te miret’ e Vezirevet te Tyrqise ishin Shqipetare, si Sinan-Pasha qe ka marre Jemene e ka shpene fjamurin’ e Turqise gjer ne detet t’Indise, si Qyprilinjte q’e kane shpetuare mbreterin’ e Tyrqise nga nje rezik te math e e forcuane aqe kete mbreteri, sa van’ e rrethuane Vjenene. Edhe shume te tjere njeres te mbedhenj e burra trima kan’ ardhure prej te culeve Tyrqia ka fituare shume, po Shqiperia aspake.

Ne koherat te pastajme Shqipetarete myslimane kane punuare e jane vrare per Tyrqite e Shqipetarete e krishtere per Grekte, per keta dy kombe, te cilete, as njeri as tjatri s’ua dine te mirene e ja u c’perblejne me te keqe duke perpjekure per humbjen, e kombit shqipetar.” (f. 33).

Ne kete rast nuk thuhet qe ato “shqiptare” qe i sherbyer Perandorise Otomane, apo qe kane punuar e jane vrare per Greket, kane qene ne zanafille pikerisht ata njerez qe emigruan ne mes te shqiptareve dhe duke pare nivelin e ulet te zhvillimit social te tyre u larguan drejt vendeve te origjines se tyre biologjike.

E gjithe analiza e boshtit biologjik te shqiptareve ne gjendjen qe ata jane sot (2020) na tregon se ky bosht nuk eshte i njetje me ate te kohes se Kastriotit dhe ky fakt eshte manipuluar duke u fshehur pas zhvillimeve qe solli imponimi politik otoman ne brendesi te popullates autoktone te gadishullit.

Ne teresine e tij, ndryshimi i boshtit Fetar dhe ndryshimi i boshtit Biologjik te shqiptareve akoma edhe sot mbahen te fshehte pa e kuptuar qe me kete veprim i behet dem progresit social te tij. Me fjale te tjera shkenca e albanologjise nuk ka qene ne gjendje te shpjegoje menyren e formimit te civilizimit nder shqiptare, te pakten pas shekullit te XVI-te. Pikerisht kjo eshte vepra pozitive e popullates Vllehe ne favor te shqiptareve dhe ne dem te tyre. Mjafton te shihet historia e Voskopojes, per te arrire ne perfundimin qe niveli civilizues i popullates jugshqiptare eshte frut i relacioneve te tyre me popullaten Vllehe. Niveli social i Voskopojes, perpara se te shkaterrohej nga bektashit e Kolonjes dhe Skraparit, eshte niveli me i larte i civilizimit qe nje pjese e Kombit Shqiptar ka arritur ne jeten e vet per te gjithe koherat kudo ku shtrihej popullata shqipfolese.

Ne mbeshtetje te literatures se meposhtme ne e kemi mjaft te lehte ta bejme konstatimin e mesiperme, por dhe te tregojme se cfare kane fshehur historianet dhe studiuesit ne lidhje me kete teme kur krahasohen midis tyre, e cila realisht ka si pjesmarrje kryesore subjektet qe ndajne popullaten shqipfolese ne pese shtete:

–Perparim Huta, Fshati ne sanxhakun e Shkodres, ne shekujt XV-XVI, Tirane 1990.

–Luan Maltezi, Qytetet e bregdetit shqiptar gjate sundimit venedikas 1392-1478, Tirane 1988.

–Petrika Thengjilli, Renta feudale dhe eoluimi i saj ne vise shqiptare (shek. XVII – mesi i shek. XVIII), Tirane 1990.

–Ligor K. Mile, Zejtaria fshatare shqiptare gjate Rilindjes Kombetare, Tirane 2001.

–Zija Shkodra, Esnafet Shqiptare (shek. XV-XX), Tirane 1973.

–Zija Shkodra, Qyteti shqiptar gjate rilindjes kombetare, Tirane 1984.

–Zija Shkodra, Qytetet shqiptare te Rilindjes, Tirane 1990.

–Emin Riza, Qyteti dhe banesa qytetare shqiptare e shek. XV-XIX, bot. i dyte, Tirane 2009.

Interesant eshte fakti qe autorja Nicola Guy, ne librin e saj: “Lindja e Shqiperise, nacionalizmi Etnik, Fuqite e Medha te Luftes se Pare Boterore dhe Lindja e Pavaresise Shqiptare”, Tirane 2012, dhe pse mbrojtese e doktoratures ne fushen e Historise nuk e ka trajtuar kete teme sipas kendveshtrimit historik, por e ka kufizuar vetem ne aspektin politik duke mos e nxjerre ne pah shkakun e zhvillimit diferencial te krahinave dhe qyteteve te permbledhura brenda shtetit te sotem shqiptar.

Thjeshte fare fjala behet: si jane ndertuar qytetet shqiptare dhe si kane evoluar ne shkakun e tyre social? Literatura e mesiperme na e lehteson punen ne zbulimin e ketij procesi, por me perpara duhet vene ne dukje fakti qe autoret e mesiperm jane mbeshtetur ne urdherin politik te partise qe e pranonte ne menyre abuzive ekzistencen e shtetit nder shqiptare (per dijeni ne kete liste ekziston dhe emri i njeriut qe nuk ju bind urdherit te partise [ky urdher fshihej pas emrit te Stefanaq Pollos, ne vepren e te cilit ky problem eshte i shpalosur hapur, shih Stefanaq Pollo, Në gjurmë të historis shqiptare, vëll 2, Tirane 2004, f.   ] dhe u transferua ne vitet 60 drejt vendit te lindjes, Korce, prej nga u kthye pas afro 10 vjetesh. Behet fjale per Prof. Dr. Ligor K. Milen (1921-1995), te cilin kam pasur fatin ta njoh personalisht, kete personalitet te kultures historike shqiptare, edhe pse nuk kam bere asnje bisede me te ne kete drejtim, pasi ishte ne moshen e tim eti; keshtu qe analizat e bera prej tij ne vitet 1967-1991 duhen pare pak me dyshin ne lidhje me perfundimet konkrete), kur ne fillim te shekullit te XX-te ne te gjithe territorin shqipfoles mbizoteronin keto elemente primitive qe e perjashtojne ekzistencen e shtetit nder shqiptare:

-besimet fetare pagane, krahas monoteizmave perkatese.

-prona fisnore, krahas prones private te imponuar nga politika e zbatuar mbi shqiptaret.

-familja patriarkale, krahas familjes monogame neper qytete.

-e drejta zakonore e pashkruar, krahas ligjeve neper qytete.

-shkembimin mall-mall pa e njohur ne asnje rast monedhen autoktone, por e bashkeshoqeruar nga monedhat e imponuesve politike.

-mungesen absolute te prodhimit vendas pa ndihmen e relatoreve rastesore apo politike te mevonshem.

-jeta sociale primitive jashte vendbanimeve ku shtrihej influenca e relatoreve politike dhe kjo e konstatuar deri ne vitin 1985, edhe pse prane ekzistonte nje jete sociale e zhvilluar  ne menyre te imponuar.

Kjo gjendje con domosdoshmerisht nga pikepamja teorike ne kerkesen per te zbuluar ekuacionet e zhvillimit te tyre dhe raportin qe ato kane me shtetin. E po te behet kjo (12 vellimet e Tjetersimi i Historise ose “ndergjegja” e ngjarjes….) arrihet me lehtesi ne perfundimin qe shteti nder shqiptare eshte nje imponim politik i aplikuar per mbi 2000 vjet pa i barazuar banoret autoktone me imponuesit politike. Distanca kohore midis parashqiptareve dhe shqiptareve me kete forme te drejtimit social eshte jashtezakonisht e madhe dhe duhet shume-shume kohe qe shqiptaret ta perqafojne kete forme te drejtimit social. Une pretendoj qe kjo eshte aresyeja perse dikush matane oqeanit ka kerkuar qe ne territorin ku jetojne sot shqiptaret duhen njerez te tjere, dmth duhet nderruar boshti Biologjik i shqiptareve. Dhe pretendoj se qellimit i eshte arritur me 1972 kur i ndryshuan gjuhen nga gegerishtja ne standartin, ku kjo e fundit eshte permbysja e te qenurit  shqiptar.  Dhe  kjo eshte realizuar me urdherin politik te komunizmit shqiptar dhe po vazhdon po me urdherin politik te bijve te tyre, te cilet kerkojne vendosjen e nje ligji per ruajtjen e standartit; dmth do te vendoset ligji per qenien antishqiptar te asaj pjese te Kombit qe realisht eshte shqiptare.

Ne qofte se do te bejme nje analize vizuale te shtrirjes se qyteteve shqiptare neper territorin e shtetit shqiptar brenda shekullit te XX-te do te vihet re nje dukuri jo pak interesante, por qe nuk eshte theksuar asnjehere.

Ne Veriun e Shqiperise, ne fillim te shek. XX-te, mbi vijen Durres-Tirane, kemi vetem nje qytet (Shkodren), dy mikro qytete (Lezhen dhe Krujen), dy qytete industriale (Fushe Arrezin dhe Rubikun) dhe nje pafundesi vendbanimesh me me pak se 200 familje si kusht per t’u quajtur qytet (Teki Selenica, Shqipria me 1927, Tirane 1927).

Ne Shqiperine e Mesme, ne fillim te ketij shekulli, ne vijen Durres-Tirane deri ne Vjose, kemi keto qytete: Tiranen, Durresin, Elbasanin, Fierin, Beratin dhe nje sere vendbanimesh me me pak se 200 familje

Ne Shqiperine e Jugut, ne fillim te ketij shekulli, kemi keto qytete: Korcen, Gjirokastren, Leskovikun, Libohoven, Vloren dhe nje sere teper te madhe vendbanimesh me me pak se 200 familje.

Ekzistenca e ketij disniveli ne zhvillimin social te shqiptareve e kerkon nje pergjigje te karakterit konkret dhe cfare fshihet ketu. E gjithe kjo konsiston ne menyren e zgjidhjes se problemit te krijimit te jetes qytetare ne shoqerine e shqiptareve, atehere kur nuk kishte shtet dhe cdo gje varej nga Perandoria Otomane, problem i cili nuk eshte zgjidhur asnjehere sakte nga historiografia e epokes komuniste. Pikerisht literatura e mesiperme na e krijon kete mundesi analitike, ne sensin negativ, si me poshte:

Qytetet shqiptare dhe parashqiptare deri ne primitivizem ne asnje rast nuk jane produkt i popullates autoktone duke filluar qe nga keshtjellat (Shkodra, Durresi, Berati, Lezha, Elbasani) dhe duke mbaruar tek objektet e Institucioneve Fetare. Edhe kur ka pasur konflikte ushtarake midis subjekteve politike te interesuara per to (Irakli Koçollari, Arvanitet, Tirane 1994, f. 21), perseri keto subjekte nuk kane qene pjese e popullates autoktone. Ne kete rast duhet vene dallimi midis keshtjellave dhe vendbanimeve civile ne territorin ku jetojne sot shqiptaret, pasi kjo eshte pika ku eshte spekulluar ne pafundesi mbi zhvillimin social real te popullates shqipfolese.

Problemi e merr zgjidhjen duke percaktuar faktin qe qytetet e ardhshme shqiptare e kane zanafillen ne keshtjellat e epokes pellazgjike (Shkodra, Berati), helenike (Durresi, Lezha) apo otomane (Elbasani). Por ekzistojne edhe qytete qe kane bere historine e shqiptareve qe nuk kane asnje lidhje me keshtjellat dhe qe nuk kane asnje lidhje me shqiptaret apo paraardhesit e tyre (Korca). Pikerisht subjekti qe ndertoi Korcen perben thembren e Akilit te menyres se si eshte formuar civilizimi nder shqiptare, sidomos nder shqiptaret e Jugut te sotem dhe pikerisht kjo eshte mbajtur e fshehte pa asnje shkak, pa i shkuar ndermend se kjo fshehje do te behet shkaku me i pare per te zbuluar autoresine e fallsifikatoreve te Historise se Kombit Shqiptar.

Mjafton te shikojme menyren se si e kane zberthyer jete sociale autoret e mesiperm, prej ku nuk eshte e veshtire te percaktohet autoresia e civilizmit ne territorin ku sot ndodhet shteti shqiptar:

Qytetet e bregdetit gjate sundimit venedikas 1392-1478

f.25 – qytetet shqiptare te bregdetit nuk kane bere jete te pavarur

f.31 – ne Durres perdorej greqishtja dhe latinishtja, por ka te dhena edhe mbi perdorimin   e serbishtes

f.35 – zhvillimi i qyteteve ne territorin shqiptar

f.38 – 39 – begatija e qyteteve bregdetare

f.46 – konfliktet me mbreterine serbe

f.52 – 53 – konflikti midis Otomaneve dhe Balshajve

f.61 – konflikti  Perandori Otomane – Venedik

f.66 – pushtimet e qyteteve nga ana e Venedikut. Lidhja me kleriket dhe akuzimi i ketyre te fundit si ndihmes te venedikasve ne procesin e pushtimit. Ne fakt studiuesit shqiptare nuk e kane te qarte se cfare do te thote pushtim politik dhe cfare drejtim politik, keshtu as qe behet fjale te kene dhene konkluzione te sakte mbi nje periudhe qe nuk u takon shqiptareve te sotem.

f.94 – 96 – 97 – puna angari

Sanxhaku i Shkodres shek. XV-XVI

f.17 – 18 – zhvillimi i fshatrave nen juridiksionin venedikas

f.20 – 21 – 22 – 24 – 25 – 26 – 28 – 29 – 31 dinamika e fshatrave ne ultesiren e Shkodres

f.53 – 54 – dinamika e fshatrave ne Dukagjin

f.57 – 59 – dinamika e qytetit te Shkodres.

Renta feudale dhe evoluimi i saj ne vise shqiptare (shek. XVII – mesi i shek. XVIII)

Autori i ketij studimi ka paraqitur nje situate historike qe nuk eshte e popullates shqipfolese ne asnje element, sepse kjo popullate ka qene kaq pasive ne kete proces dhe kaq larg evidentimit te proceseve feudale, sa edhe sot nuk e ka te qarte se ne cfare rendi shoqeror po jeton. Por ky punim ka vlera sepse na tregon menyren se si politika otomane feudale ka ndikuar mbi zhvillimin e popullates shqipfolese dhe perse ky ndikim eshte me gjurmelenesi ne historine 500 vjecare te popullates shqipfolese. Autori ka marre per baze renten feudale te shtetit otoman pa shpjeguar lidhjen midis popullates autoktone dhe shtetit otoman nga pikepamja e zhvillimit social qofte te popullates qofte te rentes. Pyetja qe behet ne kete rast eshte shume e thjeshte: a perputhet shkalla e zhvillimit social te popullates me renten feudale, apo renta feudale eshte nje imponim politik me ane te se ciles shteti otoman mbante rregullin politik ne trojet ku shtrihej pushteti i tij. Tendenca analitike per te perputhur zhvillimin e popullates autoktone me kete imponim politik, qe quhet rente, eshte e pavlefshme ne cdo drejtim edhe autori nuk ka te qarte distancen midis shkalles se zhvillimit social te popullates vendase me kete imponim politiko-ekonomik te Perandorise Otomane mbi kete popullate. Atehere rezulton qe  autori, Petrika Thengjilli, ka kerkuar t’i imponoje shoqerise shqiptare nje gjendje feudale, gje krejtesisht e genjeshtert dhe jashtezakonisht larg realitetit historik te shoqerise shqiptare. E vetmja gje me vlere ne keto ide te autorit eshte aplikimi i diferencuar i kesaj rente ne krahinat shqiptare, cka mund te coje ne nxjerrjen e perfundimeve mbi pasurite e krahinave shqiptare.

Por ne menyre te drejteperdrejte ky studim kerkon t’i mbushe mendjen shqiptareve qe rendi feudal otomane ka qene nje rend shfrytezues dhe gjendja e varfer e shqiptareve ne fundin e shek. te XX-te duhet te kete si argument edhe faktin e sundimit 500 vjecar te Perandorise Otomane mbi popullaten shqipfolese. Por vepra e Sami Frasherit: “Shqiperia c’ka qene, c’eshte e c’do te behete?, kapitulli “Shqiptaret ndene Tyrqine”, na tregon se pikerisht ky pretendim i autorit tone nuk eshte i sakte.

Shkurt fare renta feudale ne Perandorine Otomane nuk ka pasur asnje ndikim mbi popullaten shqipfolese qofte dhe per faktin qe shumica e popullates shqipefolese ka qene aleate e drejteperdrejte te kesaj Perandorie ne shfrytezimin politiko-ekonomik te popujve te Ballkanit, Lindjes se Aferme dhe kudo ku shtrihej forca politike ushtarake e kesaj Perandorie dhe shqiptaret ishin te inkuadruar ne keto forca.

Ky eshte fakti final dhe autori yne nuk e ka marre per baze ne asnje rast, cka e ben krejtesisht te pavlefshem kete studim nga pikepamja e konkretizimit praktik.

Zejtaria fshatare shqiptare gjate Rilindjes Kombetare

1. 19 – Shthurja e ekonomise natyrore dhe forcimi i lidhjeve fshat – qytet perfundoi ne disa treva, sidomos ne juglindje te Shqiperise se sotme, dhe transformimin e disa fshatrave ne qytete qe ne shek. XVIII, sic qene Voskopoja, Vithkuqi, dhe ne fshatra me tregje si Llenga, Niça, Nikolica, Dardha etj. Ne lidhje me kete transformim per ate kohe akziston dhe ky shenim (31): “Me 1775, Dardha numeronte 2500 banore dhe sipas dokumentave greke quhej Komopolis (gjysmeqytet). Ne 1768 ne te u hap shkolle fillore greke. Me 1888 Dardha numeronte 1454 banore, ndersa Vithkuqi me 1781 numeronte rreth 8000 banore.
2. 22 – Pronari i vogel dhe me pak pronari i mesem perbenin masen me te madhe te popullsise agrare deri ne fund te sundimit osman, madje edhe me vone. Keto dy shtresa te fshataresise punonjese rridhnin kryesisht nga ajo mase e fshataresise kryesisht malore qe tregoi nje qendrese te pashuar antifeudale dhe clirimtare kunder pushtuesve osmane dhe feudaleve vendas.
3. 28 – Ne shthurjen e ekonomise natyrore ne fshat luajti rol te dukshem edhe mergimi stinor ose shumevjecar, duke lehtesuar qarkullimin monetar, sidomos kur mergimtaret shkelen kontinente te reja, si ate amerikan. Ne kete rast duhet kujtuar se mergimtari i pare shqiptar ne ShBA ka qene nga fshati Katund i zones se Vakeve te Korces (1884).
4. 33 – Trevat kryesore nga dilnin mjeshtrit muratore kane qene Dibra, srecka ne Rrafshin e Dukagjinit, Gora dhe Opoja (Kosove), Çermenika, Opari, Vakefet, Kolonja, Mokra, Lunxheria, Pogoni. Por krahas ketyre trevave te njohura dhe kryesore kane ekzistuar dhe treva te tjera malore me pak te njohura ne fushen e muratorise si: Raboshta e Shkodres, Mati, Rajca a Domosdoves, fshatra te Struges dhe te Ohrit, Gurakuqi dhe Shengjergji i Tiranes, Devolli, Presa e Vogel, Dangellia Shpiragu.
5. 35 – Ne pergjithesi ne Shqiperine e Siperme, para se te perhapej banesa kulle, shtepite qene te medha dhe te shtrira. Zakonisht banesa fshatare ishte dykateshe, ndersa ne fusha perdhese, por edhe dy kateshe. Banesa perdhesa fshatare, sidomos e cifciut ishte kasolle njekthineshe, ku banonin njerezit dhe kafshet, por kishte dhe raste kur kthina e vetme ishte e ndare me mur “catma” per njerez dhe bageti, si psh. Ne fushen e Vurgut ose ne Myzeqe.
6. 39 – Udhet e kalldremta pjeserisht dilnin edhe jashte fshatrave per te lidhur ato me vendbanime fshatare dhe qytetare⁸⁴. Te terheqin vemendjen sidomos udhet e shumta te Mokres qe drejtoheshin nga Qafthana, Struga, Ohri, Dibra dhe ne perendim drejt Voskopojes e Korces, deshmi e qarkullimit tregtar-karvanor te mallrave ne ate treve. Shenimi ⁸⁴ thote: Edhe sot vihen re gjurme kalldremi te punuar me kujdes qe fshataret e Llengres se Mokres e quanin “rruga e gurte” me gjeresi 2-3 metra, me gure gelqerore 40-60 cm te gjere dhe 70-80 cm te thelle.
7. 40 – Objekte te tjera  ndertimore  te  mjeshtrave  fshatare  qene  ujesjellesat.  Kjo  dege ndertimore eshte e dokumentuar dhe ne mesjete jo vetem nder qytete, por edhe nder fshatra ku permenden ne Llenge, Zervaske te Pogradecit, ne Voskopoje, cezma e Shendelliut dhe ajo e Muzakes prane Beratit, ujesjellesi i Mbreshtan-Kalase se Beratit. U shfaq talenti i mjeshtrave te ujesjellsave sidomos ne Gjirokaster, te cilet e kaluan kufirin e fames deri ne Stamboll. Ne balle te cezmave gdhendej dhe data e ndertimit dhe jo rralle dhe investuesi i tij. Cezma  e Dhoksatit datohej qe nga 1820, e Qestoratit (gjysma e pare e shek. te XIX), e Shetros, ne rrugen e vjeter Korce-Mborje (fillimi i shek. te XIX). Te tilla ndertime ka pasur dukshem ne treven e Mokres qe nga shek. i XVII-XVIII, por edhe ne Opar, Devoll, Permet.

Te permendura jane proceset e zejtarise ne fushen e ndertimit te banesave (f. 43-63), ne fushen e veshmbathjes (f. 64-99), ne fushen e armatimit (f.100-111), ne fushen e veglave te punes dhe orendive shtepiake (f. 112-125), ne fushen e peshkimit dhe gjuetin e kafsheve e shpendeve te egra (f. 126-130).

Ne fund te shek. XVIII deri ne vitet 70 te shek. te XIX ne territorin e popullates shqipfolese mori hov dhe tregetia e jashtme per produktet blegtarale dhe bujqesore (f. 131-161) ku zakonisht Shkodra e kishte kete tregeti te shperndare deri ne Europe, Ballkan, Turqi Otomane, ndersa Shqiperia e Poshtme e realizonte tregetine kryesisht ne Greqi, Itali, Turqi Otomane ku pika e shpendarjes ishte Vlora ne te cilen ndodhej dhe nje banke e themeluar me 1850 me pronar nje tregetar korçar (banka e pare ne shoqerine shqiptare).

Esnafet Shqiptare (shek. XV-XX)

Edhe ky liber ka dy pamje: njeren sipas urdherit politik per ta paraqitur shoqerine shqiptare si nje shoqeri te organizuar ne rendin shteteror feudal dhe, tjetren, sipas zhvillimit historik ku dallohet diferencimi i zhvillimit midis qyteteve ku shtrihej popullata shqipfolese.

Eshte me shume vlere citimi qe do te bejme ketu poshte te nje ideje te autorit mbi analizen kritike te pikepamjeve mbi shtrirjen dhe nivelin e ketyre esnafeve pikerisht ne ate vend dhe ne ate kohe kur duket supremacia historike e atyre qe realizuan civilizimin ne Shqiperine e Jugut:

“Me 1934, ne revisten “Leka” u botua studimi nen titullin “Korporacionet shka jane?”, trajtim teoriko-politik qe nuk jep gje per vendin tone, pasi flet ne pergjithesi mbi problemin e korporacioneve qysh ne kohet me te lashta e deri ne prishjen e tyre. Po kete vit, ne po te njejtin organ duken hulumtimet e para te historianit shqiptar Ilo M. Qafzezi me botimin e kanunores se bakenjve te Voskopojes te vitit 1779. Dy vjet me vone i njejti autor boton disa materiale e dokumenta te cilat, megjithese te vendosura gabimisht ne shek. XVII hedhin drite per esnafet korcare te shek. XVIII. Ne vitin 1936, V. Papakostea boton ne Bukuresht disa shenime mbi esnafet (rufetet) e Voskopojes. Shenime te ngjashme me keto, pa dhene ndonje gje te re, u botuan me vone edhe nga A. Hëçiu, V. Papahaxhi, E. Kurrilla, I. Martiniani, etj., megjithese tek keta autore, ne pergjithesi, verehet prirja per ta frure sa me shume kete qytet dhe per ta paraqitur si qendren me te zhvilluar social-ekonomike te treves shqiptare. Kjo duket, nder te tjera, ne vleresimin qe i behet numrit te banoreve, duke e ngritur ate nga 5-7000 vete, sa duhet te kishte ne ate kohe, ne 30, 50 deri ne 100 000. Me kete kut ata masin edhe numrin e esnafeve te kesaj qendre, duke e rritur ate nga 14 ne 50 institucione te tille.¹³” .

Shenimi ¹³ thote: “Ne ndonje rast kjo pikepamje e gabuar pasqyrohet edhe sot ne studimet historike te koheve te fundit. Shih G.L.Arsh, Albania i Epir v konce XVIII – načale XIX v., Moskva 1963, fq. 61” (f. 6-7).

Kam frike se autori yne  nuk eshte shume i sakte ne pretendimet e tija, pasi ne nje punim apostafat mbi kete teme shkruhet se numri i popullates aromune, dmth vllehe, ne kete zone te jete afro 10% e popullates se pergjithshme ku ata jane perhapur ne nje mase prej 55 000 banore, dhe fjala behet per fillimin e shek. te XIX (Iulia Wisoşenschi, Emil Ṭȋrcomnicu, Cătălin Alexa, Nistor Bardu, “Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania – Zona Korçe – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2014, f. 8-9).

Autori na jep gjendjen e qyteteve shqiptare jashte dhe brenda kufijve shteterore meqenese ben fjale per shekujt XV-XVII kur nuk kishte shtet shqiptar (f. 19-88). Une mora per baze vetem qytetet qe ndodheshin brenda kufijve shteterore dhe pas shekullit te XVI, kohe ne te cilen pergjithesisht kishte ndodhur levizja nga brenda-jashte dhe nga jashte-brenda shqiptareve, e cila perputhet me etapen e dyte te vendosjes se sundimit dhe administrimit otoman (f. 25) ku dhe krijohet Sanxhaku i Shkodres. Por autori pranon se ne fillim te shek. XVI ne kater sanxhaket e Shqiperise (Shkoder, Elbasan, Oher, Vlore) kishte 11 qendra qytetare, te emeruara si shehëre dhe deri ne fillim te shek. te XVI kishin me teper pamjen e fshatrave te medha qe kryenin njekohesisht edhe funksionet e tregjeve lokale. Autori jep nje tabele te gjendjes se disa qyteteve shqiptare ne Jug dhe Kruje ne kalimin nga shek. XV ne te XVI te marre nga H. Inalcik ne “Encyclopaedia of Islam…” vol. 1, f. 655 (f. 26):

                                    Viti 1431                                            Fillimi i shek. XVI                         

      Qytete        Shtepi Krishtera      Shtepi Muhamedane             Shte. Krisht.  Shte. Muhame    

Gjirokastra             121                       —                                               143                  —

Berati                     175                       —                                      561                  11

Kanina                   216                       —                                      514                  —

Permeti                    42                       —                                      260                  —

Kelcyra                   100                       —                                      514                  —

    Kruja                      125                        —                                          89                   65             

Mbi te njejtin material informativ autori na jep dhe gjendjen fetare te popullsise shqiptare ne disa qytete shqiptare ne fillim te shek. te XVI: Ne krahinen e Vlores kishte 14305 familje te krishtera kundrejt 1206 familjeve muhamedane; ne zonen e Gjirokastres kishte 12257 familje kristiane kundrejt 53 familjeve muhamedane, ndersa brenda ne qytet akoma asnje familje muhamedane; ne Berat nga 572 familje vetem 11 ishin muhamedane (f. 28). Ne mesin e shek. te XVI qytetet kryesore shqiptare ishin: Elbasani, Shkodra, Lezha, Berati, dhe Vlora (f. 30).

Ne shekujt XVII-XVIII ne qytete shqiptare duken elementet e konsoliduar te civilizimit me vendosjen e sahateve publike ku permenden Shkodra, Elbasani dhe Berati ne shek. e XVII dhe Tirana, Kruja, Kavaja, Korca, Kanina ne shek. XVIII-XIX me ndihmen e Perandorise Otomane, Venedikut, Austrise, Gjermanise. Vlen te permendet rasti i sahatit ne Korce ku bashkepunimi i muslimaneve gege me ortodokset voskopojare me 1784 beri qe te vendoset sahati me kembane (f. 45).

Nga pikepamja fetare ne shek. e XVII   gati 2/3 e popullsise qytetare kaloi ne besimin muhamedan (f. 47), por ne fshatrat e Veriut ky proces ka zgjatur deri ne shek. e XIX ku hasim dy forma te besimit fetar (Katolik – Musliman) dhe brenda nje familjeje (Lure, familjet: Vladi, Kaçorri, Doçi).

Por ne nje pike autori yne ke realizuar nje fshehje faktike duke fshire nga historia subjektin Vlleh qe bashkejetonte me popullaten shqipfolese qe nga shek. XV. Dhe kur mendon qe ky studim eshte botuar per here te pare me 1973, duhet te merret me mend qe ky problem ka qene i qellimshem. Dmth historiografia e kohes komuniste nuk ka deshiruar ta permbledhe subjektin Vlleh ne procesin e zhvillimit te civilizimit te shqiptareve. Keshtu kur ben fjale per organizimin e elementeve fetare ne trojet ku banonte popullata shqipfolese ne shek. XVII autori shkruan: “Elementi jo muhamedane ishte i organizuar ne komunitete fetare te vecanta. Komunitete te tilla me nje fare autonomie ne ceshtjet fetare, ishin ai i katolikeve, i njohur me emrin “latif tajfasi”, i ortodokseve – “urum tajfasi” (grupi i grekeve), si dhe grupi i izraeliteve – “jahudi tajfasi”. Ne se kumunitetet katolike i gjejme ne Durres, Lezhe, Shkoder, Ulqin dhe pothuajse ne te gjithe qendrat e Kosoves, komunitetet ortodokse i gjejme ne Elbasan dhe ne Shqiperine e jugut, kurse izraelitet ne Berat, Vlore, Narte, Arte, Shkup, ndonje familje edhe ne Lezhe (f. 51).

Ne keto rreshta autori ka theksuar ortodoksine greke dhe ka anashkaluar ortodoksine vllehe si e pranishmja me kryesore e ortodoksise shqiptare, duke na dhene nje sinjal informativ qe komunistet kishin vendosur t’ja fshihnin shqiptareve ekzistencen e subjektit vlleh ne brendesi te tyre (kete dukuri e kemi hasur edhe tek studiuesi Pellumb Xhufi – shih literaturen ne fund).

Ne vazhdim autori flet edhe per egjiptianet e instaluar prej shume e shume kohesh ne brendesi te popullates shqipfolese, por i konsideron me prejardhje nga India (f. 52) per te cilet na ka dhene nje informacion shume te plote dhe kritik studiuesi Luan Dino ne vepren “Egjiptianet e Shqiperise”, Tirane 2004.

Kur flet per zhvillimin e tregetise ne shek. e XIX-te autori cileson emrat e qyteteve te medha shqiptare si Shkodra, Elbasani, Berati e Prizreni, me vone edhe Tirana, Voskopoja, Korca, etj (f.77).

Qyteti shqiptar gjate Rilindjes Kombetare – 1984

Qytetet shqiptare te Rilindjes – 1990

Viti 1990 solli premisat per nje ndryshim te madh te jetes shoqerore nder shqiptare, por edhe te klases se intelektualeve, te cilet me shpejtesi filluan te revizionojne veprat e tyre. Te pakten autori Zija Shkodra me 1990 ribotoi kete studim duke ripare perpunueshem kapitujt mbi popullatat e ardhura ne territorin shqipfoles, por duke e shkurtuar studimin nga 408 faqe me format 70×100/16 ne 202 faqe me format 78×109/32. Ndoshta kjo eshte gjeja më me vlere ne kete liber edhe pse ajo eshte trajtuar shume shkurt, ne menyre te percipte duke anashkaluar ardhjet e tyre te here pas hershme dhe rruget e depertimit te tyre ne brendesi te popullates shqipfolse. Me sa duket ky ka qene nje problem politik, dhe ndoshta me kryesori ne literaturen historike shqiptare te epokes komuniste. Pikerisht ky problem i trajtuar ne kete forme hedh dyshimin me te madh mbi ekzistencen e fakteve dhe problemeve krej te tjera ne menyren se si eshte formuar civilizimi nder shqiptare.

Autori Zija Shkodra ka marre persiper ne ate kohe te barazoje formalisht formen e zhvillimit social te shoqerise shqiptare te shek. te XIX-te me ate te popujve europiane per te krijuar nje “barazi” me teorine leniniste mbi revolucionin socialist duke futur ne loje kryesisht luften e klasave pergjate rendit feudal (shek XIX) dhe rendit kapitalist (shek. XX) pa e vrare mendjen se shoqeria shqiptare ndodhej prapa ketyre dy rendeve shoqerore edhe tre rende te tjera, njeren prej te cilave Europa Kapitaliste nuk e kishte njohur kurre per efekt te voneses se lindjes se shkrimit ne Europe (shek VII Para Kri.) dhe pamundesise per ta analizuar teorikisht shoqerine njerezore ne menyre ekuacionale nga e sotmja drejt se shkuares. Metodikat ekzistuese nuk mund te shkonin me larg se Ligjet e Solonit ne Athine. Por autori shqiptar nuk e ka marre parasysh kete situacion analitik dhe me fantazine e vet i ka dhene shqiptareve nje zhvillimi social te barasvlefshem me te gjithe popujt europiane, bashkekohore me popullin shqiptar.

Ne kete pike metodika analitike e problemit ne fjale dhe krijimi i mitit te rreme mbi Bajram (Bajo) e Ҫerçiz Topullin perputhen cuditerisht plotesisht dhe kjo eshte aresyeja qe te detyron t’i hysh ketij problemi me rrenje.

Autori ne bot. e vitit 1984 (i cili e ka brenda te gjithe botimin e vitit 1990 me nje titull pak te ndryshuar) pranon ne menyre manipulatore se “Nga pikepamja e zhvillimit te forcave prodhuese, Shqiperia nuk kishte ndonje ndryshim nga viset e tjera te Ballkanit te pushtuara prej turqve. Por, ne krahasim me shtetet e perparuara evropiane ajo qendronte shume me prapa” (f. 23). Ta thuash kete me 1850 edhe mund te pranohet me shume-shume rezerve, por ta studiosh dhe ta deklarosh kete me 1980-1984, do te thote te tallesh me Historine, Filozofine, Shkencen dhe Popullin tend. Vetem fakti i ecurise se popujve ballkanike nga 1850 deri me 1980 ne menyre kaq te diferencuar nga “barazia” e hiperbolizuar ne nje prapambetje spektakolare e tregon fare qarte se ne ecurine sociale te Popujve dhe Shteteve ekziston nje parameter qe nuk eshte marre ne konsiderate akoma, por qe na argumenton aresyet me elementare perse Popujt dhe Shtetet dikur kane pasur nje lavdi historike, por qe sot nuk i afrohen dot ne asnje permase.

Realisht autori yne i ka fshehur forcat e verteta sociale qe kane realizuar civilizmin nder shqiptare pas shekullit te XVI duke nxjerre ne pah sikur kete rol e kane luajtur shqiptaret, gje e pamundur qofte teorikisht dhe qofte si nje praktike historike e parealizueshme. Keshtu qe ne do te marrim ne konsiderate vetem disa informata pikante mbi ekzistencen e popullatave emigratore ne brendesi te Popullit Shqiptar dhe rolin qe ato kane luajtur ne zhvillimin e popullates autoktone, por dhe gjendjen vetem te qyteteve shqiptare nder shekuj.

Autori kerkon t’i imponohet lexuesit me idene antihistorike sikur “Nga pikepamja etnike, sikurse i gjithe trualli amtar, ishin te banuara me popullsi autoktone shqiptare, e cila perbente pjesen dermuese te banoreve te ketyre qendrave me kulture, gjuhe tradita dhe sidomos ne viset periferike jetonin edhe nje numer i kufizuar elementesh me kombesi sllave, greke, vllehe, turke, çifute si dhe jevgj me origjine nga Egjipti e Sudani, te ardhur shekuj me pare se bashku me fuqite osmane te pushtimit” (f. 26).

Dmth problemin me themelor te shqiptareve autori e konsideron te zgjidhur me fantazine e tij pa dhene jo vetem asnje argument per kete problem, por shtremberon realitetin historik te pakten per tre-kater subjekte te cilat jo vetem qe nuk ishin periferike, por ato perbajne edhe sot shumicen absolute te popullates shqipfolese: vllehet, egjiptianet, hebrejt, turqit, te cilet bashkejetojne prej disa shekujsh ne mes te shqiptareve duke i ndihmuar ata ne zhvillimin social deri ne ate shkalle sa duken sikur jemi si te gjithe popujt e Ballkanit, kur edhe ne kete drejtim jemi tmersisht me te pazhvilluar. Sot problemi shtrohet: sa eshte numri real i shqiptareve autoktone dhe si duhet te jete politika drejtuese e tyre ne raport me popullatat, te themi, te shqiptarizuara? Mos zgjidhja sakte e ketij problemi do te coje ne zgjatjen shume me shume te periudhes se tranzicionit qe ndan kohen e antihistorise nga koha historike qe po jetojme ne keto 30 vjet.

Ne fakt problemi i autoktonise se shqiptareve dhe i shumices tjeter te vetequajtur shqiptare jane te sfazuara ne kohen e zhvillimit perkates dhe perbashkimi i tyre eshte me probleme pikerisht per keto shumica, te cilat ne vetvete jane ne pozicion kontraktues midis tyre, sidomos vllehet me te gjithe pjesen tjeter te jo shqiptareve. Ky konflikt eshte parakaluar deri me sot me termin asimilim dhe nuk eshte kuptuar akoma qe shqiptaret autoktone jane minorance ne shtetin e tyre dhe shumica jane emigrantet qindra vjecare qe bashkejetojne me ta dhe qe konsiderohen te asimiluar.

Tek ky autor eshte teper e kuptueshme fshehja e subjekteve qe kane ndihmuar popullaten shqipfolese ne civilizimin e tyre specifik dhe, me sa duket, kjo ka qene nje nder pikat kulmore te historiografise komuniste: fshehja e fakteve reale dhe shpikja e fakteve te rreme.

Ne kete menyre autori ka zvogeluar dhe nuk e ka analizuar ne te gjithe shtritshmerine e tyre subjektin vlleh, qe perben dhe sasine numerike me te madhe te popullates ne raport dhe me vete shqiptaret duke na treguar se i gjithe procesi juridiko-politik i aplikuar ne shtetit shqiptar prej vitit 1945 deri me 1992 eshte veper e tyre. Per te realizuar kete fshehje autori yne ka dhene kete permase te subjektit vlleh:

“Nje popullsi tjeter e ardhur ne trevat shqiptar ishin dhe barinjte vllehe qe endeshin prej disa shekujsh me pare me kopete e tyre neper malet e Pindit, Gramozit si dhe ne viset e tjera te Ballkanit. Ne shek. XVII nje pjese e ketyre fiseve endecake kishin krijuar edhe qendra te banuara, sidomos ne Maqedoni, Shqiperi e Greqi. Qendra kryesore e tyre ne Shqiperi ishte qyteti i Voskopojes, i cili gjate shek. XVIII arriti nje zhvillim te shpejte dhe te dukshem. Por gjate viteve 70-80 te shek. XVIII kjo qender e re ekonomike-kulturore e zhvilluar ku banonin edhe shqiptaret, u shkaterrua si rezultat i anarkise feudale qe ekzistonte ne Shqiperi ne ate periudhe” (f. 29).

Me nje shikim te shpejte, cdo element i kesaj analize eshte fund e krye e pasakte duke pasur dhe nje mungese fakti qe e permbys te gjithe kete ide imponuese te genjeshtert. Per nje njeri, qe edhe neqoftese ka qene ndonjehere ne Voskopoje, nuk njeh shtritshmerine e krahinave te Oparit, Kolonjes, Permetit, Pogradecit, Gramshit dhe Beratit te pakten edhe mund ta pranoje pa e vrare mendjen ne saktesine e asaj qe ka shkruar studiuesi Zija Shkodra, por per nje njeri qe i ka shetitur qytet-qytet, fshat-fshat e shtepi per shtepi te gjithe zonen ku shtrihet subjekti vlleh ne Shqiperi, eshte krejtesisht e papranueshme kjo lloj analize dhe kjo lloj historie per Vllehet e Shqiperise. Eshte subjekti qe e ka te fshehur te gjithe permasen e vet sociale, gjeografike, politike, kulturore dhe individuale per te 567 vitet e ekzistences se tyre ne mes te shqiptareve. Kishat e popullates vllehe ne trojet shqiptare (foto 48, 49, 50,51,52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 60/1, 60/2, 61) jane te afta te tregojne se koha per te cilen ben fjale autori yne ne realitet eshte koha kur ky subjekt vendosi supremacine e vet ne brendesi te popullates shqipfolese duke ju imponuar popullates autoktone deri ne ate mase sa krijoi dhe nje dialekt te pervecem te gjuhes shqipe: toskerishten, qe ne realitet eshte varianti shqip i vllahishtes te perpunuar nga Naum Veqilharxhi (1797-1846), Thimi Mitko (1820-1890) dhe Kostandin Kristoforidhi (1827/1830 – 1895). Jane keta vlleh qe kane realizuar civilizimin ne brendesi te popullates shqipfolese deri ne ate mase sa eshte teper e lehte per te diferencuar shqiptaret prej tyre edhe sot (te pakten ne fshatrat rreth liqeneve te Belshit eshte teper e lehte me nje pamje te pare te percaktohet se kush jane familje vllehe dhe kush jane familje shqiptare muslimane).

Autori me qellim ka fshehur perberesit e popullates vllehe qe depertuan ne brendesi te popullates shqipfolese. Se pari kemi depertim te popullate vllehe sipas dy pozicioneve zhvillimi: qytetare dhe fshatare blegtore. Te paret e kane nje date fikse kur depertuan nga Konstandinopoja drej Moskopojes duke ja ndryshuar emrin ne Voskopoje (1453). Me vone erdhen fiset blegtore vllehe dhe kjo kuptohet tek Kishat e tyre, qe jane pas Kishave Bizantino-greke ne kohe (foto 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80), te cilet u vendosen ne nje territor shume me te gjere duke filluar nga Pogradeci, Opari, Kolonja, Permeti, Gjirokastra, Saranda, Gramshi, Berati, Lushnja, Fieri, Vlora (ne Narte), por pjesa qytetare e tyre, te cilet pas shkaterrimit te Voskopojes rithemeluan Korcen, u spostuan ne Elbasan, Durres dhe Tirane. Ne pergjithesi kjo popullate ka qene e ritit te Krishtere Ortodoks, por shumica me e madhe prej tyre e braktisen filozofine e Krishtit dhe u konvertuan ne muhamedane (pergjithesisht te gjithe fshatrat e Oparit, Pogradecit, Gramshit, Kolonjes, Permetit, Gjirokastres, Tepelenes qe sot banoret e tyre jane me besim muhamedan dhe kane Kisha Ortodokse kane ndjekur kete rruge. Ne Grabove te Gramshit kemi Graboven e Siperme te besimit Orthodoks dhe Graboven e Poshtme te besimit Muhamedan. Ne fshatin Lenie Kisha e dikurshme Orthodokse sot eshte kthyer ne Xhami). Pikerisht kjo e fundit eshte mbajtur e fshehte dhe pikerisht kjo eshte aresyeja perse boshti biologjik i shqiptareve eshte i defermuar dhe jashte situacionit te vet autokton.

E sa per anarkine feudale kjo eshte nja fantazi e autorit, pasi ne shek. e XVIII ne krahinen e Oparit, dmth edhe ne Voskopoje, jane zhvilluar luftime brenda llojit midis popullates muhamedane te Kolonjes, Skraparit dhe vete Oparit me popullaten orthodokse te Voskopojes duke na treguar se ne ate lufte nuk kane qene forca ushtarake shqiptare, por popullata vllehe eshte konfrontuar brenda vetes sipas dy formave te besimit fetar deri ne ate mase se subjekti vlleh muhamedan i pushtoi disa fshatra te subjektit orthodoks vlleh (psh Lubonje, foto 55, 96, 97, 98, por dhe fshatrat Gjergjevice, Lekas, Gjonbabas, Panarit, Shtylle, Treske, Stratoberdhe, Kaltanj. Shemtire, Ballabanove, Qyteze, etj, etj ku popullata ose eshte teresisht muhamedane ose e perzier muhamedano-orthodokse (psh ne Lubonje ekzistonte vetem nje i moshuar i besimit orthodoks qe pretendonte te ishte vendas dhe jo i ardhur).

Edhe pse autori yne kerkon t’i mbushe mendjen shqiptareve qe shoqeria e tyre eshte njesoj me shoqerite e tjera europiane, gje krejtesisht e rreme, ne jemi te detyruar te marrim nga ai dinamiken sociale te qyteteve qe sot jane brenda shtetit shqiptar. Sipas autorit tone ne Shqiperine Veriore dhe te Mesme shquheshin Shkodra (me 40 000 banore), Tirana (me 8000 banore) dhe Elbasani (me 10 000 banore). Ndersa ne Shqiperine e Poshtme dalloheshin Berati (8-10 000 banore), Gjirokastra (me 7-12 000 banore), Korca (me 5-6 000 banore), Vlora (4-5000 banore. Autori pretendon se nga pikepamja etnike te gjithe qytetet ishin te banuara me popullsi autoktone (f. 26), gje qe nuk eshte e sakte ne asnje rast. Te pakten Kishat Vllehe ne brendesi te qyteteve Korce, Leskovik, Elbasan, Tirane (foto 51, 56, 59, 60, 60/1, 60/2, 91, 93, 94, 95), Berat tregon se autori yne nuk ka te drejte, por ai me urdher politike e ka fshehur subjektin Vlleh ne proceset civilizuese te realizuara ne vijen Tirane – Durres deri ne piken jugore me te larget te shtetit shqiptar, Sarande, pergjate viteve shek XVI-shek XX.

Ne parim kjo nuk ka asgje te keqe, pasi e verteta del ne shesh me lehtesi, por kur shohim se e gjithe veprimtaria e subjektit Vlleh pergjate periudhes 1945-1992 ne fushen e Historise, Letersise, Gjuhesise, Artit, Kultures, eshte fshehur ne menyre djallezore e kemi shume te lehte t’i bashkojme te dy krimet intelektuale nen nje subjekt te vetem duke ngritur idene se gjitheshka eshte e planifikuar ne detajet me te imta pikerisht ne ndryshimin e boshtit Biologjik te shqiptareve, e bashke me kete bosht edhe situacioni Social dhe Fetar. Keshtu qe sot nuk mund te flitet me per popullate shqiptare autoktone pa vene ne dukje deformimin e realizuar nga imponimi politik i popullatave emigratore pergjate shekujve XVI-XX., por edhe per civilizim te pavarur shqiptar.

Qyteti dhe banesa qytetare shqiptare e shek. XV-XIX

Qofte si teme, qofte si permbajtje e qofte se nje analize reale, duhet te ishte studimi me pozitiv qe do t’i tregonte shqiptareve se si eshte formuar civilizimi nder ta, por permasat e asaj qe jane trajtuar ne kete studim tregojne se ky liber eshte shkruar vetem per te konsoliduar fallsifikimin e Historise te Kombit Shqiptar te realizuar nga historiografia shqiptare e epokes komuniste. Me kete liber autori Emin Riza i ka vene vulen ketij fallsifikimi duke e trajtuar si nje te vertete te padiskutueshme, kur ne realitet eshte pjesa me e pa vertete e zhvillimit te Kombit Shqiptar, te pakten ne keto 500 vjete e fundit.

Pa dyshim duhet konsideruar si libri me tipik qe tregon se si mund te ndryshoje historia e nje populli teorikisht dhe se si kjo teori ndikon negativisht ne zhvillimin e nje populli. Libri ka meriten te jete nje permbledhje e te gjithe fallsifikimit dhe manipulimit te Historise se Kombit Shqiptar te realizuar pergjate periudhes komuniste.

Eshte me fat qe autori ka perdorur fillimisht mendimin filozofik, prej nga ku kalon ne trajtimin historik te ketij problemi, qe me fjale te tjera eshte tipikisht menyra se si eshte realizuar civilizimi nder shqiptare. Per baze une mora vetem ato qytete shqiptare qe ndodhen brenda shtetit shqiptar: Shkodra, Elbasani, Durresi, Berati dhe Korca; edhe per aresyen se jane qytete tipike qe permasat e zhvillimit nuk i kane per merite te banoreve autoktone, por te popullates emigratore dhe te imponimit politik te relatoreve jo shqiptare. Pikerisht ketu qendron dhe aresyeja perse eshte fallsifikuar e gjithe historia e Kombit Shqiptar: komunizmi kerkoi te barazoje zhvillimin historik te shqiptareve me ato te popujve te tjere europiane edhe pse praktika reale tregon se kjo ka qene e pamundur, qofte si fakt praktik e qofte si fakt, sidomos, teorik. Dhe eshte pikerisht kjo e fundit qe i ka sherbyer shkolles komuniste per te fallsifikuar te gjithe Historine e Kombit Shqiptar.

Menyra filozofike e trajtimit fillestar te ketij punimi te con me shpejtesi ne permbysjen e te gjithe punimit dhe autorit nuk i ka vajtur ndermend qe argumentat filozofik dhe teorik qe ka perdorur jane thellesisht kontradiktore me pretendimet e tij ne vazhdim.

Qe ne fillim te hyrjes se botimit te pare, autori vendos postulatin e genjeshtert qe popullata shqiptare ka qene e mbisunduar nga marredheniet feudale te prodhimit, te cilat ne qytete shprehen qartazi me sistemin e esnafeve prej nga, prej shek. XV deri ne rreth mesit te shek. XIX, kur me qartazi ne banesen qytetare dhe me shkarazi ne urbaniztiken e qyteteve tona shfaqen dukuri te reja qe lidhen me lindjen dhe zhvillimin e marredhenieve kapitaliste (f. 7).

Por autorit nuk i ka vajtur mendja se krahasimi i jetes qytetare shqiptare me ate te jetes fshatare ne territori e popullates shqipfolese, tregon per te kunderten, dmth jeta qytetare shqiptare eshte e imponuar nga popullatat dhe politikat emigratore, ndersa jete fshatare ne popullaten shqipfolese vazhdonte dhe ka vazhduar deri ne fundin e shek. te XX-te sipas gjendjes autoktone, jashte rendeve shteterore, perderisa kater elementet me kryesore dhe vendimtar te jetes njerezore ne Toke i kane pasur dhe i kane sipas permbajtjes primitive: besimet fetare pagane, familja patriarkale, prona fisnore dhe e drejta zakonore e pashkruar. Ekzistenca diferenciale e jetes sociale ne fshatin shqipfoles me ato te fshatrave me popullate emigratore e tregon ne menyre te pakundershtueshme qe dinamika progresive e jetes qytetare shqiptare buron pikerisht nga keto popullata emigratore dhe jo ndryshe.

Ne kete pike autori ka dashur t’i beje nder ideve marksiste te komunizmit shqiptar duke i perputhur keto ide me gjendjen imagjinare te shoqerise shqiptare.

Interesant eshte fakti qe autori ka tentuar ta ridimensionoje kete dukuri ne permasat reale me kater rreshta e gjysem, por deri ketu, duke mos i dhene permasat origjinale dhe duke fshehur forcat e verteta progresive ne brendesi te popullates shqipfolese. Sipas autorit “Trajtimi i qytetit dhe baneses shqiptare apo me sakte, cilesori shqiptar, qe ndjek keto dy kategori, ne kete monografi, eshte tashme nje dukuri e njohur. Eshte fjala per shqyrtimin e dy kategorive ndertimore ne cilesite e tyre thelbesore, ne nje hark kohor te caktuar, prej nje etnosi te caktuar, i shtrire ne nje hapesire te caktuar” (f. 15).

Pyetja qe behet ne kete rast eshte shume e thjeshte: cilet jane etnoset e tjere qe autori ka shqyrtuar ne kete monografi? Mund ta kem lexuar gabim, mund te jem pershpejtuar ne lexim, por nuk gjej ne asnje rreshte ekzistencen e ndonje etnosi jo shqiptar qe te kete ndikuar teorikisht mbi qytetet dhe banesat shqiptare, pasi ne realitet pese qytetet me kryesore shqiptare me histori: Shkodra, Elbasani, Durresi, Berati dhe Korca jane produkti me tipik i politikave dhe popullatave emigratore qe jane aplikuar dhe bashkejetuar ne mes te shqiptareve. E ne qofte se do te bejme nje analize perse ne Veri kemi nje qytet dhe ne Shqiperine e Mesme dhe te Jugut kemi 4 qytete historike duhet te merret me mend me lehtesi se e kujt eshte pergjegjesia historike e ekzistences se tyre. Tani shtrohet problemi qe autori ka dashur ta fshehe kete fakt, apo ka dashur te vere ne dukje qe ata qe kane realizuar civilizimin nder shqiptare jane shkrire me popullaten shqiptare. Nga pikepamja e permasave te subjektit kjo eshte tamam keshtu dhe nuk e luan as topi, p;or e pare sipas rolit te individit kjo jo vetem qe nuk eshte keshtu, por ketu fshihet roli dhe emrat e atyre qe e kane fallsifikuar historine e Kombit Tone, tani per tani per interesa te panjohura, por kur e studion kupton qe fjala behet per ndryshimin e boshtit biologjik te shqiptareve, prej nga rrjedh ndryshimi i situacionit social dhe fetar i shqiptareve ne raport nme arberit e kohes se Gjergj Kastriotit.

Ky dualitet analitik nga ana e autorit tone merr permasa unike kur deklaron ne menyre taksative se “Cilesori shqiptar nuk duhet mbajtur si cilesues i origjinalitetit me baze etnike i dukurive te konsideruara, por thjeshte lidhet me etnosin iliro-arberesh-shqiptar, si porosites, ndertues dhe shfrytezues te kategorive, banese dhe qytet” (f. 16), por pa e vrare mendjen se ne kete rast ka realizuar manipulimin dhe deformimin e problemit me kryesor te historiografise shqiptare: perberja e popullates shqipfolese; ku sipas autorit tone kjo duhet nenkuptuar si nje popullate unike qe vjen nga koha e ilireve, vazhdon me arberoret dhe mbyllet me shqiptaret, pa na thene se ku kane shkuar popullatat emigratore te pakten te pese-gjashte shekujve te fundit: Goranet, Gollobordasit, Vllehet, Maqedonasit dhe Greket (Egjiptianet prej 1500 vjetesh ne trojet e sotme shqiptare, me gjuhe, zakone e doke krejtesisht origjinale dhe jo shqiptare, ne kete rast nuk merren parasysh); dhe perse politika shqiptare, per sa kohe qe ekziston, ka cilesuar vetem popullaten greke si nje popullate jo shqiptare. Cfare ka tentuar te fshehe autori yne ne kete rast?

Autori nuk e ka kuptuar se kjo menyre e zberthimit te problemit qe ka marre persiper te analizoje shpesh here futet ne kontradikte me vetveten, e per rrjedhoje nuk ka realizuar vazhdimin e rrjedhshem te ideve te tij sipas nje platforme metodike e filozofike te caktuar.

Jo rradhe here ka paragrafe qe kerkojne faqe te tera per t’u administruar ne menyre shkencore dhe autori i ka parakaluar si te thjeshta, por vendimtare ne idete e tij manipulatore. Vini re se si i ka perbashkuar ekonomine politike, etnografine, historine dhe manipulimin e Historise se qytetit shqiptar:

“Qytetet mesjetare shqiptare, kryesisht qendra strategjike ushtarake dhe administrative, kane qene njekohesisht edhe qendra qytetare, ne te cilat nje pjese e qytetareve, ushtronin zeje te thjeshta, qe lidheshin me nevojat thelbesore jetesore. Vetesigurimi prej qytetit i prodhimeve bujqesore, kryesisht dritherave, ishin nje synim i vazhdueshem, ne kushtet e mbiprodhimit te paket, apo aspaket te ketyre produkteve prej fshatit shqiptar. Mbare qytetet e mesjetes, kishin perreth tyre, troje te madhesive te ndryshme, prodhimet bujqesore te te cilave i sherbenin qyteteve respektive (f. 19).

Ky paragraf eshte fillim e fund i pasakte qofte ne ide, qofte ne praktike e qofte ne qellimin e permbajtjes se qytetit. Qytetet shqiptare te ashtequajtura te mesjetes, fillimisht kane qene qendra ushtarake te mirefillta dhe me interes do te ishte percaktimi i kohes ushtarake te jetes se tyre dhe kur u transformuan ne qendra qytetare, sipas formes qe i kemi sot. Njekoheshmeria e sensit ushtarak me ate qytetar eshte shume me e vonshme dhe ka pasur faktore te tjere ndihmes qe e kane parakaluar gjendjen ushtarake ne gjendje civile qytetare. Te pakten kemi disa shembuj tipike per kete rast, duke pasur parasysh qe ne territorin e shtetit shqiptar ka me qindra keshtjella (kala) qe nuk e kane arritur asnjehere shkallen e qytetit (Diber, Mat, Puke, Mirdite, Kukes, Çorovode, Dajti, Borshi, etj) duke mbetur anekse te fshatrave ku ishin formuar, kur anasjelltas kemi pak te tilla (Pogradeci, Saranda dhe qytetet ne vazhdim):

Berati ka nje histori te kohes se Filipit te Maqedonise dhe fortesa “Kala” eshte rindrequr ne vitin 1180 prej sundimtarit  Mihail Kominojt. Eshte pushtuar nga Turqit me 1448. Me vone, me 1532, sundimtar ishte Sinan Pashaj, me 1710 ka qene Hysenj Pasha, me 1760 sundimtar behet Ahmet Kurt Pasha. Brenda ne Kala ndodhen disa Kisha si Kisha e Shentriadhes apo Kisha e Shenjtmaries Vllaqerna. Ne Kala qendronte qeveria e kohes qe drejtonte te gjithe Pashallekun e Beratit. Me 1926 Berati kishte 18 lagje, 2027 shtepi dhe 8505 banore.

Durresi ka nje histori te sterlashte dhe pranohet se eshte ndertuar per here te pare 300 vjet Para Kri.. Pa dyshim autori ketu gabon, pasi sot pranohet se Epidamnos (emri i qytetit nga burimet  e vjetra) eshte themeluar me 685 para Krishtit dhe ndertuar prej heleneve (Milan Shuflai, Qytetet dhe keshtjellat e Shqiperise kryesisht ne mesjete, Tirane 2009, f. 16). Ky qytet eshte demtuar rende nga dy termete dhe mbi germadhat e tij eshte rindertuar. Rreth mureve te kalase se tij jane bere luftime te panumerta dhe me 1485 eshte pushtuar prej turqve otomane te cilet e kane mbajtur qytetin rreth 5 shekuj. Me 1926 Durresi kishte 4 lagje me 1320 shtepi dhe 5175 fryme.

Elbasani  ka nje histori te lashte dhe emrin fillestar e ka pasur Shkamba. Nga shek X-XI qe prishur prej bullgareve. Qendra e qytetit ka qene brenda kalase dhe gjitheshka brenda saj jane ndertime te vjetra te kohes romake dhe bizantine. Kalaja e sotme eshte rindertuar nga Sulltan Mehmeti II, se bashku me qytetin e ri me 1466 duke i dhene emrin Elbasan. Me 1926 qyteti kishte 13 lagje me 1241 shtepi dhe 10408 banore. Por nga nje burim tjeter marrim vesh te dhena me te plota per Elbasanin e fundit te viteve ’80-te te shek. te XIX-te, sipas te cilit, per kohen ne fjale qyteti kishte: 1174 shtepi, 733 dyqane, 22 hane, e 2 hambere, 1 kulle sahati, 14 kazino dhe mejhane, 1 restorant (lokant), gjithashtu 2 farmaci, 23 furra, 2 karakollhane, 32 xhami e mesxhide, 5 teqe, 6 shkolla dhe 1 kishe. Ne vitet 1900-1912 Elbasani numeronte 800 dyqane (Zhuljeta Kadilli Daja, Elbasani ne vitet 1892-1908 sipas regjistrave osmane, Tirane  2014, f. 24). Sipas ketyre te dhenave popullata ortodokse e Elbasanit duhet te kete qene e paperfillshme ne raport me pjesen muslimane, perderisa kishte nje Kishe kundrejt 32 Xhamive dhe Mesxhideve, cka nenkupton se popullata ortodokse eshte instaluan masivisht pas 1912. Si prefekture me 1926 Elbasani kishte 74.790 muhamedane dhe 6438 ortodoks, ku shumica prej 5907 ndodheshin ne Elbasan (sipas Shqipria me 1927).

Gjinokastra me nje histori te sterlashte sipas nje legjende eshte ndertuar nga mbreteresha Argjiro. Ne kohen e Ali Pashes se Janines dhe te Kapllan Pashes ka qene qendra e veprimit e shesh i luftrave, ku me 1926 kishte 13 lagje, 1807 shtepi dhe 9578 banore.

Tepelena me 1926 ka pasur 2 lagje, 91 shtepi dhe 275 banore dhe kalaja, e qofte qyteti, u ndertua prej Ali Pashes se Janines duke qene qender ushtarake dhe administrative, ku vete si nenprefekture kishte 3878 shtepi dhe 18223 banore.

Nuk bejne perjashtim as vendbanimet keshtjellore ne Tirane, Shkoder, Kanine, Pogradec, etj, ku koha e te qenit keshtjelle eshte paresore ne kohe dhe transformimi ne qytete te mirefillra eshte bere shume-shume me vone ne disa raste e shume me vone ne disa te tjera.

Te gjithe te dhenat e mesiperme mbi keto qytete jane marre nga Shqiprija me 1927 me autor TekI Selenica. Por nga analiza historike qe i behet ketyre qyteteve kuptohet qe manipulimi i Historise se Kombit Shqiptar ka filluar pas vitit 1924.

Por ne kete punim ka probleme historike qe jane shume me te komplikuara se sa ka kujtuar autori dhe ne kete rast ai i ka deformuar ato here duke i thjeshtuar e here duke i ndryshuar. Ne te vertete keto probleme jane kaq thelbesore ne Historine e shqiptareve sa ato sherbejne mirefilli per te vertetuar pozicionin autokton te popullates ne kundershtim me te gjitha teorizimet ne kete drejtim. Por ky autor per efekt te imponimit nga arsimi i detyruar i anashkalon ato si te zgjidhura, ose postuluara sakte, pa i ditur qofte kuptimin ekzistencial, qofte dinamiken, qofte permbajtjen.

Sipas ketij autori kemi keto “fakte” dhe kete “dinamike” te njerit prej elementeve me te plote ne Historine e Njerezimit: Ideve Juridike ne shoqerine shqiptare:

“Rreth fundit te mesjetes bashkesite urbane shqiptare kishin arritur dhe ruanin nje nivel perparimi te njeshkallshem me anen e pertejme te Adriatikut. Ky konstatim mbeshtetet edhe ne te verteten se gjate shek XIII-XV, ne qytetet e Tivarit, Ulqinit, Shkodres, Durresit, Danjes dhe Drishtit, kane pasur statute⁶. / Keto statute jane dy tre shekuj me te hershem se Kanunet, te cilat i perkisnin prapatokes dhe ishin shprehje e se drejtes agrare ne veprim⁷. Statutet qytetare, jane deshmi te prekshme e zhvillimit te qyteteve shqiptare te bregut perendimor, zhvillim i cili pati ndikim edhe ne qytetet ne thellesi te trojeve shqiptar. Kjo dukuri, ashtu si edhe dukuri te tjera te mevonshme historiko-kulturore te realitetit shqiptar, qe shprehin ndikime, apo bashkemarredhenien e ketij realiteti me ate perendimor, shprehin, sic veren me te drejte studjuesi i njohur Shaban Sinani, “Kulturen e pranimit”⁸ si vlere vendase. Kjo kulture pranimi parakupton, rrethanat historike-shoqerore te aferta dhe ndermjet Shqiperise dhe hapesires perendimore ne pergjithesi” (f. 20) – shenimet ^6,7,8 jane referencat e marra nga Shaban Sinani.

Jam i sigurte qe autori ka qene i pandergjegjshem kur ka shkruajtur keto rreshta, pasi nuk e ka ditur se ka atakuar nje nder problemet me kryesore te Historise se Njerezimit: Menyren se si lindin dhe zhvillohen Idete Juridike ne Racen Njerezore ne Toke, problem i cili nuk eshte zgjidhur akoma edhe sot.

Se pari, nuk eshte e vertete qe vetem qytetet e Tivarit, Ulqinit, Shkodres, Durresit, Danjes dhe Drishtit kane pasur Statute, sepse me se pari duhet sqaruar raporti midis Kodikeve dhe Statuteve (ato realisht jane te njejte duke qene se ne kapakun e pare te Statuteve te Drishtit me autore Musa Ahmeti dhe Etleva Lala, Tirane 2009, eshte e shkruar: Statutet dhe Urdheresat e Kapitullit te Kishes Katedrale te Drishtit), pasi na rezulton se ne kete rast autori ka anashkaluar Kodiket e 14 (shek. 11-te deri ne te 12-te), 18 (shek. 12-te) dhe 20 (shek. 12-te) te Beratit (sipas Shaban Sinani, Beratinus, Tirane 2004) dhe Kodikun te Korces nr. 93 te shek. X-te qe lidhet me epoken e enciklopedizmit dhe emrin e Perandorit Bizantin Konstandin te VII-te Porfirogjenetit (913-959) – sipas KATERUNGJILLËSHI i Korçes, Kodiku i Korçes nr. 93, Athine 2012, f. 17.

Se dyti, nuk eshte e vertete qe keto Statute te jene 2-3 shekuj me te hershem se Kanunet, pasi ne kete rast autori duhet te kishte theksuar se behet fjale per Kanunin e Lek Dukagjinit dhe te Skenderbeut, edhe vetem per faktin se ne shek. XIX-XX ne trojet shqiptare ekzistojne nje mori Kanunesh duke filluar nga Kanuni i Laberise, i Dibres, i Lures, i Lumes, i Bendes (Tiranes).

Se treti, autori nuk e zoteron informacionin mbi ekuacionin e Lindjes dhe Zhvillimit te produktit juridik ne Bote dhe rastin shqiptar. Kerkesa per ta zgjidhur kete problem nder shqiptare con ne nje zbulim interesant per Historiografine shqiptare: Shoqeria shqiptare ecen ne kundershtim me ecurine e popujve europiane. Praktika ekuacionale e Ideve Juridike fillon me te Drejten Zakonore te Pashkruar, koha fillestare eshte e paditur, por e sigurte eshte qe lind perpara Shkrimit dhe pas lindjes se Prones Fisnore, ekzistencen e Institucioneve Fetare Pagane dhe ekzistencen e Familjes Patriarkale. Forma me e pastajme eshte e lidhur me Ligjet e Likurgut (shek. IX Para Kri.) ne Sparte dhe Ligjet e Solonit ne Athine (shek. V Para Kri.), me vone vijne Statutet e Qyteteve me baze Fetare, sepse keto Statute jane produkte te Institucioneve Fetare (dhe me keto kane lidhje qytetet parashqiptare dhe Shqiptare), duke u mbyllur me Kushtetutat shteterore ku ne Shqiperi per here te pare eshte aplikuar ne formen e Statutit te Vlores (1913) vendosur nga 6 Fuqite e Medha qe ngriti ne fron Princin Vilhelm Vid (neni 7), e shprehur kjo ne punimin e Amedeo Xhanini, Shteti shqiptar nga Konferenca e Londres ne bashkimin me Italine 1913-1939, Tirane 2019, f. 13.

Ndersa ecuria e ideve juridike ne popullaten shqipfolese eshte me te vertete ne kundershtim me te gjithe popujt e Europes dhe ne kundershtim me ekuacionin e zhvillimit dinamik te ideve juridike ne rrafsh boteror, por qe con ne nje zbulim i cili eshte me percaktuesi ne lindjen e termit autokton. Po te shohim ecurine e ketyre ideve ne brendesi te popullates shqipfolese do te dallojme se me heret ne kohe kemi formen juridike nen emrin Statutet, apo Kodiket, e qyteteve (Berati, Drishti, Korca, Shkodra, etj: shek. VII, X, XIII, XIV), qe eshte forma me e larte e ideve juridike ne rrafshin boteror. Me pas (shek. XV) vijne dy forma Kanunesh qe e kane te theksuar pronen private dhe, mbi te gjithe pronen e Kishes (Kanuni i Lek Dukagjinit dhe i Skenderbeut), te cilet nga pikepamja cilesore e ideve juridike, jane shume me te thjeshta se Statutet e qyteteve. Ne shek. XIX-XX ne popullaten shqipfolese cfaqen kanunet krahinore (Lume, Lure, Diber, Bende, Laberi) dhe Kanuni i Lek Dukagjinit peson deformime ne dy krahine (Mirdite, Puke). Ne teresine e tyre kanunet krahinore shqiptare jane forma me primitive dhe e pare e ideve juridike ne ekuacionin e lindjes dhe zhvillimit te tyre, por ate cfaqen pikerisht ne kohen kur kemi per here te pare shtet shqiptar dhe e bashkeshoqerojne kete shtet deri me 1967 kur shteti komunist u shpalli lufte. Atehere si shpjegohet fenomeni ne fjale? Kjo eshte pika qe kerkon jo vetem nje vemendje me te madhe, por ajo permbys teorite mbi zhvillimin e ideve juridike ne rrafshin boteror. Pra shqiptaret zoteroje teresine e ideve juridike ku ato ecin nga forma me e komplikuar drejt formes me te thjeshte, cka tregon se ato ne asnje rast nuk jane produkt i tyre, por te huazuara per efekt te pazhvillimit social. Atehere problemi duhet zgjeruar me teper dhe i duhet nenshtruar nje analize filozofike qe permbys teorine e deritanishme mbi zhvillimin e Popujve dhe Racave Njerezore ne Toke.

Se katerti, qofte studjuesi Shaban Sinani e qofte autori yne jane tallur me termin  “Kulture e pranimit” dhe frazen “si vlere vendase”. Jane probleme filozofike q       e nuk jane trajtuar asnjehere saktesisht ketu ne Shqiperi, bile eshte spekulluar jashtezakonisht shume me ate proces qe perfshihet ne marredheniet midis fiseve, grup fiseve, popujve dhe shteteve. Ne kete rast do te ishte me vlere te percaktohej ligji qe mbizoteron ne keto marredhenie, dmth kush perfiton nga marredheniet universale, qofshin rastesore e qofshin politike te imponuara apo me marreveshje. Zgjidhja, dhe te jeni te sigurte q e ekziston si nje formule matematike, ne kete rast nuk e merr parasysh konteksin “vlere vendase”, pasi ne te gjitha rastet e ketyre marredhenieve, qofshin mekanike, qofshin fizike, qofshin kimike, qofshin biologjike dhe qofshin shoqerore, fjala “vlere” nuk ka kuptim. Marredheniet universale kane vetem nje perfundim: njera pale fiton sipas koncepteve hapesinore, ndersa pala tjeter fiton sipas koncepteve kohore. Ne asnje rast nuk ndodh qe bota e relacioneve te kete vetem nje fitimtar ne kohe-hapesire dhe ky eshte Ligj Natyror. Ky eshte dhe rasti i realizimit te civilizimit nder shqiptare nga ana e subjekteve emigratore, ku pala shqiptare ka fituar ne aspektin hapesinor shoqeror dhe pala emigratore ka humbur, thellesisht shume, duke fituar zgjatjen e kohes fillestare ne perputhje me fillesen e relacionit. Realisht te gjithe relatoret jashteshqiptare kur lidhen me shqiptaret humbasin dinamiken e zhvillimit dhe shqiptaret e fitojne kete dinamike me kushtin e vetem qe keto marredhenie te jene te pranishme. Kjo eshte dhe aresyeja qe subjektet emigratore kane mbetur te pazhvilluara ne raport me fillesen kur vendosen te jetojne me shqiptaret dhe keta te fundit vetem kane fituar civilizimin qe perjetojne sot. Largoni subjektet emigratore prej shqiptareve dhe brenda dhjete vjeteve shqiptaret do te hypin neper peme.

Jo rralle, autori e zmadhon te paverteten ne madhesira te pakuptimte duke krijuar nje situate antihistorike dhe te demshme per shoqerine shqiptare sot. Sipas tij “Ne fund te shek. VIII, eshte kryer nje veprimtari ndertimore ne muret rrethuese, duke perfshire akropolin dhe qytetin e poshtem. Kjo gjendje, pak a shume, ruhet deri rreth fundit te mesjetes. Qe me 1281, Lezha administrohej prej familjes feudale te Dukagjineve, ndersa ne vitin 1393 ajo bie ne duart e venecianeve” (f. 28).

Se cfare perfitimi historik kemi prej kesaj analize eshte pak e veshtire te merret me mend, por duke ditur se kush e ka ndertuar kalane e Lezhes fillimisht (Lissos u themelua ne gryken e Drinit (Drilon) nga Dionisi i Vjeter, tirani i Sirakuzes, rreth vitit 385 para Krishtit. Ndahej ne dy pjese: ne keshtjellen Akrolissos dhe ne qytetin Lissos – Milan Shuflai, Qytetet dhe keshtjellat e Shqiperise kryesisht ne mesjete, Tirane 2009, f. 19) behet e kuptueshme analiza fallsifikuese e autorit tone. Aq me teper qe Lezha shume pak ka qene nen drejtimin e sundimtareve vendas, e per rrjedhoje as qe mund te flitet per civilizim te atij qyteti dhe asaj keshtjelle nga banoret vendas. Roli i qytetit te Lezhes ne historine e shqiptareve eshte jashtezakonisht i paperfillshem; rendesia e tij eshte thjeshte teorike prej nga ku zbulojme rrugen qe bene parahelenet per t’u instaluar ne piken me jugore te gadishullit Ballkanik.

Por Lezha i sherben autorit tone per te ngritur nje ndertese imagjinare mbi origjinalitetin e civilizimit shqiptar pa vene asnje dallim midis shqiptareve dhe paraardhesve te tyre dhe sidomos ndikimin qe bota heleno-romake ka realizuar mbi popullaten parashqiptare te pakten deri ne shek. e V pas Krishtit. E keqja me e madhe e analizes te autorit tone qendron ne marrjen ne konsiderate te gjendjes se qyteteve shqiptare jashte kontestit historik te tyre dhe kush jane themeluesit. Mbi kete baze ai ka ngritur versionin se gjitheshka eshte e ndertuar prej shqiptareve e bashke me to edhe civilizimi qe ata disponojne sot. Sipas autorit tone: “Numri krahasimisht i shumte, i qyteteve shqiptare te antikitetit dhe mesjetes, zhvillimi i tyre ne kohe me ngritje-uljet, deri ne braktisje te detyruar, zgjerimi dhe ngushtimi i hapesirave te tyre, gjithe duke mbetur vijueshem ne repertorin e vendbanimeve shqiptare, tregon se cilesori shqiptar i ketyre qendrave eshte i sakte. Ky cilesor lidhet se pari me ndertuesit dhe banuesit e ketyre qendrave te cilat tipologjikisht perfshihen ne konceptin e se njejtes dukuri ne arealin europian, gjithe duke pasur tipare specifike, rajonale apo edhe thjeshte lokale, lidhur me seicilen qender. Drejtperdrejt apo terthorazi keto arritje, apo realitet urbanistiko-historik, eshte faze e atij procesi me vijimesi paralele me jeten e bashkesise njerezore, ne rastin ne shqyrtim asaj shqiptare.” (f. 29).

Ky lloj perfundimi eshte teresisht manipulator pasi shtremberon jo vetem realitetin historik te shqiptareve, por dhe te vete Europes duke i bashkangjitur, kesaj te fundit, dinamiken e popullates shqiptare permase e cila eshte tmersisht me ndryshe dhe komforte ne percaktimin e piketave me kryesore te termave: Histori, Shoqeri Njerezore, Rend Shoqeror, etj, etj. Autori nuk eshte i afte t’i pergjigjet pyetjes qe rrjedh nga konstatimi i vet asaj qe ka vene ne dukje: perse zhvillohen qytetet, ulen, ngrihen, braktisen, detyrohen, zgjerohen, ngushtohen. Por me kryesorja qendron ne pergjigjen e pyetjes: perse ne fillim te shek. te XX-te qytetet kryesore shqiptare ndodhen ne Shqiperine e Mesme dhe Jugore, kur ne Veri kemi vetem nje qytet kryesor: Shkodren? Kujt duhet t’ja dedikojme kete fakt dhe perse Lezha e Kruja (qytete mesjetare) e humben lavdine e dikurshme? Nuk eshte fort e lehte pergjigja po nuk muarem ne konsiderate popullatat emigratore qe depertuan ne territorin e popullates shqipfolese ne cfaredo kohe qofte.

Pikerisht fshehjen e tyre ka marre persiper autori me kete punim dhe ne kete menyre nuk u tregon shqiptareve se si eshte ndertuar civilizimi nder ta, si eshte bere kalimi i popullates nga e Krishtere ne Muhamedane dhe mbi te gjithe si eshte ndryshuar Boshti Biologjik kur eshte kaluar nga Arbereshe ne Shqiptare. Dhe kur flasim per popullate autoktone, ke duhet te kemi parasysh kendveshtrimin biologjik apo kendveshtrimin social? Si behet diferenca ne kete rast? Autori yne i ka anashkaluar te gjitha keto probleme rrenjesore per popullaten shqiptare dhe kufizohet vetem ne konstatimin e ndryshimit fetar te tyre duke e nenkuptuar thjeshte si konvertim nen emrin e procesit te islamizimit, problem i cili jo vetem qe ka disa permasa, por mbi te gjithe ka dhe njerez te tjere. Keto te fundit autori nuk i merr ne konsiderate, por i kufizon thjeshte ne shifra.

Sipas tij: “Gjate shek. te XVI procesi i islamizimit ne qytete rritej ndijshem. Keshtu gjate fundit te ketij shekulli, Shkodra ishte islamizuar 100%, Peja 90% dhe Viçiterna 80%, Elbasani 71%, Kruja 63, Berati dhe Prishtina 60%, Prizreni 55%, Struga 24%, Vlora 23%, Korca dhe Trepça 21%. Gjate shek. te XVII procesi i islamizimit ne trojet shqiptare pati rritje te metejshme”(f. 33).

Vetem fakti qe Shkodra ishte islamizuar 100% ne fund te shek. te XVI, nuk eshte tregues qe popullata vendase eshte konvertuar nga e Krishtere ne Islamike, por ne rastin me te mire ajo popullate eshte zevendesuar duke u transformuar nga nje popullate autoktone ne nje popullate emigratore. Kjo gje ne kete punim nuk eshte pranuar ne asnje rast.

Ose marrim ne konsiderate Elbasanin, qe eshte  nje rindertim teresisht Otoman. Atehere si u be ky qytet mbas 100 vjeteve me 29% te krishtere, pasi rezulton qe ne Elbasan te mos jete bere Islamizim i popullates, por Krishterizim i saj nga viti 1466 deri me 1590 te themi. E njejta situate eshte edhe per Krujen, Beratin apo Korcen, ku ardhja e popullatave emigratore te besimit ortodoks apo katolik e ka ndryshuar raportin e popullates nga pikepamja fetare. Ky fenomen ne librin qe kemi marre ne analize nuk cfaqet dhe nuk trajtohet ne asnje menyre aq me teper kur autori pranon ne menyre te dokumentuar se me ardhjen e Otomaneve qytetet vendase u braktisen nga banoret autoktone.

Ne kete drejtim autori ka dhene keto detaje, te cilat mbi te gjitha kane nevoje per interpretim historik, gje te cilin autori nuk ka qene ne gjendje ta trajtoje:

“Shume qytete, pas shkaterrimeve te renda dhe largimit ne shkalle te ndryshme te popullsise, u kthyen ne qendra strategjike me vendosjen ne to te garnizoneve ushtarake, per te siguruar statusin e ri te pushtimit ne trojet shqiptare. Te dhenat e regjistrit fiskal te vitit1431, tregojne se ne kete vit Berati kishte 175 banesa me kryefamiljare, Gjirokastra 121, Kanina 216, dhe Kruja 125  ne vitin 1477, Prishtina kishte 351 banesa. Me 1484, Gjakova kishte 54 banesa, ndersa me 1485, Peja kishte 104 banesa, Shkodra 89, kurse Drishti 15. Disa qytete, gjate shek. te XV, madje kishin kishin nje numer banoresh me te vogel (se) ne disa fshatra” (f. 36).

Pas ketyre statistikave problemi shtrohet: kemi te bejme me popullate autoktone apo emigratore? Pa asnje dyshim realizimi i ketij botimi ka pasur per qellim fshehjen e ekzistences se popullateve emigratore te mes te shqiptareve dhe paraqitjen e tyre si nje dukuri qe tashme nuk ekziston me pasi ato jane asimiluar. Por ne kete rast duhet te ishte realizuar analiza procesive e ketij asimilimi dhe menyren se si ishte realizuar ky asimilim ne shkak-pasojen e civilizimit, problemit me te rendesishem te shoqerise shqiptare sot, sidomos pas 1945-ses.

Por ka bere nje fallsifikim ekonomiko-filozofik te pafalshem, qe sot eshte baza e hajduterise qe shtetasit shqiptare realizojne ne kurriz te shtetit te tyre dhe shteti ja u shperblen me te njejten monedhe duke e shfrytezuar popullin pertej palces. Sipas autorit:

“Shekulli i XVI, shenoi dhe nje dukuri me rendesi ne jeten ekonomike te Perandorise, pra edhe te trojeve shqiptare, ate te fillimit te lindjes se sistemit te cifligut, i cili duke qene i trashegueshem binte ndesh me sistemin e timarit ketij lloji te njohur te feudalizmit ushtarak, krahas cifligjeve te para, krijuar rreth gjysmes se dyte te shek. XVI, ne tokat pyjore dhe kullotat u shfaqen cifligje rreth qyteteve, kryesisht ne zoterim te funksionareve te administrates shteterore, keshtu ne fund te shek. XVI, qytetare te Beratit zoteronin 146 cifligje, ata te Elbasanit 83, Novoberdes 39, Gjirokastres 35, etj. Cifligjet si forme e re pronesie ne kuadrin e sistemit osman rriten e shumohen gjate shek. XVII-XVIII” (f. 37).

E gjithe kjo panorame politiko-ekonomike ka nje mangesi te theksuar: nuk tregon se ne Perandorine Otomane nuk njihej prona private mbi token, karakteristike kjo e Lindjes. Ne saje te punes profesionale te Avokat Dr. Vasil K. Dilo kemi nje informacion profesional mbi kete teme me titull: “Studim mbi Çifliqe (Monografi)”, e me ane te se ciles avokati mbrojti doktoraturen me 1936 ne Universitetin e Athines. Duke marre parasysh 5 (pese) format e ndarjes se tokave ne Perandorine Otomane, arrihet ne perfundimin me te thjeshte fare qe asnje shqiptar nuk mund te kete ne pronesi ndonje toke para vitit 1912. Tapite qe disa shqiptare disponojne nga ajo kohe, qofte dhe ne gjuhen otomane, ne asnje rast nuk justifikojne pronesine mbi token, por vetem thjeshte te drejten per ta shfrytezuar ne baze te nje pagese. Dhe eshte kjo lloj pronesie (ne perdorim) qe kishte te drejten e trashegimise dhe qe ka arritur deri ne diten e sotme, por pa qene asnjehere dhe ne asnje rast prone private mbi token.

Nga qe nuk e ka trajtuar problemin sipas realitetit historik, autori kete mangesi e ka kompesuar me menyren se si eshte rritur numri i banoreve te qytetit neper qytetet qe sot ndodhen ne shtetin shqiptar. Sipas tij: “Dobesimi i ekonomise natyrore ne fshat dhe zgjerimi i sistemit te ciflikut, krijuan kushte per dendesimin e marredhenieve ekonomike fshat-qytet dhe me tej per rritjen e eksportit te tepricave te prodhimeve bujqesore dhe blegtorale, te cilat kryesisht me ane te detit, eksportoheshin jashte kufijve te Perandorise. Edhe gjate ketij shekulli vazhdoi, me ritme dhe shkalle te ndryshme, sipas qytetesh, largimi i nje pjese te popullsise fshatare drejt qyteteve” (f.39).

Kjo manover i ka sherbyer autorit per te fshehur permasen kryesore te rritjes se popullatave qytetare dhe numrin e madhe te tyre ne Shqiperine e Mesme dhe te Jugut ne shtetin e sotem. Dhe kuptohet qe fjala behet per popullatat emigratore qe vazhdonin te bashkejetonin me shqiptaret dhe dinamika e tyre eshte e lidhur rigorizisht me dinamiken e civilizimit nder shqiptare dhe jo rastesisht ne funksion te popullates autoktone, vecori qe e kam hasur vetem ne zonen e Shkodres cka perligj dhe numrin e madhe te popullates brenda ne qytet perpara vitit 1945, por dhe pafuqine e popullates verishqiptare per te formuar qytete te reja (shkaku e kesaj pafuqie duhet kerkuar dhe tek mungesa e popullatave emogratore ne Veri te shtetit shqiptar pas 1912).

Ky defekt i autorit bie ne sy kur flet vecanerisht per qytetet shqiptare pas shek. te XV, ku gjithmone analizat e tij me perfundimet kontraktohen duke vene ne dyshim qellimin per te cilen eshte botuar ky liber. Ne te gjitha rastet elementet sociale qe shoqerojne ndertimin dhe zhvillimin e cdo qyteti shqiptar nuk jane produkt i mirefillte i popullates autoktone, por ato jane te imponuara nga popullata emigratore per efekt te atij ligji qe percakton domosdoshmerisht lindjen e qytetit. Kjo gje tek autori yne shpaloset mjaft qarte per te gjithe qytetet historike qe ndodhen brenda shtetit te sotem shqiptar, te pakten per Beratin, Gjirokastren, Elbasanin dhe Korcen, ku literatura e perdorur nga ai jo vetem qe nuk eshte e plote, por as e sakte (autoret e tyre kane fshehur elementet sociale qe kane cuar ne lindjen dhe zhvillimin e qyteteve shqiptar).

Per rastin e Beratit autori ka shkruar:

“Lagjja Kala me e vjetra e qytetit (behet fjale per Beratin, GH), e njeherazi per nje kohe te gjate, deri aty rreth shek. XVIII, vete qyteti, lidhur me ndertimet formuese, pervec atyre te kultit, ne gjendjen e sotme i perket shek. XVIII-XIX. Ashtu si ne te gjitha vendbanimet brenda mureve rrethuese, zhvillimi urbanistik i kesaj lagjeje, eshte ndikuar se tepermi nga rrethimi (f. 97-98).

Nga ky pasazh dalin ne pah dy elementet me kryesore qe cojne ne lindjen e qytetit, ne kete rast te Beratit: ndertimet fortifikuese dhe ndertimet e Kultit. Te dy keto elemente nuk jane realizuar nga popullata vendase e cfaredo kohe qofte, keshtu qe ideja e origjinalitetetit vendas, apo cilesori shqiptar si e emerton autori, rezulton jo vetem i pasakte, por realisht ky cilesor eshte tej mbrapa ne kohe per te realizuar te tilla produkte qofte ndertimore e qofte Fetare (ne lidhje me ndertimin e ndertesave te Kultit nuk duhet te marren per baze fuqia punetore, por projektuesit, drejtuesit dhe nevojtaret qe cojne ne domosdoshmerine ekzistenciale te tyre dhe ne kete drejtim nuk ma merr mendja qe autori te kete pretendime tipike per cilesorin shqiptar). Por qyteti i Beratit bart mbi vete nje nder enigmat me te medha te Ideve Fetare nder shqiptare, pasi deri me 1922 ka qene qendra e Orthodoksise Fetare Shqiptare dhe nuk e besoj qe te kete pretendime njeri mbi cilesorin shqiptar ne Lindjen dhe Zhvillimin e kesaj forme fetare nder shqiptare. Qe ne kete pike qyteti i Beratit e humbet karakterin e paster shqiptar te ekzistences se vet, te pakten per periudhen shek. XV-XIX. Nuk eshte e veshtire gjetja e popullates emigratore qe i ka dhene zhvillim Beratit pas 1912, por eshte turp per shkencat sociale shqiptare fshehja dhe eleminimi i saj nga Historia e Kombit Shqiptar.

Ndersa per rastin e Gjirokastres autori ka shkruar:

“Kjo qender ne dallim nga Berati, ka nje histori me te mevonshme, e cila i perket mesjetes. Sipas mendimit te sotem themelimi i saj duhet te kete ndodhur rreth gjysmes se dyte te shek. XIII⁹⁵. Ne gjendjen e sotme te dijeve njoftimi i pare mbi Gjirokastren vjen nga kronisti J. Kantakuzeni⁹⁶, ne vitin 1336. Ky autor ne dy pasazhe, ku ben fjale per kryengritjen e arberesheve kunder Bizantit e permend kete qender me drejtshkrimin: “Argyrokastron”, duke e cilesuar qytet dhe, me pas keshtjelle. Gjate gjysmes se dyte te shek. XI, Gjirokastra behet qender e zoterve feudale Zenevise. / Ndersa ne vitin 1419 bie ne duart e pushtuesve osmane. Duke qene nje qender e rendesishme dhe e fortifikuar mire ajo ne shek. XV, caktohet kryeqendra e sanxhakut te Shqiperise, i cili permbledhte tokat e nenshtruara shqiptare prej Çamerise ne jug e deri prane lumit Mat ne veri. / Te dhenat e sakta per qytetin vijne nga rregjistri fiskal turk i vitit 1431-32, ku mesojme se Gjirokastra kishte 121 banesa me kryefamiljare, ndersa gjithsejt 163. Historiani bizantin L. Halkokondili⁹⁸, me 1434 duke pershkruar kryengritjen e shqiptareve kunder turqve ne zonen rreth Gjirokastres, e quan Gjirokastren qytet, duke nenkuptuar me kete keshtjellen dhe ndertimet brenda saj ku ndodheshin jeniceret, garnizoni i sulltanit dhe nje pakice turqish te tjere. Lidhur me daljen e qytetit jashte mureve rrethuese te kalase bashkohemi me mendimin se kjo i perket te pakten gjysmes se pare te shek. XIV⁹⁹. Gjate shek. XV Gjirokastra thuajse nuk peson asnje rritje, sepse ne fillim te shek XVI, ajo kishte vetem 143 banesa me kryefamiljare. Vetem gjate shek. te XVI, ajo ashtu si gjithe qendrat e tjera qytetare shqiptare rritet. Keshtu ne fund te shek. XVI, numri i banesave me kryefamiljare arrin ne 302¹⁰⁰” (f. 100-101).

Menyra analitike e historise te ketij qyteti nga ana e autorit tone tregon se metodika e ndjekur prej tij nuk eshte shume fitimprurese pa realizuar kritiken e pikepamjeve ekzistuese mbi historikun e themelimit te ketij qyteti. Autori per kete qytet ka ecur sipas pikepamjes te shprehur ne Fjalorin Enciklopedik Shqiptar (1985 dhe 2008) duke i shkuar per shtat ideve te Ismail Kadarese. Pretendimet e autorit do te ishin te sakta nqs qyteti do ta kishte pasur emrin Gjirokaster gjithmone e jetes, por fakti qe ky qytet eshte quajtur edhe Gjinokaster – perpara 1945 (qyteti i Gjinit me pretendimin e mund te jete ndertuar nga Gjin Bue Shpata, qe ka jetuar pikerisht ne shek. e XIV), e hedh poshte pretendimin e autorit tone, aq me teper kur pretendohet se burimi i informacionit eshte Histori e Shqiperise, vell. I, f. 231, Tirane 1959. Fakti qe autori nuk ka marre nga ky liber historik edhe informacionin mbi vendosjen e kolonistet turq te vendosur ne Kruje dhe Gjirokaster ne shek. e XV (Historia e Shqiperise, Vell. I, f. 244, Tirane 1967) tregon se Historia e Shqiperise eshte shkruar sipas interesit politik dhe jo sipas realitetit te perjetuar.

Gjithsesi te jete analiza, rezulton qe qyteti i Gjirokastres te mos jete nje produkt vendas, por i relatoreve, per vendasit rastesore, te lidhur me Kryqezatat, sidomos me te Katerten, kur u ndertua Perandoria Latine e Lindjes (1204-1208). Komandimi dhe progresi i qytetit ne gjendjen deri me 1912 i duhet dedikuar Perandorise Otomane dhe familjeve otomane qe kane jetuar atje. Ky eshte dhe treguesi historik i familjeve muslimane qe kane jetuar ne Gjirokaster, per rastin e personazheve tona, familja Topulli. Cdo tentative per t’i ndare familjet muslimane gjirokastrite nga Pushteti Otoman perpara vitit 1912 eshte antihistorizem. Pikerisht kete ka tentuar historiografia komuniste dhe e ka realizuar kuptueshem tek autori i ketij libri.

E njejta situate eshte dhe per qytetin e Elbasanit jo vetem pse ka jetuar nen sundimin otoman, por dhe per faktin qe Otomanet jane ndertuesit e Elbasanit sipas pamjes qe kane sot. Per kete qytet autori ka shkruar edhe keto reshta:

“Ne fillim te shek. XVI, qyteti numeronte 285 banesa, te cilat veshtire te perfshiheshin brenda fortifikimit, i cili nuk e kishte humbur vleren e tij ushtarake. Ne fund te shek. XVI , arrin ne 808, duke nenkuptuar edhe rritjen mekanike te popullsise me te ardhur prej fshatrash perreth dhe banore te qyteteve te tjera. Struktura shoqerore e popullsise se Elbasanit ne gjysmen e dyte te shek. XVI me 56,4% zejtare, 2,2% tregtare dhe 40,8% qe pergjithesisht ushtronin bujqesine dhe blegtorine, tregon qarte per karakterin e kesaj qendre te banuar” (f. 113-114).

E bukura eshte qe autori ka pranuar ardhjen e fshatareve perreth dhe nga qytete te tjera, ku ekzistenca e Kishave me arkitekture Vllehe e argumenton mjaft kenaqshem faktin qe ne qytetin e Elbasanit ka ekzistuar dhe ekziston popullate emigratore Vllehe. Ardhja e tyre eshte edhe nga Korca dhe fshatrat perreth edhe nga fshatrat e Belshit ku jane te akomoduar prej shekujsh. Kjo do te thote qe niveli i civilizimit ne ate qytet dhe krahinave perreth duhet t’i dedikohet vetem dy subjekteve: atij Otoman dhe subjetit Vlleh, duke na argumentuar qe pergjithesisht popullata ne Jugun e Shqiperise se sotme nuk eshte homogjene dhe i te njejtit bosht biologjik me banoret autoktone. Por pikerisht ne ato krahina kur kjo vecori demografike bie ne sy vertetueshem, pikerisht ne ato krahina kane dale studiues qe pretendojne se “Historikisht kemi qene ne unitet kombetar, por ky unitet nuk perjashton te qenit ndryshe, te te shfaqurit te zakoneve, menyres se jetese, karakterit, temperamentit te ndryshem, ne pjese te ndryshme” (Zylyftar Plaku, Skrapari, visore dhe visare, Jonalda 2004, f. 13).

Qyteti i Elbasanit ka nje vecori qe nuk e ka asnje qytet tjeter shqiptar: zanafilla-zhvillimi-civilizimi-influenca jane te lidhura me nje subjekt te vetem politik: Perandorine Otomane. E ne qofte se ne do te kerkojme te ndertojme per cdo qytet kete ekuacion do te veme re se subjektet zanafillore ne asnje rast nuk jane te njejte. Cuditerisht ne qytetin e Elbasanit jane te gershetuara te gjitha subjektet qe kane ndikuar domosdoshmerisht ne jeten qytetare shqiptare duke na argumentuar kohen se kur ka filluar civilizimi nder shqiptare domosdoshmerisht – shek. XVI.

Por qyteti qe krijon diferencen me qytetet e tjera ne Shqiperi pa dyshim qe eshte Korca, jo vetem per menyren se si eshte ndertuar, por kryesisht vetem ne kete qytet dy subjektet fetare cilesisht te ndryshem ne planin fetar, rrjedhin nga i njejti bosht biologjik ku akoma edhe sot dallohet ndryshimi me popullaten autoktone.

Autori per kete qytet ka dhene kete informacion, ku shume te dhena jane te marra nga studiuesi Pirro Thomo duke na e zgjeruar pamjen analitike dhe sfondin e kritikes. Sipas tij:

“Qyteti i Korces, ze nje vend te vecante ne historine e qyteteve shqiptare te shek XV-XIX, sepse ne te per here te pare ndeshim te shfaqur planifikimin urbanistik. Korca permendet ne regjistrin kadastral te vit(e)ve 1431-32, si keshtjelle e banuar me 26 banesa¹⁵⁵. Per kete keshtjelle fushore me permasa krahasimisht te vogla, ende nuk ka te dhena per themelimin e saj. Qenia e ketij fortifikimi ne kohen e regjistrimit, ka kushtezuar qenien e Korces qender e vilajetit me te njejtin emer, ndermjet 11 vilajeteve shqiptare te Sanxhakut shqiptar. Ne te njejten kohe, permendet dhe fshati Peshkopi me rreth 71 banesa, fshat i cili shpejt do te perfshihej ne hapesiren e vendbanimit te Korces……../ Zhvillimi i Korces, gjate shek. XVI-XVIII, pasqyrohet me te dhena te pakta dhe madje kontradiktore. Moskonsiderimi i Korces objekt trajtimi prej Çelebiut terthorazi tregon per rendesine e paket, pra zhvillimin modest te Korces, deri rreth mesit te shek. XVII. E dhena se Korca me 1568-69, numeronte 33 kryefamiljare, mbeshtet kete hipoteze¹⁵⁷. / Zhvillimin me te madh qyteti i Korces e pati gjate shek. XVIII dhe kryesisht atij te XIX. Shkaterrimi i Voskopojes, ne vitet 1769-79, pozita e rendesishme e Korces ne kryqezim rrugesh te rendesishme nderkrahinore dhe begatia e zones¹⁵⁸, qene disa prej aresyeve te ketij zhvillimi.” (f. 134; shifrat 155, 157, jane referencat nga studimi i Pirro Thomo-s: Korca, urbanistika dhe arkitektura, Tirane 2012).

Tendenca per te fshehur gjurmat e popullatave emigratore, pa i shprehur te pranishme ne Korcen e shek. te XVIII, perben sakrilegjin shkencor te autorit dhe formalizmin e analizes per kete rast qyteterimi edhe pse ai e ka pranuar pozicionin e vecante te Korces ne raport me te gjitha qytetet shqiptare. Duke qene se autori eshte mbeshtetur ne punimin e Pirro Thomo-s mbi urbaniztiken dhe arkitekturen e Korces i shpeton, ne nje fare menyre, pergjegjesise shkencore mbi mangesite qe paraqet ne punimin e tij. Keshtu qe do te kalojme tek autori Thomo per te pare menyren se si eshte formuar civilizimi dhe qytetaria ne Korce, por duke e pasuruar edhe me dy punime, ndoshta jo vendimtare ne pamje te pare, por qe kane dhene ate qe mungon ne studimin e Pirro Thomos dhe Emin Rizes: Vangjush Ziko, Korca – Qyteti dhe kujtime, Korce 2012 dhe Niko Stralla, Ne valen e drames shqiptare, Korca dhe Korcaret (1878-1909), MediaUnion 2017. Ajo qe mungon tek dy studiuesit veterane jane subjektet qe realizuan urbaninistikes dhe arkitekturen ne qytetin e Korces, si dhe aktoret e ketyre subjekteve. Dmth: kush jane emrat e arkitekteve, urbanisteve, ustallareve kryesore qe kane futur metodikat e punimeve te elementave arkitektonike dekorative prej hekuri, suvaje, guri ne qytetin e Korces dhe ne te gjithe Shqiperine? Cfare shkollash perfaqesojne dhe cfare lidhje kane me shqiptaret? Ne faqen 186 autori Pirro Thomo jep tabelen 41 me dicituren: Elemente arkitektoniko-dekorative prej hekuri, pa treguar menyren se si jane futur ne Shqiperi dhe kush ka qene autori dhe pronari me i pare i tyre. Ne faqen 346 autori tregon se muratoret me te mire vini nga Opari e Kolonja, gurgdhendesit nga Polena dhe gjate specializimit te procesit te punes jane krijuar premisat per daljen me vete te mjeshterise se hekurpunuesit, sjelljen nga jashte te hekurit te gatshem si dhe mekanizmat e procesit te punes. Me kete ide autori kerkon t’i mbushe mendjen lexuesit se urbanistika dhe arkitektura ne qytetin e Korces eshte produkt vendas, kur e verteta eshte jo vetem krejt ndryshe, por ajo ka permasa kaq permbysese sa me lehtesi arrihet ne perfundimin qe urbanistika dhe arkitektura e Korces eshte huazim dhe realizim i forcave intelektuale jo shqiptare te fshehura pas subjekteve emigratore qe bashkejetonin ne mes te shqiptareve, por kishte dhe raste kur keta emigrante kishin ardhur nga jashte pikerisht duke sjelle ne Korce per here te pare teknollogjine e punimeve te hekurit, kangjellave dhe dekoreve te tjera prej hekuri. Keshtu ne vitin 1915 futet ne Shqiperi nga Greqia emigranti armen Artin Papazjan i datelindjes 1895-1962 me ndalesen e pare ne Korce, prej nga spostohet me 1921 ne Tirane (me qellimin privat se vetem ne Shqiperi puna paguhej me flori) duke sjelle ne Shqiperi per here te pare qepenat, kangjellat dhe grilat prej hekuri.

Ate qe nuk jep autori Pirri Thomo na e jep autori tjeter Vangjush Ziko ne: Korca, qyteti dhe kujtime, Korce 2012. Edhe pse duhet konsideruar nje liber pa pretendime ne fushen e informacionit, cuditerisht autori na tregon subjektet qe kane marre pjese ne ndertimin e Korces Moderne. Dhe informacioni eshte kaq i shumte sa autori Thomo duhet te deziluzionohet perpara tyre (njekoheshmeria e te dy botimeve ja heq te drejten lexuesit te arrije ne perfundimin se ato plotesojne njera-tjetren). Eshte absolutisht e papranueshme per Akademine e Shkencave qe punime jashte saj te jene shume me konkrete se botimet qe dalin me emrin e saj, cka tregon se permbajtja e kesaj Akademie ka kohe qe e ka parakaluar formalizmin dhe karakterin antishkencor te saj. Ajo ekziston per nje qellim politik te padeklaruar, por qe tashme nuk eshte veshtire te zbulohet duke pasur ne vemendje problemet Historike te qytetit shqiptar dhe, sidomos, heroizmin imagjinar dhe mitin e rreme te Çerçiz Topullit.

Autorit Ziko ka shkruar me radhe keto te dhena:

“Sipas deshmise se Kodikut te Korces (shekulli XVIII-fillimi i shekullit XIX), ne vitin 1879 Varoshi kishte 1200 shtepi me 10000 banore te besimit ortodoks; Kasabaja 800 shtepi me 3000 banore te besimit musliman. Duke llogaritur dhe pak shtepi “evgjitesh” te te dyja besimeve ne te dy anet e lumit” (df. 26).

Domethene autori pranon ekzistencen e subjekteve jo shqiptare ne brendesi te popullates korcare pa sqaruar identitetin e 3000 banoreve te besimit musliman dhe 10000 banoreve te besimit ortodoks (nenkuptimi ne kete rast eshte i dyshimte).

“Rol luajten ne vendosjen e popullsise, vec faktoreve te mesiperm, dhe natyra e punes se trasheguar brez pas brezi. Keshtu buqit e ardhur nga fshatrat perreth, u vendosen ne periferi te qytetit, ne perendim, sepse kishin prane token per are, bostan dhe pemtari. Vllehet, te zbritur nga vargmalet perreth Moraves, te Gramozit, te Voskopojes, apo te ardhur qe nga Frashri dhe Myzeqeja, u vendosen, kryesisht, ne lagjen lindore te qytetit, ne lagjen Barç, sepse kishin prane kullotat e kodrave te qytetit, korijet dhe pyjet e Moraves, ku mund te kullotnin bagetine, dhente e dhite” (f. 31).

Autori ne keto rreshta pranon ekzistencen e subjekteve te tjera emigratore ne mes te korcareve, bile e ka zgjeruar me vendshtritjen e tyre ne Morave-Gramoz-Voskopoje-Frasher-Myzeqe. Ky fakt ka nje mangesi, qe une pretendoj se eshte bere me qellim, nuk ka treguar cilesine e Vlleheve ne funksion te civilizimit, pasi Vllehet e Voskopojes ndryshojne ne cilesi nga Vllehet e fshatrave kudo qofshin. Kjo gje ka fshehur gjenezen e Vlleheve te Shqiperise dhe menyren e ndikimit mbi shqiptaret e pazhvilluar. Pamja fshatare e ketyre vlleheve qe autori u imponon ka fshehur dhe karakterin vlleh te shume ortodokseve korcare qe e konsiderojne veten shqiptare qytetare dhe ky eshte nje nder elementet kryesore qe ka sherbyer per deformimin e historise se qytetit, pasi nuk i diferencon vllehet e ardhur nga Voskopoja (para 300 vjeteve) me nje civilizim krejt te vecante, nga vllehet e ardhur nga fshatrat te shqiptarizuar negativisht.

“Lagje me ngjyre jane quajtur me pare lagjja Kulla e Hirit dhe ajo e Katavaroshit, lagje periferike te qytetit. Sic degjoja te medhenjte, ne to banonin “evgjitet”; ne te paren ata te besimit mysliman dhe ne te dyten ata te besimit ortodoks. Te paret dalloheshin lehte nga ngjyra e zeshket e lekures se trupit te tyre, kurse te dytet, ne pergjithesi, ishin te bardhe. Thuhej se te paret e tyre kishin ardhur prej kohesh qe nuk mbaheshin mend, nga Egjipti. Edhe vete ata e lidhnin emrin e tyre me emrin e ketij vendi arab te Afrikes, prej nga duhet te kishin trasheguar dhe kete ngjyre te lekures te zeshket, te perzier me nje ngjyre te lehte ne te verdhe” (f. 33).

Kurajo civile e autorit per te thene te verteten mbi banoret e Korces, ne raport me studimin e Emin Rizes dhe Pirro Thomo-s, eshte per t’u admiruar. Venia ne dukje e diferences midis banoreve te subjektit ne fjale ne besimin fetar dhe ngjyren e lekures duhet te kete elemente te tjere shtese ne aresyen e ketij diferencimi qofte fetar e qofte biologjik, pasi sherben per te treguar menyren se si eshte zhvilluar ky subjekt emigrator ne brendesi te ambientit shqiptar dhe si ka ndikuar mbi kete ambient. Nga informacionet qe na jep Luan Dino ne librin e tij mbi Egjiptianet e Shqiperise rezulton se keta te fundit kane qene te krishtere dhe e kane ruajtur kete besim deri ne shek. XVIII-XIX, kur sundimi turk e detyroi te konvertohen (f. 51). Ne kete rast duhet kerkuar mbeturinat e ketij sundimi ne Korce per te pare pasojen e relacionit. Pastaj flitet qe ballkanasit e kane marre parmenden, shpaten dhe punimet prej hekuri pikerisht nga mjeshterit egjiptiane (f. 5) duke i pasur ato ne themelin e civilizimit te tyre. Perse nuk ben fjale historiografia shqiptare per keto fakte?

“Kodiku i Korces deshmon se qyteti kishte hyre, qe ne shekullin e tetembedhjete ne marredhenie tregetare me krahinat e Shqiperise se Mesme dhe me vendet e jashtme; tregtonte dylle, lekure, skollata, leter, etj); ky Pazar ishte bere nje qender e njohur zejtaro-tregtare pertej kufijve te tij, ishte bere nje pazar krahinor” (f. 44).

Me gjashte rreshta autori na ka dhene ne dore edhe nje faktor tjeter determinant mbi menyren e formimit te civilizimit ne qytetin e Korces: marredheniet me vendet jashteshqiptar. Pikerisht individet e arsimuar jashte shtetit jane ata qe i kane dhene Korces pamjen qe ka sot dhe aspak thjeshte popullata shqiptare qe banon atje. Duhet vene dallimi midis punes ndertimore dhe punes krijuese mbi zbaze realizohet ndertimi. Projektet dhe urbanizmi i nje qyteti kerkojne me se pari idene krijuese dhe pastaj zbatimin mekanik dhe Korca e sotme eshte krijese e ketyre ideve qe shkolla shqiptare e historise nuk ka qejf t’i evidentoje. Eshte mire te evidentohen individet qe i dhane Korces idete e tyre per vendosjen e pamjes europiane qe ka qyteti sot.

“Ato dalloheshin  (behet fjale per folklorin e pare qytetare korcar) nga krijimet e meparshme vokale dhe instrumentale per motivet dhe ngjyren e tyre lirike. Keto motive i sillnin dhe i krijonin te rinjte korcare, qe kishin shkuar per studime apo me pune jashte vendit. Edhe Gjimnazi ne gjuhen greke, i hapur ne Korce ne mesin e shekullit te nentembedhjete, luajti nje rol nxites per krijimin e kesaj krijmtarie muzikore lirike. Ne keto kenge ndihej jehona e muzikes mesdhetare, qe vinte nga Joni dhe nga Adriatiku, ato kenge ishin jehona e serenadave te kenduara ne Barcelone, ne Napoli, ne Venedik, ne Korfuz, ato vinin nga vendet ku gjinia e serenadave kishte marre hov qe ne shekullin e tetembedhjete” (f. 77-78).

Jane shume pozitive keto rreshta jo vetem per realitetin historik te shpalosur, por dhe faktin qe arti dhe kultura korcare e ka burimin tek Kisha Orthodokse dhe kultura greke e shek. te XIX. Duke na treguar qe shkolla e pare shqipe (1887) e Korces ka vlera ne raport me shkollat greke, romune, vllehe, qe ky qytet ka pasur pergjate atij shekulli, por dhe faktin qe ajo shkolle (e 1887-es) nuk ka qene tamam shqiptare, por e inicuar nga protestanizmi fetar (prap nuk ka asgje te keqe, por pse i jepet flamuri ne menyre spekulluese, kur kete gje e ka bere para 300 vjeteve Kisha Katolike ne Stumbell te Pejes-Kosove)

Por ku shoh CV e autorit tone, Emin Riza, nder keto 30 vitet e fundit arrij te kuptoj se cfare perfaqeson Akademia e Shkencave sot ne Shtetin Shqiptar dhe cfare perfaqeson autori yne ne bashkesine e akademikeve shqiptare. Per nje gje autori duhet te jete i bindur plotesisht: shqiptaret e kane kuptuar shume mire se cfare roli ka luajtur qofte ai si individ, e qofte Akademija si subjekt, ne fallsifikimin e Historise se Kombit tone dhe ne fshehjen e situacionit Biologjik, Social dhe Fetar te shoqerise shqiptare te sotme. Ne kete pike puna e Akademise se Shkencave te Republikes se Shqiperise dhe Shkolla e te Marreve te Madheshtise Shqiptare perputhen plotesisht. Pretendimet e sotme te kesaj shkolle mbi pozicionin e Akademise se Shkencave eshte nje bllof propagandistik qe kerkon te fshehin qellimin per cfare ekzistojne te dyja, njera si produkt i papershtatshem dhe artificial i shtetit komunist e, tjetra, si produkti me idiot i Kombit Shqiptar me qellim te permbyllin grabitjen qe i kane bere Identitetit Kombetar te shqiptareve ne menyre te maskuar me lidhjen e shqipes me pellazgjishten.

                                                                   

Nga i gjithe ky material qe parapame, dhe pse shkurtimisht, arrihet ne konkluzionin qe popullata autoktone nuk eshte krijuesja e ketij civilizimi qe kemi sot, sidomos civilizimi ne popullaten Jugshqiptare, ku kemi te vendosur dhe popullaten me te madhe jo shqiptare. Autoret e mesiperm nuk e thone hapur, por nenkuptueshem ajo del e qartesuar qe eshte popullata Egjiptiane, Vllehe, Gollobordase, Gorane, Greke, Maqedonase, te cilat kishin mbi 400-500 vjet (egjiptianet mbi 1000 vjet) qe bashkejetonin me popullaten autoktone duke i dhene zhvillimin qe disponon sot. Pikerisht kete zhvillim historik te Marret e Madheshtise Shqiptare e anashkalojne me paragjykim, duke i dhene prioritet fantazise se tyre mbi rolin krijues te popullates parashqiptare ne zhvillimin e qyteterimit europian. Le te merret vesh nje here e mire: popullata autoktone shqiptare nuk ka qene e afte te krijoje asnje nivel te civilizimit ne gjendjen qe disponon sot. Kjo e fundit eshte e gjitha e huazuar nga krijuesit e saj: popullatat emigratore qe bashkejetuan me shqiptaret, sidomos pas shek. te XV-XVII-te deri me sot. Rendesia e ketij percaktimi qendron ne politiken qe duhet ndjekur ne vazhdim duke ditur se kjo e fundit nuk eshte e vlefshme si per popullaten autoktone, dmth shqiptare, ashtu dhe per popullatat emigratore qe bashkejetojne me te. Realisht ato jane kontradiktore midis tyre sipas faktorit kohe dhe kjo eshte aresyeja perse shoqeria shqiptare nuk ka pamjen primitive, sic i takon te ishte, dhe as pamjen civilizuese sipas imponimit relator qe ka krijuar kete civilizim. Te pakten ekzistenca ne KOHE qofte e “Mesharit” te Gjon Buzukut (1555), qofte e Fjalorit Latin-Epirotisht te Frang Bardhit (1635), e perligjin kohen se kur ka filluar civilizimi nder shqiptare dhe kush jane autoret e tij. Pergjithesisht Selia e Shenjte dhe Austro-Hungaria ne Veri (ketu duhen futur edhe Goranet me Gollobordasit), Greqia dhe Vllehet ne Jug (ketu duhen futur edhe Egjiptianet, Otomanet me Maqedonasit) perbejne si shkakun e ketij civilizimi qe disponojne shqiptaret sot, ashtu dhe autoresine e tij, por dhe shkakun perse Veriu ndryshon nga Jugu apo anasjelltas.

Nuk eshte kjo situata ne Kosove ku shqiptaret e saj nuk kane qene domosdoshmerisht as nen influencen e Selise se Shenjte e Austro-Hungarise dhe as nen influencen e dyshes Greqi–Vllahi. Pa dyshim shqiptaret e Kosoves kane pasur si bashkeudhetare emigratoret otomane dhe ata sllave ne brendesi te tyre duke ndryshuar ne civilizim nga pjesa tjeter e shqiptareve te Shqiperise dhe kjo duhet te jete aresyeja kryesore perse Europa Politike me 1913 nuk e bashkoi me Shqiperine, por ja bashkangjiti Serbise.

Por nga ky tjetersim i madhesise dhe forces se subjekteve emigratore ne mes te shqiptareve fshihet dhe qellimi i krijimit te miteve mbi heronjte e popullit, rilindasit qe nuk kane jetuar kurre ne mes te shqiptareve dhe shume personazheve te tjera mitike permasa e te cileve eshte fillim e fund e rreme. Kjo eshte aresyeja perse konkluzionet permbledhese nuk kane lidhje te drejteperdrejte me personazhet e ketij studimi, por ajo zbulohet thellesisht si manipulatore pikerisht nga prania e dy vellezerve Topulli ku politika ka ulur nje vella me emer te madh dhe ka ngritur nje vella me emer te vogel dhe negativ.

Tani kemi arritur ne piken fundore me pyetjen: cfare kemi realizuar ne te gjithe kete analize historiko-fotografike?

Ne fakt kemi bere keto zbulime:

1-Historiografia komuniste ka fshehur pranine e subjektit Vlleh  ne territorin e shtetit shqiptar ne permasat reale, ku pershihen vllehet ortodoks, vllehet katolike dhe vllehet muslimane (ketu pershihen edhe bektashinjte), sasia numerike e te cileve te marre se bashku, te jeni te sigurte qe eshte me e madhe se gjysma e popullates shqiptare brenda shtetit te tyre. Disa individe studiues i kane dale ndesh kesaj pune negative, por pa e thene te verteten deri ne fund per aresyet e tyre.

2-Historiografia komuniste ka fshehur rolin e subjektit Vlleh per civilizimin e shqiptareve ne te gjitha format, sidomos ne Jugun shteteror te shqiptareve. Kjo eshte aresyeja kryesore perse Jugu ndryshon nga Veriu dhe perse Toskerishtja ka karakter latin, kur Gegerishtja ka karakter Pellazgjik.

3-Ne brendesi te Inteligjences Shqiptare, sidomos pjesa drejtuese e Akademise se Shkencave dhe Instituteve Shkencore kryesore shqiptare, kane ekzistuar individe te subjektit Vlleh qe kane punuar dhe luftuar gjithe jeten per te deformuar, manipuluar, fallsifikuar dhe shkaterruar Historine e Kombit Shqiptar te pakten te ketyre 5000 vjeteve te fundit deri ne ate shkalle sa sot duhet te themi qe shqiptaret ose jane aziatike perendimore (popullate e vjeter) ose greke (popullate e re). Me parim kjo nuk ka asgje te keqe, por realisht nuk perputh lidhjen e domosdoshme midis Historise dhe Politikes.

4-Subjekti Vlleh me te mirat dhe te keqijat qe u ka bere shqiptareve (ne fakt te gjitha gjerat qe ky subjekt u ka bere shqiptareve kane qene pozitive, pervec nje AKTI) u ka grabitur shqiptareve identitetin kombetar deri ne ate mase sa ka ndryshuar hapsiren rilindase shqiptare duke kaluar nga Shqiptare ne Vllehe. Kjo eshte pika e vetme negative qe Vllehet u kane bere Shqiptareve prej 550 vjetesh. Praktikisht: kane zevendesuar Poetin Kombetar Ate Gjergj Fishta me poetin jo shqiptar Naim Frasheri (qe realisht eshte vlleh i islamizuar); kane zevendesuar Mbretin e shqiptareve Zogun e Pare (me shume mundesi familja Zogolli mund ta kete origjinen e larget nga orthodoksia Vllehe, por qe e kane dashur Shqiperine dhe shqiptaret) me antishqiptarin me te madh Fan S. Nolin (qe realisht eshte vlleh), ndersa sot me Faik Konicen (vlleh i islamizuar); Kane zevendesuar babain e Alfabetit te Gjuhes Shqipe Imzot Prend Docin me Naum Veqilharxhin (realisht vlleh); kane zevendesuar plejaden e shkrimtareve Historike shqiptare me shkrimtare qe gjithe jeten kane punuar ne Rumani, Egjipt, Konstandinopoje, Bullgari per interesat e tyre progresive dhe vetem ne Shqiperi jo. Ne kete rast duhet vene dallimi midis poeteve dhe shkrimtareve qe e mbrojten Gjuhen Shqipe nga deformimet dhe nuk pranuan te futen ne pazare me fallsifikatotet e Historise se Kombit, pamvaresisht se nga e kishin gjenezen biologjike. Ne kete rast kam parasysh poetin e Dashurise, Lasgush Poradecin (1899-1987) dhe shkrimtarin dinjitoz Mitrush Kutelin (1907-1967). Por ne kete rast duhet vene ne dukje dhe fakti qe lufta e klasave ne shtetin komunist shqiptar ka filluar brenda llojit, dmth u eleminua ose u detyrua te heshtete, ajo shtrese e intelektualeve vlleh qe e donin Shqiperine dhe Shqiptaret baraz me jeten e tyre dhe ne pah dualen ajo shtrese vllehe qe nuk kishte origjine qytetare, qe nuk ishte e lidhur me Europen. Pikerisht kjo shtrese vllehe perben anen me negative te epokes komuniste dhe pikerisht kete formacion shoqeror kane fshehur pas 1991 duke e paraqitur me fytyre tjeter.

5-Dhe, mbi te gjitha, kane fallsifikuar dhe deformuar Historine e Kishes Orthodokse Autoqefale Shqiptare, e formuar dhe pranuar me 1937 nga Patriarkane Ekumenike e Stambollit, me Krypeshkop te Pare Hiresine e tij Imzot Kristofor Kissin, duke e zevendesuar me pseudofetarin Fan S. Nolin dhe Visarion Xhuvanin (realisht qe te dy vlleh) pa u thene shqiptareve se Kongresin e Beratit, qe shpalli te vetequajturen Kishe Orthodokse Autoqefale Shqiptare me 28 Nentor 1921, nuk ka asnje lidhje me Orthodoksine Fetare dhe as me Kombin Shqiptar, por ate e realizoi Politika me Ahmet Zogun, ministrin e Brendshme te asaj kohe, dhe Kosta Paftalin e Durresit per te ndare Orthodoksine Shqiptare nga Orthodoksia Greke, por qe u shfrytezua nga kleriket orthodokse vlleh per aresyet pikerisht te ndryshimit te Identitetit Kombetar te shqiptareve. Shqiptaret duhet ta dine mire se shpartallimi i Historise se tyre shekullore ka ne themel, si gur me te pare, pikerisht fallsifikimin e Historise se kesaj Kishe, prej nga rrjedhin te gjitha fallsifikimet e mepastajme. Por shqiptaret duhet te dine edhe nje gje tjeter: e kane absolutisht te pamundur te ndertojne institucione fetare dhe t’i konsiderojne te tyret jo vetem pse nuk jane autoret e asnje monoteizmi ne Histori, por realisht shqiptaret jane populli me i pazhvilluar i te gjithe kontinenteve te Globit e per rrjedhoje jane pronaret e Paganizmit Primitiv te Njerezimit. Por duhet te dini dhe nje gje tjeter: lufta per Fene Orthodokse ka qene dhe eshte lufta midis Orthodoksise Shqiptare, te Perfaqesuar nga Shenjteria e Tij † Anastas,Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i gjithe Shqiperise, dhe Ortodoksise Vllehe me origjine fshatare te afert te fshehur pas pseudopatriotizmit shqiptar e Fan Stilian Nolit, nje antishqiptar ekstremist.

Kesaj teme i kam kushtuar nje studim me vete, prej nga kam marre disa pasazhe dhe sidomos nje seri fotosh:

 Vellimi i dymbedhjete

14. Pjesa e nente: Historia ndryshe e Kishes Ortodokse Autoqefale te Shqiperise dhe figures e vepres te Fan Stilian Nolit e Visarion Xhuvanit (ky eshte rasti i Hakmarrjes se HISTORISE mbi POLITIKEN shqiptare nje shekullore per shkak te mohimit te vepres se te nje Panjohuri, qe ka qene intelektuali laik Jurist me i njohur i gjysmes se pare te shek. te XX-te dhe, me shume mundesi, i te gjitha koherave te Shtetit Shqiptar, i cili para se te nderroje jeten la te shkruar te gjithe te kaluaren historike gjysem-shekullore te shtetit shqiptar duke qene prezent dhe aktiv qe ne zanafillen e tij, por dhe nje nga kundershtaret social te Fan S. Nolit e Visarion Xhuvanit nga te gjitha kendveshtrimet. Eleminimi informativ i ketij te Panjohuri eshte analog me eleminimin e te gjithe klases historike te Inteligjences se para vitit 1945, qe shenon dhe fundin historik te zhvillimit te Kombit Shqiptar sipas ligjeve te Nenes sone Natyre. Behet fjale per Avokat Dr. Vasil K. Dilo, vepra e te Cilit shenon permbysjen e historise te Jugut te Shqiperise per vitet 1906-1939).

Si shtytes per kete teme jane bere studimet e kohes se komunizmit, pasi shume studiues te asaj kohe kane pase disa pretendime antihistorike dhe te genjeshtra qe kerkonin me cdo cmim te ndryshonin faktoret historike reale qe kane ndikuar per te mire mbi popullaten shqiptare, qofte ne Veri (Kisha Katolike) dhe qofte ne Jug (Kisha Orthodokse).Vini re se sa bukur kane tentuar ta ndryshojne historine reale te shqiptareve me kete teme: “populli yne nuk ka qene nje popull besimtar fanatik. Kjo per aresye, nga njera ane, te origjines se huaj te feve qe kane ekzistuar ne Shqiperi, te cilat kane sjelle e perhapur pushtuesit e huaj; nga ana tjeter, per vete rolin thellesisht reaksionar e antikombetar qe fete kane luajtur ne jeten e popullit tone, duke u sherbyer pushtuesve te huaj qe i kane sjelle dhe klasave shfrytezuese te vendit, qe i kane mbeshtetur. Po keshtu, si rregull, fete ne Shqiperi kane qene predikur ne gjuhe te huaj, te cilat populli nuk i kuptonte e, kjo aresye bente qe e pakuptuar te mbetej edhe permbajtja e dogmave dhe e mesimeve te fese” (Fatos Tarifa, Drejt Pavaresise, ceshtja e clirimit kombetar ne mendimin politik-shoqeror rilindes 1900-1912, Tirane 1985, f. 137). Ky pasazh duhet te na sherbeje per te kuptuar metodiken se si eshte realizuar manipulimi dhe fallsifikimi i Historise se Kombit Shqiptar, por dhe indoktrinimi i shqiptareve pas 1945-ses. Te pakten autori Tarifa ka genjyer shume hapur ne keto pika: 1-autoresia e huaj e feve mes shqiptareve (Kultet Pagane dhe Krishterimi i hershem ne trojet shqipfolese kane doren e paraardhesve te larget dhe te afert te shqiptareve duke mos pasur lidhje me te huajt imagjinare). 2-karakteri antikombetar i feve ne jeten e popullit tone (te pakten Institucionet Katolike dhe Orthodokse ne territorin e popullates shqipfolese kane luftuar dhe punuar per aresimin e shqiptareve me ato qindra shkolla pikerisht ne kohen kur sundoheshin nga Perandoria Otomane). 3-sherbesat fetare beheshin ne gjuhe te huaj (te pakten Gjuha Shqipe lindi ne brendesi te Institucioneve Katolike dhe nga Kleriket Katolike shqiptar, emrat e te cileve nuk eshte nevoja t’i ripermend, pikerisht qe popullata autoktone te merrte vesh nga punet e ZOTIT dhe te qendrojnte brenda vathes europiane si shqiptare; dhe kjo eshte epiqendra e te gjithe mashtrimit historik komunist te shpikur pas 1945-ses per te fshehur autoresine dhe aktoret qe realizuan europianizimin e shqiptareve).

6-Eshte tentuar te grabitet Gjuha Shqipe me 1972, te cilen sot per sot nuk e kane realizuar plotesisht, por qe nuk eshte veshtire te zbulohet qe Shqipja Historike eshte zevendesuar me Shqipen Vllehe pikerisht per te realizuar perfundimisht grabitjen e Identitetit Kombetar te Shqiptareve. Ne pamje te pare kjo nuk ka asnje te keqe, por te sulmosh Njerezimin me injorancen dhe idiotizmin e nje partie kriminale kur dhe me bufi e di qe Identitetin Kombetar te Shqiptareve e ka krijuar KISHA KATOLIKE me qender ne Rome me Papen Klementi XI (1700-1721), më 1703 ne Kuvendin e Arberit do te thote te ndryshosh Ligjet e Nenes sone Natyre. Kur e bija e Nasho Jorgaqit kerkon qe te vendoset nje ligj per mbrojtjen e standartit duhet me e sqaruar se nuk ka ligj ne Bote qe te mbroje tjetersimin e Gjuhen Shqipe, sepse ajo e ka nje PRONAR LEGJITIM, pikerisht ata qe e krijuan dhe e pasuruan (1635-1913): KLERIKET KATOLIKE SHQIPTARE, por ajo kerkon te mbroje me ligj punen kriminale te babait te saj dhe firmetareve te atij akti te ndyre më antishqiptar qe ka ndodhur ndonjehere, te nentorit 1972.

7-Jane ndryshuar parametrat njerezore te Rilindjes Shqiptare duke i kaluar nga Kleriket Katolike Shqiptare ne individe te subjektit Vlleh, gje e cila qofte teorikisht e qofte praktikisht eshte e pamundur kur gjithe Njerezimi e di qe Lindja e Kombit Shqiptar ka ne themel Kishe Katolike (shek XVI-shek XX) dhe Perandorine Austro-Hungareze (shek XVII-shek XX). Atehere si ka mundesi qe rilindja e ketij kombi te kaloje nga Perendimi Europian ne Lindjen Sllave? Mire pas 1945 deri me 1992 kemi qene te detyruar te ulim koken perpara arsimit te detyrueshem, por pas 1992 pse duhet t’i mashtrojme shqiptaret? Ne kete rast kam parasysh disa punime qe na e percaktojme zanafillen e Rilindjes Shqiptare me personazhe qe i kane bere mire Popullit Grek (Thanas Meksi, Vangjel Zhapa “Nderi i Kombit”, “Fillese e Rilindjes Shqiptare”, Tirane 2019), apo ndikimi i tyre mbi shqiptaret te kete qene vetem krahinor dhe aspak gjitheperfshires (Fedhon Meksi, 10 Rilindasit nga Labova e Madhe, Tirane 2018; Fedhon Meksi, Kater Burrat, Tirane 2019). Por Labova e Madhe e ka nxjerre realisht nje Shqiptar qe i ka dhene te VERTETEN e paster gjithe Kombit Shqiptar: Avokat Dr. Vasil K. Dilo; por qe studiuesi Meksi nuk e ka perfshire ne punimin e tij. Pra sot ne shqiptaret nuk e dime te verteten e madhe se kush na beri shqiptar, kush tentoi te na zhduke dhe kush na rilindi perseri. Ne kete rast zgjedhje nuk behet mbi bazen e individeve, por mbi bazen e politi gjeografik te kontinentit: Perendimi Europian apo Lindja Sllave. Kjo eshte pika ndarese qe vecon Rilindasit e vertete nga rilindasit e shpikur.

Historiografia e sotme shqiptare e ka per detyre te sqaroje popullin e vet mbi termin RILINDJE dhe cfare lidhje ka me procesin e LINDJES. A ka mundesi teorike q  e Lindja te jete Europiane, ndersa Rilindja te jete sllave? Perse nuk analizohet procesi i Rilindjes ne perputhje me ata qe e formuan Gjuhen dhe Kombin Shqiptar, por ndertohen iluzionet sikur kete rilindje na e kane bere Vllehet. Ky eshte mashtrim fillim e fund, pasi ajo qe ndodhi ne mesin e shek. te XIX me Naum Veqilharxhin realisht eshte rilindja e subjektit Vlleh per hesapet e tij, por eshte e padrejte t’ja ngjeshes ate akt shqiptareve, pasi realisht me ate akt Vllehet kane tentuar t’i grabisin shqiptareve identitetin kombetar.

8-Shqiptaret e prodhojne genjeshtren dhe e besojne ate si te vertete. Ky eshte ligji intelektual qe sundon sot mbi ta i lindur me 1923 dhe qe mbrohet me fanatizem nga e gjithe politika shqiptare pas 1945-ses. Por duhet sqaruar qe fara e genjeshtres dhe mashtrimit nder shqiptare eshte mbjellur pikerisht ne shtator 1923 kur Fan S. Noli “tronditi” Parlamentin Shqiptar me ate fjalim te genjeshtert antihistorik dhe antishqiptar.

E thena me fjale te tjera, ne kete studim ne kemi realizuar zbulimin e rolit te individit njerezor (here per te mire e here thellesisht per te keq), por kryesisht te rolit qe subjekti njerezor qe ka ndikuar mbi Kombin Shqiptar (gjithmone per te mire, sepse civilizmin e sotshem e kemi prej tyre), dhe kjo nuk kuptohet asnjehere nga shqiptaret. Duhet vene dallimi midis subjektit qe vepron jashte politikes (popullatat emigratore) dhe subjektit qe vepron ne emer te politikes (partite dhe tarafet).

                                                           

V– Literatura e perdorur per kete studim

(te cilen shqiptaret e sotem nuk duan ta lexojne e per rrjedhoje nuk duan ta mesojne te verteten e transformimit te Krimit ne Heroizem, eshte kaq e pergjithshme sa kam arritur ne perfundimin se shqiptaret e deshirojne  DIKTATUREN pa e kuptuar se ajo NUK eshte e kunderta e LIRISE (Dialektika nuk e pranon duetin LIRI-DIKTATURE si nje kategori filozofike te dy te kundertave, por materializmi pranoi kategorine liri-domosdoshmeri [Universiteti i Tiranes, Fakulteti i shkencave politike juridike, Materializmi Historik, Tirane 1981, f. 51-53] duke mos e zgjidhur dot ekuacionin e lindjes se dhunes, por qe i sherbeu Frederik Engelsit, tek Anti-Dyringu, per te zgjidhur ekuacionin midis prones private dhe dhunes (f. 177) ne menyre te pjeseshme dhe shume larg realitetit historik), por nje kompesim NATYROR per efekt te pazhvillimit (ne kete pike qendron ndryshimi midis ekzistences te me te fortit dhe ekzistences se altruizmit; ndryshimi midis Shkences [e cila nuk ka permasa] dhe Filozofise se Krishtit [E Cila, Krishterimi, ka vetem nje permase-DASHNINE]; ndryshimi midis Politikes dhe Fese; ndryshimi midis Kafshes dhe Njeriut). Nqs kjo deshire individuale eshte nje instinkt, aplikimi i diktatures here eshte shprehje e nje gjenialiteti, e here shprehje e nje karakteri kafsheror qe bartin aplikuesit e kesaj diktature. Ne kete rast eshte e nevojshme te behet diferenca midis gjendjes Gjeniale dhe gjendjes Kafsherore te aplikuesve te diktatures, sidomos ne Shqiperi (kjo do te thote se nuk eshte mire te kerkohet dhe kritikohet ana gjeniale e aplikimit te diktatures [Mbreti i Shqiptareve, Zogu i I-re], sepse nuk kuptohet, por kerkoni dhe luftoni anen kafsherore te zbatimit te saj [punonjesit e sigurimit te shtetit shqiptar, policise, ushtrise te cilat ne kohen e diktatures se proletareve pa proletare jane konsideruar si instrumenta per te mbrojtur Popullin Shqiptar nga armiqte imagjinar, kurse ne realitet, atehere e gjithmone, jane instrumenta qe perdoren nga klasa politike per te sunduar dhe grabitur popujt ne cdo shtet klasor]; ana e kundert e ketij veprimi con ne mbulimin e ekzekutoreve te diktatures). Te pakten 1/3 e shqiptareve (kaq eshte raporti i te pushkatuarve, burgosurve dhe te internuarve shqiptare te epokes komuniste me sherbetoret e saj, cka duhet te jete baza e argumentit perse triumfoi “komunizmi” ne Shqiperi pas 1945) duhet te jene ne gjendje per te kuptuar diferencen midis instinktit Kafsheror dhe Gjenialitetit njerezor. Dhe kjo duket ne pranimin e transformimit te Heroit ne kriminel dhe e kriminelit ne Hero. Te pakten rasti ne fjale na meson se ky akt nuk eshte thjeshte i epokes komuniste, ai ekziston prej kohesh dhe eshte bashkeshoqeruesi i jetes praktike te shqiptareve te sotem, te pakten ne keto 400 vjetet e fundit, por i perforcuar pas 1945-ses dhe i superperforcuar pas 1991-shit, pasi asnjeri nuk merr persiper per te ndrequr deformimet e Historise, sidomos kur jane bere me dashje, sic eshte rasti ne fjale. Ne nje liber me autor Fahri Shaska: “Te quajtur Armik Populli”, kemi praktiken se si Heronjte e vertete te Kombit jane quajtur armiq dhe se si kriminelet jane bere heronj).

                                                                        

 

–KONFERENCA IPESHKVNORE E SHQIPERISE, Krishterimi nder shqiptare, Shkoder 2000.

–† Anastasi,Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i gjithe Shqiperise, Ringritja e Kishes Orthodokse Autoqefale te Shqiperise (1991-2012); Tirane ribot. II 2013, ribot. III 2015.

–† Anastasi,Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i gjithe Shqiperise, Ne Shqiperi, Kryq dhe Ngjallje, Tirane 2017.

–Dizionario Enciclopedico MAXIMUS, Novara 1994.

–Enciklopedia e Pergjithshme e Oksfordit, Tirane 2006.

–Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tirane 1985, 2008-2009.

–Fjalori Enciklopedik i Kosoves, vell. I, II, Prishtine 2018.

–Petit Robert 2, Canada 1984.

–Akademia e Shkencave e RPSSH, Etnogjeneza e Popullit Shqiptar, Tirane 1982.

–Akademia e Shkencave e Shqiperise, Instituti i Historise; Aleks Buda, Kristo Frasheri, Hysni Myzyri, Stefanaq Pollo, Kristaq Prifti, Gazmend Shpuza, Petrika Thengjilli, Historia e Popullit Shqiptar, Tirane 2002, vell.2

–A.SH. e Shqiperise,Himara ne shekuj, Tirane 2004.

–Aleksander Meksi, Arkitektura Mesjetare ne Shqiperi (Shek. VII-XV), Tirane 1983.

–Prind Albert Gjika, Shqiperia dhe çeshtja e Lindjes, Tirane 2016.

–Amedeo Xhanini, Shteti shqiptar nga Konferenca e Londres ne bashkimin me Italine 1913-1939, Vareze 1940, Tirane 2019

–Aleksander Popovic, Islamizmi Ballkanik, Tirane 2006.

–Aristidh Plaka-Ibrahim Xhamaj, Kalendari Enciklopedik, Tirane 1998.

–Abaz T. Hoxha, Enciklopedi e  Kinematografise Shqiptare, Tirane 2002 – botim i dyte.

–Ahmet Kondo, Ceshtja kombetare ne faqe te shtypit te rilindjes, Tirane 1982.

–Abdylaziz Veseli, Zhvillimi i arsimit shqip ne Kosove, Maqedoni, Mal te Zi dhe Sanxhak gjate periudhes 1941-1944, vell. 3, Gjilan 2003.

–A. Musta, M. Kokalari, Kush ishte Enver Hoxha, Tirane 1996.

–Aurel Plasari, Fenomeni Voskopoje, Tirane 2000.

–Aurel Plasari, Shqiperia dhe shqiptaret ne Europen e Piut II, Tirane 2014.

–Alfred Frasheri, Neki Frasheri, Frasheri ne historine e Shqiperise, Tirane 2007.

–Arqile Berxholi, Bashkesia shoqerore ortodokse ne Shqiperi, Tirane 2013.

–Agim Ҫadri, Gurabardha e Dibres dhe Maqedonia (veshtrim historiko-gjeografiko-linguistik),    Tirane 2014.

–Apostol Kotani, Kapedan At Stath Melani me shoke, Tirane 1997.

–Agron Dalipaj, Greqishtja: nje bije e shqipes, Korce 2019.

–Agron Dalipaj, Gjuha kozmike, Korce 2016. 

–Agron Dalipaj, Gjuha kozmike  1,2, Korce 2016, 2017.

–Asllan Loka, Shqiperia, Dibra, Aliajt dhe Halil Alia, Tirane 2008.

–Ardian Muhaj, Nga Ballkani ne Mesdhe, shqiptaret prej mesjetes ne agimin e kohes se re, Tirane 2019.

–Apostol Spiro, Rrugetime shqiptaro-greke, Tirane 2016.

–Alfred Uçi, Jani Vreto dhe Rilindja Kombetare, Tirane 2015.

–Arqile Bȅrxholi, Bashkesia shoqerore ortodokse ne Shqiperi, Tirane 2013.

–Ahmet Kondo, Dora D’Istria per çeshtjen Kombetare Shqiptare, Tirane 1977.

–At Benedikt Dema, Fjalor me fjale te rralla te gjuhes shqipe, Tirane 1966.

–Bajo J. Topulli, Topullaret e Gjirokastres Bajo e Ҫerçizi, Pararendesit dhe pasardhesit, Tirane 2008.

–Bajo J. Topulli, Te tregosh per Gjirokastren e gjirokastritet, Tirane 2009.

–Bardho Hysenaj,  Histori e Laberise, Tirane 2011

–Bernard Lewis, Lindja e Turqise moderne, Tirane 2004.

–Bojan Gjyzelev, Shqiptaret ne Ballkanin Lindor, Tirane 2005.

–Blendi Fevziu, Enver Hoxha, Tirane 2011.

–Blendi Fevziu, Histori e shtypit shqiptar 1848-1996, Tirane 1996

–Branko Merxhani, Revista Perpjekja Shqiptare, Nr. 1-1936.

–Bardhyl Demiraj, Kodiku Beratas, Tirane 2019.

–Biblioteka publike-Elbasan,Kontributi i atdhetareve elbasanas ne shtypin e kohes

(Bibliografi shqipe e anotuar e periodikut te viteve 1883-1944), Elbasan 2012.

–Dora D’Istria, Rinia e nje shqiptareje, Tirane 2002.

–Demeters Peyfuss, Shtypshkronja e Voskopojes 1731-1769, Tirane 2012.

-At Donat Kurtit dhe At Marin Sirdani, Mbi kontributin e elementit katolik ne Shqiperi, botimi i dytë, Shkoder 1999.

–At Daniel Gjeçaj – Pal Duka Gjini, Gjergj Fishta, Jeta dhe Vepra, bot. I-Shkoder 1992, bot. II- Shkoder 2007.

–Dhimiter Grillo, Arvanitet dhe shqiptaret ne luften clirimtare te Popullit Grek, Tirane 1985.

-Dhimiter Beduli, Kodiku i Kishes se Shen Prokopit te Tiranes 1818-1922, Tirane 1997.

–Dhimiter Beduli, Vlash Dhora, Kostandin Mara, Shenime per bashkesine ortodokse te     Tiranes, Tirane 2007.

–Eqrem Ҫabej, Studime Etimologjike ne fushe te Shqipes, vell. V, Tirane 2014.

–Ernest Koliqi, Vepra 6, Prishtine 2003.

–Eqrem bej Vlora, Kujtime, vellimi i pare 1885-1912, Tirane 2001.

–Eqrem bej Vlora, Kujtime, vellimi i dyte 1912-1925, Tirane 2001.

–Eqrem Zenelaj, Ceshtja shqiptare nga kendveshtrimi i diplomacise dhe gjeopolitikes se Austro-Hungarise (1699-1918); ushtrimi praktik i kultprotektoratit ne Shqiperi (1916-1918). Prishtine 2010.

–Eduard Said, Orientalizmi, Tirane 2009,

–Erik J. Zȕrcher, Historia e Turqise, Dituria 2013.

–Engjellush Pupa, Jetnor Fetah (Qyra), Mborja nder vite, Tirane 2009.

–Eva Brinja, Antikiteti, 2005.

–Elena Kocaqi, Shqipja çelësi i gjuhëve indoevropiane, 2008.

–Elena Kocaqi, Roli Pellazgo – Ilir në krijimin e kombeve dhe gjuhëve Evropiane, 2007.

–Elena Kocaqi Levantim, Wilhelm Wied, Princi gjerman i Shqiperise, Tirane 2015.

–Elena Kocaqi, Lufta e Trojes, lufte pellazgo-ilire, Tirane 2018.

–Elena Kocaqi, Shqiperia dhe Fuqite e Medha 1878-1918, Tirane 2020.

–Emanuele Giordano, Fjalor i Arberesheve te Italise, Bari 1963

–Enver Hoxha, Vepra 25, Tirane.

–Enver Hoxha, Album me rastin e 70 vjetorit, Tirane 1978.

–Enver Hoxha, Me popullin mes shkokeve, Album me rastin e 75 vjetorit, Tirane 1983

–Enver Hoxha, Per Popullin me Popullin, album fotografik, Tirane 1986.

–Enver Bytyçi, Shqiptaret, serbet dhe greket, Tirane 2005.

–Edwin E. Jacques, Shqiptaret, vell. 1, Tirane 1995.

–Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra te tjera per Shqiperine dhe Shqiptaret, Tirane 1990.

–Edith Durham, Shqiperia e Eperme, nje udhetim ne Shqiperine e veriut te vitit 1908, pa vit bot.

–Edith Durham, Njezet vjet ngaterresa ballkanike, Tirane 2001.

–Edith Durham, Lufta per Shkodren, Shkoder 2005.

–Emin Riza, Qyteti dhe banesa qytetare shqiptare e shek. XV-XIX, Tirane 2009.

–Emin Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare e Mesjetes se Vone, Tirane 1991.

–Edith Pierpont Stickney, Shqiperia Jugore ose Epiri i Veriut ne Ceshtjet Europiane Nderkombetare 1912-1913, Tirane 1998.

–Evlija Ҫelebi, Shqiperia para tre shekujsh, Tirane 2000.

–Engjellush Pupa, Jetnor Fetah (Qyra), Mborja nder vite, Tirane 2009.

–Evjen Peri, Gure ne themelet e Arsimit kombetar (tradita arsimore ne Zagorie, Tirane 2008.

–Eqrem Beci, Zhani Canco, Rumania, studentet shqiptare nder vite (Formimi intelektual dhe veprimtaria), Tirane 2009.

–Franc Babinger, Mehmet Pushtuesi, Botesulmuesi ne kapercyell kohe, Vell. 1, 2, Tirane 2005.

–Erwin Schrödinger, Çfare eshte jeta? Tirane 2020.

–Franciscus Blanchus, Dictionarium latino-epiroticum (1635), Ҫabej 2006.

–Fedhon Meksi, 10 Rilindasit nga Labova e Madhe, Tirane 2018.

–Fedhon Meksi, Kater Burrat, Tirane 2019.

–Fahri Shaska, Album, te quajtur Armik Populli, krimi komunist ne Vlore, Vlore 2010.

–Fan S. Noli,  Vepra te plote, vell. 6, Autobiografia,  Prishtine 1968.

–Fan S. Noli, autobiografia, Tirane Elena Gjika 1994, Tirane uegen 2010.

–Fan S. Noli, Vepra 5-autobiografia, Prishtine bot. II, 1988.

–Fan S. Noli,Vepra II-autobiografia, DUDAJ,Tirane 2003.

–P. Fulvio Cordignano S.I., L’Albania, vol I, Roma – MCMXXXIII.

–Fulvio Kordinjano, Shqiperia, Vell. Pare – Tirane 2007; Vell. 2 – Tirane 2008; Vell. III – Tirane 2011.

–Atë Francesco Maria da Lecce O.F.M., Dittionario Italiano-Albanese(1702), Shkoder 2009.

–Fjalori i “Bashkimit” 1908, Prishtine 1978.

–Fjalor i Gjuhes Shqipe, Tirane 1954.

–Fjalor i Gjuhes se Sotme Shqipe, Tirane 1980.

–Ferit Duka, Shekujt osmane ne hapesiren shqiptare, Tirane 2009.

–Faruk Borova, Dinastia shqiptare qe sundoi Misirin 1805-1952, Tirane 2010.

–Fatos Tarifa, Drejt Pavaresise, ceshtja e clirimit kombetar ne mendimin politik-shoqeror

Rilindes 1900-1912, Tirane 1985.

–Frederik Engelsit, Anti-Dyringu, Tirane 1958.

–At Giussepe (Zef) Valentini, Fjalor Bio-bibliografik (Nemenklator), Tirane 2009.

–Giuseppe Gelcich, Zeta dhe Dinastia e Balshajve, Tirane 2009.

–George Gawrych, Gjysmehena dhe Shqiponja (Sundimi otoman, Islamizmi dhe Shqiptaret 1874-1913), Tirane 2007,

–Giovanni Cimbalo, Pluralizmi i besimit dhe komunitetet fetare ne Shqiperi, Tirane 2013.

–Gazeta “Dielli” e Bostonit – shtator 1 & 10 1984

–Gazeta “Dielli” e Bostonit, Mass., U.S.A. 16 tetor 1978

–Georges Castellan,Histori e Ballkanit, Ҫabej 1996.

–Gazmend Shpuza, Kryengritja fshatare e Haxhi Qamilit, Tirane 1979

–Gazmend Shpuza, Gjurmime ne epoken e rilindjes kombetare, Tirane 1980.

–Gazmend Shpuzen, Kryengritja fshatare e Shqiperise se Mesme 1914-1915, Tirane 1986

–Gazmend Shpuza, Ataturku dhe Shqiptaret, Tirane 1994.

–Gazmend S. Rizaj, Shqiperia e Siperme 1800-1913, Prishtine 2011.

–Gazmend A. Bakiu, Shqiperia Politike, Artikuj dhe fotografi, Tirane 2010.

–Gabriel Louis-Jaray, Ne Mbreterin e Re te Shqiperise, ajo qe ka qene, ajo qe eshte 1914. Shqiperia e 1914-es nen tehun e vezhgimit francez, Tirane 2006.

–Grup autoresh, At Gjergj Fishta, O.F.M. – 1871-1940, Shkoder 2010.

–Grup autoresh, Fete dhe qyteterimet ne mijevjecarin e ri (rasti shqiptar), Tirane 2004.

–Grup autoresh, Historia e shtetit dhe e se drejtes ne Shqiperi, pjesa e I dhe e II, Tirane 1986, pjesa III, Tirane 1987.

–Grup autoresh, Historia e shtetit dhe e se drejtes ne Shqiperi, pj. I, II, Tirane 1997

–Grup autoresh, Histori e Mesjetes, I, Tirane 1981

–Grup autoresh, Histori e Mesjetes, Pjesa II, disp I, II Tirane 1981

–Grup autoresh, Historia e Kohes se re, pj. I 1642-1871, disp. I, II, Tirane 1971

–Grup autoresh, Historia e Kohes se re, pj. II, 1871 – 1917, disp. I, II, Tirane 1972.

–Grup autoresh, Historia e re dhe e sotme e vendeve te Lindjes, disp. II, Tirane 1972

–Grup autoresh, Kodiket e Shqiperise, Tirane 2003.

–Grup autoresh, Qeveria e Perkoheshme e Vlores dhe veprimtaria e saj, Nendor 1912-Janar 1914, Tirane 1963.

–Giacomo Gardin, Dhete vjet burg ne Shqipni (1945-1955), Rome 1992

–Grup autoresh, Martirizimi i Kishes katolike Shqiptare (1944-1993), Shkoder 1993.

–Grup autoresh, Kostandinopoja 1054-1261. Kreu i krishterimit, pre e latineve, kryeqytet grek,   Tirane 2017.

–Grup autoresh, Atlasi Dialektologjik i Gjuhes Shqipe (ne dy vellime te botuar ne vitet 2007-2008 ne Itali).

–Grup autoresh, Maqedonia shqiptare ne driten e teksteve dhe dokumentave historike, Tetove 2009.

–Grup autoresh, Shqiptaret e Maqedonise, Shkup 1994.

–Grup autoresh, Shoqerite patriotike shqiptare jashte atdheut per arsimin e kulturen kombetare (1879-1912), Tirane 1987.

–Grup autoresh, Epiri i Jugut, Çameria, Tirane 2014.

–Georg Ostrogorski, Historia e Perandorise Bizantine, Tirane 1997

–Gjergj Gusho, Mbi perhapjen e krishterimit dhe te kishave ne rrethin e Pogradecit,

Pogradec 2000.

–Gjergj Gashi, Kosova, Altari i Arberise 1910-1941, vell. III, Tirane 1996

–Gjergj Gashi, Martiret shqiptare gjate viteve 1846-1848, Tirane 1994.

–Gjok Dabaj, Shestani, Ulqin-Tirane-Prishtine 2004.

–Gjovalin Shkurtaj, Shpirti i arbrit rron, Tirane 1984.

–Hajredin Isufi, Ҫameria, studime historike-sociologjike shek. XIII-XX, Tirane 2006.

–Halil Inalxhik, Perandoria Osmane, Shkup 1995.

–Halil Inalcik, Perandoria Osmane, periudha klasike 1300-1600, Tetove 1995

–Hamdi Bushati,Shkodra dhe Motet, Shkoder 1999.

–H.Idri,S.Hidri, Historia e Durresit, Durres 2018.

–Hava Hidri, Popullsia e lashte e Durresit, Tirane 2006.

–Hamit Kokalari, Kosova, Djepi i Shqiptarizmit, Tirane 1943

–Hysni Myzyri, Shkollat e para kombetare shqipe (1887–korrik 1908)–bot. i dyte,Tirane 1978.

–Hysni Myzyri, Shoqeria e te shtypurit shkronja shqip, Tirane 1979.

–Hysni Myzyri, Mesonjetorja e Pare Shqipe e Korces, Tirane 1987.

–Hysen Vogli, Elbasani nga vitet 1800-1944, Tirane 2008.

–Hivzi Islami, Studime demografike, 100 vjet te zhvillimit demografik te Kosoves, Prishtine, 2008.

–Haris Silajxhiç, Shqiperia dhe SHBA ne arkivat e Washingtonit, Tirane 1999.

–Ibrahim D. Hoxha, Enciklopedia Jug-Shqiptare, Tirane 2006, vell. I, II.

–Ibrahim D. Hoxha, Çameria dhe janina ne vitet 1912-1922, Tirane 1996.

–Injac Zamputi, Regjistri i Kadastres dhe i koncensioneve per rrethin e Shkodres 1416-1417, Tirane 1977.

–Iulia Wisoşenschi, Emil Ṭȋrcomnicu, Cătălin Alexa,“Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania – Cȃmpia  Muzachiei – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2015

-Iulia Wisoşenschi, Emil Ṭȋrcomnicu, Cătălin Alexa,“Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania – Sarande si Gjirokaster – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2016.

-Nistor Bardu, Emil Ṭȋrcomnicu, “Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania –Gramsh, Elbasan, Pogradec – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2017

-Iulia Wisoşenschi, Emil Ṭȋrcomnicu, Cătălin Alexa, Nistor Bardu, “Lecturi vizuale” etnologice la aromȃnii din Albania – Zona Korçe – Memoria, tradiţie, patrimoniu, Bucureşti 2014.

–Irakli Koçollari, Arvanitet, Tirane 1994.

–Irakli Koçollari, Arvanitet, histori e shqiptareve te hershem ne Greqi ne shekujt XIII-XIX,

Tirane 2012.

-Instituti Kyrias,Foleja Kombetare,1891-1931, Tirane 1931.

-Iljaz Gogaj, Mbi qendrimin reaksionar te klerit ne fushen e arsimit. Tirane 1972.

–At Justin Rrota, Per historin e Alfabetit shqyp, bot. II, Shkoder 2005.

–Jusuf Shpuza, Vezhgim per emrat familjare te shqiptareve, Shkoder 1998

–Johann Thunmann, Historia dhe Gjuha e shqiptareve dhe vlleheve, Tirane 2018.

–Jusuf Buxhovi, Maqedonia nga Antika deri te Koha Jone, Prishtine 2019.

–Jusuf Osmani, Abetarja e Gjuhes Shqipe e vitit 1898, Prishtine 2014.

–Josif Konstandin Dragan, Historia e Romuneve, Tirane 1995.

–John Julius Norwich, Bizanti, shkelqimi dhe reniae nje perandorie 330-1453, Tirane 2005.

–Jahja Drançolli, Arberit ndermjet Perendimit dhe Lindjes gjate Mesjetes, Zagreb 2008.

–Koco Dilo, Mbrojtja e figures se Vasil Dilos (doreshkrim i daktilografuar), Tirane 1976.

–KATERUNGJILLËSHI i Korçes, Kodiku i Korçes nr. 93, Athine 2012.

–Shoqeria Biblike, KATERUNGJILLËSHI, Tirane 2014.

–Kristo Frasheri,Historia e Tiranes si qytet deri me 1920, vell I, Tirane 2004

–Kristo Frasheri, Rilindja Kombetare Shqiptare, Tirane 1962.

–Kristo Frasheri, Shpallja e Pavaresise se Shqiperise (28 Nentor 1912), Tirane 2008.

–Kastriot Dervishi, Shërbimi Sekret Shqiptar, Tiranë 2007.

–Kastriot Dervishi, Historia e shtetit shqiptar 1912-2005, Tirane 2006.

–Kolec Topalli,  Fjalor Etimologjik i Gjuhes Shqipe, Tirane 2017.

–K. Borici, E. Abazi, Ushtaraket e Gollobordes, Tirane 2011.

–Kolë Kamsi, Shqiptaret e Italisë, Shkoder 2006.

–Kole Luka, Leterkembimi i firmes tregetare Bianku-Çoba 1877-1878, Tirane 2000.

–Koli Xoxi, Lufta e Popullit grek per pavaresi – kontributi shqiptar, Tirane 1991.

–Kemal H. Karpat, Popullsia Osmane 1830-1914, Tirane 2017.

–Koço Bozhori, Dokumente te periudhes bizantine per Historine e Shqiperise (Shek. VII-XV), Tirane 1973.

–Lefter Dilo, Çerçiz Topulli me shoke, Tirane 1961.

–Lucia Nadin, Shqiptarët në Venedik 1479-1552, Tirane 2010.

–Luan Maltezi, Qytetet e bregdetit shqiptar gjate sundimit venedikas 1392-1478, Tirane 1988.

–Ligor Mile, Zejtaria fshatare shqiptare gjate Rilindjes Kombetare, Tirane 2001.

–Ligor Mile, Çeshtje te historise agrare shqiptare ne fund te shek. XVIII-vitet 70 te shek. XIX, Tirane 1984

–Luan Dino, Egjiptianet e Shqiperise, Tirane 2004 (2005).

–Luan Rama, Durazzo-t, dozhet e perpurt te Republikes se Gjenoves, pa vit botimi.

–Musa Ahmeti, Etleva Lala, Statutet dhe Urdheresat e Kapitullit te Kishes Katedrale te Drishtit Tirane 2009.

–M. Vokshi, Shqipnia e Shqiptareve, Tirane 1930.

–Milan Shuflai, Qytetet dhe keshtjellat e Shqiperise kryesisht ne mesjete, Tirane 2009.

–Mexhit Kokalari, Trima te kryengritjeve popullore, I, Tirane 1979.

–Mexhit Kokalari, Trima te kryengritjeve popullore, II, Tirane 1983.

–Muhamet Dhil-li Ibni Dervishi (Evlija Çelebi), Shqiperia para tre shekujsh, bot. dyte, Tirane 2000

–Mishel De Gres, Sulltani i fundit, PLEJAD 2005.

–Mehmet Maksudoǧlu, Historie Osmane dhe Institucionet, Tirane 2013.

–Mihal Grameno, Vepra 1,2, Rilindja-Prishtine 1979.

–Mihal Grameno, Antikat Kombetare, Tirane 1974.

–Milan fon Shuflai, Situata te Kishes ne Shqiperine paraturke. Zona e depertimit ortodoks ne “digen “ katolike, bot I-Shkoder 2013, bot. II-Shkoder 2016.

–Mehmet Elezi, Fjalor i Gjuhes Shqipe, Tirane 2006.

–Marubi, Ngjarje Historike, album, Tirane 1982.

–Melsi Labi, Andrea Llukani, Historia e Krishterimit, Tirane 2015.

–Max Demeter Peyfuss, Shtypshkronja e Voskopojes 1731-1769. Shtypja e librave dhe adhurimi i shenjtoreve ne Patriarkanen e Ohrit, Tirane 2012.

–Mëno Dedaj, Emigracioni shqiptar ne SHBA 1880-1955 (Zbulimet e huaja dhe Emigracioni), Tirane 2008.

–Miltiadh M. Muçi, Lekeljotet te lashte sa Lekli, Tirane 2014.

–Mid’hat Frasheri, Shqiptare dhe Sllave, Tirane 1998.

–Mid’hat Frasheri, Fati i Shqiperise, Tirane 2009.

–Mid’hat Frasheri, Vepra te zgjedhura, 1, Tirane 2017.

–Mehdi Frasheri, Problemet shqiptare, Plejad 2006.

–Mikel Prenushi, Kontributi shqiptar ne rilindjen europiane, Tirane 1981.

–Mois Kamberi, Dibra ne periudhen e Rilindjes Kombetare Shqiptare, Tirane 2012.

–Miranda Vickers, Shqiptaret, nje histori moderne, “BOTA SHQIPTARE” 2008.

–Nevila Nika, Permbledhje dokumentash mbi kryengritjet shqiptare (1910-1912), Prishtine 2003.

–Niko Stralla, Ne valen e drames shqiptare; Korça dhe korçaret (1878-1909), Media Union 2017.

–Nicola Guy, Lindja e Shqiperise, nacionalizmi Etnik, Fuqite e Medha te Luftes se Pare Boterore dhe Lindja e Pavaresise Shqiptaree, Tirane 2012

–N. P. Alpan, N. Kaçi, Shqiptaret ne Perandorine Osmane, Tirane 1997.

–Nuredin Ahmeti Kreret fetare ne levizjen kombetare shqiptare, Prishtine 2017

–Nuray Bozbora, Shqiperia dhe nacionalizmi shqiptar ne Perandorine Osmane, Tirane 2002.

–Nina Smirnova, Historia e Shqiperise pergjate shekullit XX, Tirane 2004.

–Nazif Dokle, Për Gorën dhe Goranët, Geer 2002.

–Nazif Dokle, Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbesheve te Gores.., Geer 2006

–Dom Nikolle Gazullit, Fjalor i gjuhes shqipe, Shkoder 1941.

–Dom Nike Ukgjini, Kisha Katolike ne trevat shqiptare, Tirane 2016.

–Nesip Meçaj, Xhemal Çelaj, Fatmir Toçi, Enciklopedi e Kurveleshit, Tirane 2009.

–Nike Bunjaj, Mbreteresha me zemer e shpirt shqiptare (kushtuar Miss Edith Durham), Shkoder 2003.

–Nikolla Jorga, Histori e shkurter e Shqiperise dhe e Popullit Shqiptar, Tirane 2004.

–Osman Nuri Topbash, Osmanet, me personalitetet dhe institucionet e tyre monumentale, Shkup 2009.

–Oreste Camillo Mandalari, Indipedenca shqiptare, ndihmesa italiane ne driten e dokumentave, Tirane 2008.

–Pirro Thomo, Korça, urbanistika dhe arkitektura, Tirane 2012.

–Piro Tako, Shahin Kolonja, Tirane 1984

–Paolo Petta, Stradiotet, ushtare shqiptare ne Itali (shek. XV-XIX), Tirane 2006.

–Paolo Petta, Despote te Epirit e Princer te Maqedonise, Tirane 2001.

–Pjeter Pepa, Dosja e diktatures, ribotimi i plotesuar, Tirane 2009.

–Pjeter Pepa, Tragjedia dhe lavdia e Kishes Katolike Shqiptare ne dy vellime, Tirane 2007.

–Pasho Baku Fjalori Enciklopedk,  Tirane 2002.

–Philip Mansel, Konstandinopoja,Tirane 2019

–Paulin Marku, Dokumentat diplmatike dhe publicistika italiane per historine e shqiptareve 1912, Tirane 2019.

–Pjeter Logoreci, Histori shkodrane ne fotografi, Shkoder, Fiorentia, 2019.

–Pellumb Xhufi, Ikje nga Bizanti –Histori/Publicistike-, Tirane 2009.

–Pellumb Xhufi, Shekulli i Voskopojes (1669-1769), Tirane 2010.

–Pellumb Xhufi, Arberit e Jonit – Vlora, Delvina e Janina ne shek. XV-XVII, Tirane 2016.

–Petrit Zeneli, Shtylla e Korces, Histori e fshatit, familjeve dhe personaliteteve te saj (1873-2013, Tirane 2013.

–Perparim Huta, Fshati ne sanxhakun e Shkodres, ne shekujt XV-XVI, Tirane 1990.

–Petrika Thengjilli, Kryengritjet popullore kunderosmane ne Shqiperi 1833-1839, Tirane 1981.

–Petrika Thengjilli, Renta feudale dhe eoluimi i saj ne vise shqiptare (XVII-XVIII), Tirane 1990.

–Peter Bartl, Muslimanet shqiptare ne levizjen per pavaresi kombetare (1878-1912), Tirane 2006.

–Qatip Mara, Frasherlliu Akademik – Stefanaq Pollo, Tirane 2011.

–Qerim Lita, Tokat e liruara (1941-1944), Permbledhje dokumentash, Vell. I, II, III, IV; Shkup, Prishtine, Tirane 2016.

–Romeo Gurakuqi, Principata e Shqiperise dhe Mbreteria e Greqise 1913-1914, Tirane 2011.

–Ruzhdi Mata, Josif Bageri, Tirane 1983.

–Roland Qafoku, 100 vrasjet me te bujshme ne historine e shtetit shqiptar 1912-2017 (ne te gjithe trojet shqiptare), Tirane 2017

–Robert D. Kaplan, Fantazma e Ballkanit, , Tirane 2011.

–Robert d’Angely, Enigma, Tirane 1998

-Revista Minerva, Nr. 20, date 15 maj 1934.

-Revista Cirka, Nr. 8-9, date 6-27 shtator 1936.

–Robert Elsie, Leksiku i kultures popullore shqiptare, Titane 2005.

–Grup autoresh nen drejtimin e Robert Mantran, Historia e Perandorise Osmane, Tirane 2004.

–Rami Memushaj, Histori e Kurveleshit, vell. 1, Tirane 2004

–Reha Ҫamuroǧlu, Jeniçeri i fundit, Tirane 2011

–Ramiz Abdyli, Levizja kombetare shqiptare 1908-1910, Libri 1, Prishtine 2014.

-Ramiz Abdyli, Levizja kombetare shqiptare 1911-1912, Libri 2, Prishtine 2014

–Robert Elsie, Bektashinjte Shqiptare, Historia dhe kultura e nje rendi dervishes ne Ballkan, Prishtine 2020.

–Selim Islami, Kristo Frasheri, Historia e Shqiperise, vell. i Pare, boti. i dyte, Tirane 1967.

–Selami Pulaha, Popullsia Shqiptare e Kosoves  gjate shek XV-XV, Tirane 1984

–Selami Pulaha, Pronesia feudale ne tokat Shqiptare, Tirane 1988

–Stanford J. Shaw, Historia e Perandorise Osmane dhe e Turqise Moderne, Perandoria e Gazenjve, ngritja dhe renia e Perandorise Osmane 1280-1808, Tirane 2006.

–Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Historia e Perandorise Osmane dhe e Turqise Moderne; Reforma Revolucioni dhe Republika; Lindja e Turqise moderne 1808-1975, Tirane 2006.

–Sami Frasheri, “Shqiperia c’ka qene, c’eshte e c’do te behete?, Bukuresht 1899, Luarasi <1945, Tirane 1962, Tirane 1988.

–Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike ne Shqiperi (1897-1942), Tirane 1995.

–Syrja Bej Vlora, Shqiperia pasosmane 1912-1920, Shkup  2015.

–Syrja Vlora, Kujtime nga fundi i sundimit osmanne Luften e Vlores, Tirane 2013.

–Stilian Adhami, Voskopoja, Tirane 1989.

–Stilian Adhami, Permeti dhe permetaret ne faqet e historise, Tirane 2001.

–Stilian Adhami, Veshtrim mbi kulturen popullore te treves se Permetit, Tirane 2001.

–Stefanaq Pollo, Në gjurmë të historis shqiptare, vëll 1, Tirane 1990.

–Stefanaq Pollo, Në gjurmë të historis shqiptare, vëll 2, Tirane 2004.

–Sotir Mantho, Me ndertuesit duararte te qytetit tim, Argjiro 2014.

–Selim Shpuza, Vitet ’20-’30, Tirane 1999.

–Sergej Dmitrieviç Sazanov, Kujtime. Flet Ministri i Jashtem Rus (1910-1916). HELGA’s SECRETS 2009.

–Shaban Demiraj, Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit, Tirane 1968, 1978, 2004, 2008.

–Shaban Demiraj, Gjuha Shqipe, probleme dhe disa figura te shquara te saj, Tirane 2003.

–Shaban Sinani, Beratinus, Tirane 2004.

–Shaban Sinani, Nje Shqiperi tjeter- liber per imazhin-, Tirane 2006.

–Shaban Sinani, Kodikët e Shqipërisë në “Kujtesën e Botës” Tirane 2011.

–Shaban Sinani, Kodiket kronografike te Shqiperise, Tirane 2014.

–Shaban Sinani, Pyetje ne albanologji, Tirane 2013.

–Shaban Braha, Gjenocidi srbomadh dhe qendresa shqiptare (1844-1990), Gjakove 1991.

–Shpetim Sala, Fjalori italisht-greqisht-shqip i Thimi Mitkos. Transliterimi dhe Fjalesi  i pjeses shqip, Tirane 2013.

–Shukri Rahimi, Lufta e shqiptareve per autonomi (1897-1912), bot. 2, Mitrovice 1980.

–Teki Selenica, Shqipria me 1927, vell. 1.

–Tahir N. Dizdari-t, Fjalor i Orientalizmave ne Gjuhen Shqipe, pa vit botimi.

–Tolke Xhillari, Problemi i ndergjegjes te Arvaniteve, Athine 1996.

–Tahir Kolgjini, Te verteta Shqiptaro-Greke, Tirane 1997.

–Tajar Zavalani, Histori e Shqiperise, bot. dyte,

–Thoma Murzaku, Politika e Serbise kundrejt Shqiperise gjate Luftes Ballkanike 1912-1913, Tirane 1987.

–Thimi Mitko, Fjalor Italisht-Greqisht-Shqip, doreshkrimi origjinal. Pergatiti Shpetim Sala, Tirane 2013.

–Thanas Gjika: Mihal Grameno, publicist demokrat, Tirane 1980.

–Thanas Meksi, Vangjel Zhapa, Nderi i Kombit, “Fillese e Rilindjes Shqiptare, enciklopedi,

Tirane 2019.

–Uǧur Ayyildiz, Tutta Istambul, shtypur ne Turqi, teksti italisht, edicioni 2, 2006.

–Universiteti i Tiranes, Fakulteti i shkencave politike juridike, Materializmi Historik, Tirane 1981

–Xhevat Kallajxhi, gazeta “Demokratia”, Gjinokaster 1936.

–Xhod Beja, Ulqinaket dhe Durresi, Tirane 2010.

–Vangjel Koça, Ne udhen e shqiptarizmis, Tirane bot. 1999, 2010.

–Vasil K. Dilo, Kujtime nga jeta e ime politike  1906–1919, doreshkrim. Arkivi i familjes Dilo (foto 103) dhe i imi (foto 104 – pjesa e Avokatit Vasil K. Dilo), permbledh dy fusha: gazetarine, ne te cilen jane permbledhur 13 vjet pese tituj gazetash: Mbrojtja e Epirit (greqisht), Omonia (greqisht dhe shqip), Konkordia (italisht dhe shqip), Tirana dhe Liria (ne gjuhen shqipe); 55 tituj Studimesh, Kujtime, Mbrojtje Gjyqesore, Vendime, Biseda me rreth 10 000 faqe fletoresh dhe doreshkrime, por dhe te daktilografuara. I gjithe materiali eshte i dicitalizuar, ndersa tani po daktilografohet.

–Vasil K. Dilo, Studim mbi Çifliqe (Monografi). Botuar per here te pare ne fletoren “Konkordia-Omonia”, Nr 208/55, dt 2/15 prill 1919; por edhe doreshkrim, Arkivi i familjes Dilo dhe i imi.

–Vasil K. Dilo, Shenime nga Ditari im rellativ me ngjarjet e Shqiperise se Jugut me 1914, doreshkrim. Arkivi i familjes Dilo dhe i imi.

–Vasil K. Dilo,  Apollogjia e ime zyrtare kontra akuzave pa prova dhe denimit arbitrar nga a’n’ e Qeverise Konstitucionale te Shtetit te lire, perpara Popullit Shqiptar brez-pas-brezit, doreshkrim. Arkivi i familjes Dilo dhe i imi.

–Vasil K. Dilo, Protokolli i Korfuzit – 1914, doreshkrim. Arkivi i familjes Dilo dhe i imi.

–Vasil K. Dilo, Ndergjegja kombetare shqiptare dhe ndjenjat atdhetare shqiptare, doreshkrim, Arkivi i familjes Dilo dhe i imi.

–Vasil K. Dilo, Koleksion shenimesh nga veprat e huaja relative ne ceshtjen e formimit te shtetit shqiptar tek tuk te komentuara prej nevet, doreshkrim. Arkivi i familjes Dilo dhe i imi.

–Vasil K. Dilo, Rol’ i Qishes Ortodokse ne çeshtjen shqipetare, doreshkrim, Arkivi i familjes Dilo dhe i imi.

–Vasil K. Dilo, Fletorja “Konkordia-Omonia” 1919, Arkivi i familjes Dilo dhe i imi.

–Velo Cfarku, Golloborda ne optiken e kohes, Tirane 2007.

–Vangjush Ziko, Korça – qyteti dhe kujtime, Korçë 2012.

–Xhovani Kajana, Krishterimi ne Gorice, Tirane 2018.

–Xhorxh F. Williams, Shqiptaret, Tirane 1999.

–Xheladin Shala, Çështja shqiptare dhe diplomacia serbe 1912-1913, Prishtine 2006.

–Zekeria Cana, Levizja Kombetare Shqiptare ne Kosove 1908-1912, Tirane 1982.

–Zija Shkodra, Esnafet Shqiptare (shek. XV-XX), Tirane 1973.

–Zija Shkodra, Qyteti shqiptar gjate Rilindjes Kombetare, Tirane 1984

–Zija Shkodra, Qytetet shqiptare te Rilindjes, Tirane 1990.

–Zef Mirdita, Krishtenizmi nder Shqiptare, Prizren-Zagreb 1998.

–Ate Zef Pllumi, Histori kurre e shkrueme, Tirane 2006.

–Ate Zef Pllumi, Rrno vetem per me tregue, 1944-1951, Tirane 1995.

–Ate Zef Pllumi, Rrno vetem per me tregue, 1950-1967, Tirane 1997.

–Ate Zef Pllumi, Rrno vetem per me tregue, 1967-1989, Tirane 2000.

–Zef Simoni, Ipeshkev, Portrete Klerikesh Katolike, Shkoder 2000.

–Zbulimi i Admiraliatit te Marine Ushtarake Angleze, Personazhet kryesore te Shqiperise,

Tirane 2016.

–Zenel Merjo, Kongresi i Laberise, Kuç, 28 Nentor – 4 Dhjetor 1924, Tirane 2009.

–Zylyftar Plaku, Skrapari –Visore dhe Visare, jonalda 2004.

–Zhuljeta Kadilli Daja, Elbasani ne vitet 1892-1908 sipas regjistrave osmane, Tirane  2014.

–Zyber Gjoni, Haki Pernezha, Dibra ne defteret Osmane (1467,1583), Tirane 2011.

— Shqiptaret e Maqedonise, Shkup 1994.

— Naum Bredhi Veqilharxhi, Tirane 1977.

— Dokumente të periudhës bizantine për historinë e Shqipërisë (shekulli VII-XV), Tirane1978.

                                                           

Kjo literature bashkangjitur nuk ka per qellim te percaktoje permasen e argumentimit, por permasen e indoktrinimit te shqiptareve neper tre etapa: para 1945 duke filluar nga viti 1923, pergjate 1945-1991 dhe pas 1992 deri me sot. Per problemet historike te jeni te sigurte se etapa e fundit i ka vene kapakun menyres antishqiptare te arsimimit te Kombit Shqiptar. Jam munduar te permbledh sa me shume studime dhe mendime mbi kete teme, sidomos pas 1991, pasi, pas kesaj kohe, u pretendua per liri te mendimit dhe te shtypit, por pikerisht pas ketij viti shqiptaret filluan te deformojne faktet, te ndryshojne datat, emrat e aktoreve te ngjarjes. Me sa duket shqiptaret e kane kuptuar persembrapshti kete LIRI dhe Pasurine Intelektuale te Kombit te tyre. A nuk eshte kjo nje tragjedi e mirefillte kombetare, fajin e se ciles nuk e ka marre kerkush persiper edhe pse autoret e saj vazhdojne te merren me politiken udheheqese te shtetit te shqiptareve dhe arsimimin e tyre?

                                                                              

Shenim: Ky material studimor pati filluar me 2008 i shtyre nga disa seanca bisedash me te nipin e Bajram (Bajo) dhe Çerçiz Topullit, djalin e Jonuz Topullit, Bajo J. Topullin ne mars-qershor 1991 mbi problemin e fotografive te vitit 1936 ne Shkoder (foto 9, 10, 11) ku u muaren eshtrat e Çerçiz Topullit dhe Mustafa (Muço) Qullit nga Shkodra drejt Gjinokastres dhe Leskovikut, ngjarje e cila ka qene e manipuluar ne menyre teper ekstreme dhe sot ka mbetur e fshehte pa u zbardhur akoma pranueshem nga te gjithe, por qe autori Bajo Jonuz Topulli i ka shfrytezuar sipas interesit vetiak te tij. Faktet tregojne se autori Topulli ka kerkuar te fshehe anet negative te xhaxhait te tij dhe t’i paraqese me sens te kundert duke e personalizuar te gjithe aktivitetin e shtreses intelektuale gjinokastrite te kohes ne favor te Çerçiz Topullit, gje absolutisht e pamundur dhe si sens praktik.

Ne kete studim nuk jane vene dy fotografi librash: studimi mbi At Gjergj Fishten O.F.M. ku tregohet doreheqja e grupit te alfabetit te “Stambollit” nga alfabeti sekondar i propozuar ne Manastir me 1908 dhe libri i Historise te gjimnazit ne shkollat e Kosoves i vitit 1942 ku figuron emri i Çerçiz Topullit.

Daktilografimi i materialeve te Avokat Dr. Vasil K. Dilo eshte realizuar nga i nipi i tij Apollon Gaqo Dilo mbi bazen e origjinaleve, te cilat jane te dicitalizuara dhe ndodhen edhe tek une (nga nje kopje te gjithe materialit te shkruar nga gjyshi i tyre e kane nipat dhe mbesat). Ndersa nje kopje e te gjithe materialit te shkruar nga Avokat Dr. Vasil K. Dilo ndodhet ne Biblioteken e Vatikanit dhe nje tjeter ne Biblioteken e Kongresit Amerikan, ndersa vetem kompleti i gazetave –Mbrojtja e Epirit (greqisht), Omonia (greqisht-shqip) dhe Konkordia (italisht-shqip) – te gjitha keto per periudhen 1913-1921, ndodhen ne Biblioteken e Parlamentit Grek ne shenje mirenjohje qe kjo Biblioteke realizoi ne lidhjen e re te origjinaleve duke ja zgjatur jeten, ndoshta, edhe mbi 100 vjet te tjera. Ne kete rast dua te falenderoj perzemersisht Fondacionin Grek te Kultures, i cili realizoi praktiken e kesaj lidhjeje me nje vlere prej mbi 20 000 eurosh, gje te cilen as Apollon G. Dilo dhe as une nuk mund ta realizonim kurre.

 

Tirane-Korçe-Mullet-Gjirokaster-Shkoder, 

Nentor 2008 – Janar 2021