158. Sekreti i Shën Marenës dhe Shkenca e Historisë

 

Permbajtja

• Politika shqiptare kunder Institucioneve Fetare (nga 28 nentor 1921 deri

me 1934 dhe pas 1943 deri me sot)……………………………………………………….

2- Popullata shqiptare dhe Institucionet Fetare ……………………………………………

3- Metodika e perdorur deri me sot mbi percaktimin e gjenezes te popujve……..

4- Manastiri i Shën Marenës dhe sekreti i saj………………………………………………

5- Llojet e Kishave te Krishtera dhe Orthodokse…………………………………………..

6- Lidhja e Shën Marenës me Kombin Shqiptar…………………………………………..

7- Rilindja e Orthodoksisë Shqiptare dhe e Manastirit të Shën Marenës………..

8- Lidhja e gjenezes se popujve me Institucionet Fetare……………………………….

9- Si jane formuar shqiptaret e sotem, ose cila eshte gjeneza historike e shqiptareve te sotem dhe dinamika e tyre nder shekuj?…………………………….

10- Si eshte formuar Gjuha Shqipe, ose cila eshte gjeneza historike e Gjuhes Shqipe dhe dinamika e saj nder shekuj?…………………………………………………

11- Permbyllje……………………………………………………………………………………………

12- Literatura…………………………………………………………………………………………….

 

 

 

 

 

 

1- Politika shqiptare kunder Institucioneve Fetare (28 nentor 1921 deri me 1934 dhe pas  1943 deri me sot).

Nder vitet ’80, kur realizonim nje ekspedite ne afersi te fshatit Trebinje-Pogradec, qe “cuditerisht” ekzistonte si emer qyteti ne Bosnje Hercegovine (nje qytet me 31433 banore – rregjistrimi i vitit 2013), degjova per here te pare mbi Manastirin e Shën Marenës, qe ndryshe i thonin dhe Manastiri i Llënges; – ne ate kohe, ne kete vend te Shenjte, ishte vendosur nje repart ushtarak, gje qe e kisha hasur dhe ne Kishen e Shen Gjergjit ne Voskopoje, perpara se te kalonim tek sheshi i komandantit. Kerkimi ne sistemin e hartave 1-25.000 (foto 1) tregonte per fshatin Llëngë (majtas hartes ne mes te kuadratit 28-29 Jug-Veri dhe 59-60 Perendim-Lindje), por nuk kishte asnje te dhene mbi Manastirin ne fjale. Vendndodhja e Manastirit te Shën Marenës duhet te jete ne kuadratin 33-34 Perendim-Lindje dhe 59-60 Jug-Veri, pasi rruga kembesore perendim-lindje kalon mes per mes dy portave te Manastirit (foto 14), dmth ne Veri – Verilindje te Llëngës, por qe kjo harte nuk e permblidhte. Atehere kalova ne harten me ne veri te se pares (foto 11, 12), ku ne nje fare menyre ju afrova vendndodhjes, por pa emertim dhe po te mos ishe i profesionit topograf, marksheder, gjeolog, gjeodet apo gjeofizik, e kishe te pamundur ta gjeje.

Dikujt, ne sferen politike, i kishte interesuar fshehja e ekzistences se Manastirit te Shën Marenës (qe ta lidhesh me vitin 1967 ka mundesi ne kuadrin e zhdukjes se Institucioneve Fetare, pasi ne kemi punuar [1973-2001] me harta sovietike te viteve 1962, apo italiane dhe austriake te viteve 1942 te cilat, sic do ta shohim me poshte, i kane pasur vendndodhjet e Kishave dhe Manastireve, por shqiptaret i kane hequr. Por cudia ishte se hartat shqiptare te epokes komuniste [foto 2] i tregonin vendndodhjet e Manastireve dhe Kishave brenda territorit te Jugosllavise edhe pse ishin te vitit 1979 – foto 3, 3/1.

 

Ekziston nje harte e tille, prodhim shqiptar, e shkalles 1:50.000 qe tregon pikerisht pranine e Kishave ne territorin e Jugosllavise, ndersa per Kishat ne territorin e shtetit shqiptar, por edhe ne Kosove [foto 7, 7/1, 8, 8/1, 9, 9/1], eshte mbajtur tjeter qendrim. P.sh. Objektet Kishtare ne fshatin Hot nuk jepen edhe pse jane dy te tilla [kuadrati 90-91 Jug-Veri dhe 71-72 Perendim-Lindje], edhe pse eshte e njejta harte – foto 4).

foto 3, 3/1 – Pjesa nga harta 1:50 000 e R.P.S. te Shqiperise dhe Jugosllavia e vitit 1979, me mbeshtetjen e botimit te 1952. Foto 3, majtas, ne kordinatat Jug-Veri, 01 – 03, jane tre Kryqe qe tregojne pranine e Kishave Ortodokse nder ato ane. Foto 3/1, lart, ne kordinatat Perendim – Lindje, 66-71, jane kater kryqe qe tregojne pranine e Kishave Ortodokse ne fshatrat Kosor, Lijeshta, Ubli dhe Bjeziovo.

Nje udhetim nder ato ane me 25 shkurt 2023 (foto 5, 5/1) na tregon se kemi te bejme me nje zone krejtesisht katolike (foto 5/2) dhe ne te gjenden me se paku dy Kisha Katolike, njera prej te cilave disa shekullore ne Leqet e Hotit (foto 6), por qe hartat nuk i tregojne qofte ate te para disa shekujve, qofte dhe Kishen Katolike te shek. te XIX, mbi te cilen eshte ndertuar pas 1990 Kisha Katolike e Re (foto 6/1, 6/2).

                foto 6/1-6/2 Kisha Katolike ne Hotin e sotem ne vendin ku perpara 1967 ndodhej Kisha Katolike Historike e kesaj zone e ndertuar qe ne shek. e XIX-te.

foto 7, 7/1 Harta sovietike  e Prizrenit, 1:25.000 e vitit 1962 ku duhet te ndodhen Kishat e qytetit: njera Kishe Serbe (foto 8/2, 9)  dhe tjetra Katolike e kthyer ne Kishe Ortodokse (foto 9/1), por qe nuk figurojne, dhe shume Xhami me vlera historike (foto 8, 8/1, 8/3). Keto lloj hartash ne institucionin e Gjeofizikes u asgjesuan ne fund te vitit 1996 pasi u bene shkak per arrestimin tim nga policia kufitare shqiptare ne Carshove-Permet, me 24 nendor, kur benim studimin mbi humbjen e ujrave termale ne Sarandaporas ne marreveshje me Qeverine Greke. Interesant ishte fakti qe policia kufitare greke, kur kaluam ne territorin e shtetit grek, edhe pse na kontrolloi dhe i pa hartat nuk reagoi, pervec indiferences. Pa dyshim ata kishin dijeni mbi mareveshjet midis qeverive perkatese, te perfaqesuar nga Akademite perkatese te Shkencave, mbi kete problem, por dalloheshin nga policia kufitare shqiptare per korrektesen dhe edukaten ne pune.

A nuk te con kjo ne perfundimin se shkolla dhe praktika politike shqiptare kishin mesuar nga shkolla dhe praktika bolshevike metodat me negative te drejtimit-informimit te shoqerise? Ne kete rast kane fshehur Institucionet Fetare ne menyre te qellimshme per te eleminuar nenkuptimet historike qe rrrjedhin ne kete rast. Pikerisht zbulimi i ketyre nenkuptimeve perben qellimin e ketij studimi, ne pamje te pare te lidhur vetem me nje Objekt Fetar, Manastirin e Shën Marenës.

Si shtytje me sherbeu dhe nje material i papare dhe i pamunder qe te gjendej ndonjehere: Letra qe Imzot Kristofor Kissi, ish Kryepeshkopi i Kishes Orthodokse Autoqefale te Shqiperise ne vitet 1937-1949, i kishte derguar avokatit te Kishes Ortodokse Autoqefale te Shqiperise me 30 dhjetor 1954 Dr. Vasil K. Dilos (foto 211/1, 211/2) mbi ate se cfare kishte ndodhur nga 28 Nentor 1921 ne Berat deri diten qe ishte shkruajtur letra. Kjo leter e permbyste ate qe shqiptaret kujtonin se dinin sakte mbi historine e kesaj Kishe. Mund te jete ndoshta i vetmi rast ne historine e shqiptareve ku nje sere ngjarje madhore historike permbysen vetem me nje leter, por nje leter e shkruar nga i vetmi kompetent qe kishte Kombi Shqiptar ne kete drejtim.

2– Popullata shqiptare dhe Institucionet Fetare.

Dhe kjo te conte ne dyshimin me te pare se Manastiri; dhe te gjithe Kishat, Manastiret, Xhamite, Teqet e te tjera kudo ne Shqiperi; ne afersi te fshatit Llëngë duhet te fshehin nje nder ato mistere qe percaktojne gjenezen e popujve te sotem sipas shkences se Historise, te lidhura ne menyre te pazgjidhshme me Institucionet Fetare. Por ne do te shohim se problemi Historik i Manastirit te Shën Marenës eshte shume-shume me problematik dhe pergjegjesit e manipulimit te tij jane politikanet shqiptare, sepse ajo lidhet, kryesisht, me gjenezen e Kombit te sotem Shqiptar dhe te Gjuhes Shqipe, por qe politikaneve shqiptare nuk u leverdis pranimi i ketij fakti.

Autoret rumune te punimit mbi Arumunet-Vllehet ne Shqiperi: – Gramsh, Elbasan, Pogradec – Bucuresti 2017 (foto 47), Nistor Bardu dhe Emil Tircomnicu, nuk kishin paraqitur asnje material mbi Manastirin e Shën Marenës, duke e konsideruar si Shen Maria, edhe pse flisnin per te vetem ne nje vend, duke e lidhur me rrugen romake te Egnatias, Llëngën dhe distancen prej 3 km qe i ndanin mes tyre dhe Kanionit te Llëngës (f. 151 – foto 10).

Sepse, ne fund te fundit, me afer Manastirit te Shën Marenës, ne Jug-Lindje te saj, ishin fshatrat Ҫezëm e Madhe (foto 10/1) dhe Ҫezëm e Vogël (foto 10/2, 10/3), ndersa ne Veri-Lindje te Manastirit te Shën Marenës ndodhej fshati Bishnice, me nje madhesi teper te konsiderueshme (foto 10/4, 10/5), pamvaresisht nga lloji i Besimit Fetar,  qe nuk ekzistonte ne harte,  dmth ky fshat duhet  te jete formuar pas 1957 (data e hartes), ndersa fshatrat Ҫezëm duhet te jene formuar pas qytet-fshatit Llëngë perderisa Manastiri mban edhe emrin e ketij te fundit.

                                             fotot 10/1 – 10/5 te dates 06.12.2022

Lidhja e emrit te Manastirit me nje emer fshati duhet te sherbeje si nje nder argumentat me kryesore mbi gjenezen e banoreve te fshatit dhe rrethinave te tij. Mos valle vendndodhjen e Manastirit të Shën Marenës per kete qellim e kane fshehur? Ne qofte se Kishat Katolike kishin dhe kane luftuar per identitetin Katolik dhe Europiano-Qendror te shqiptareve, pamvaresisht Besimit Fetar te popullates, por Kishat Ortodokse per cfare identiteti Fetar dhe Kombetar ishin ndertuar dhe kishin punuar Kleriket e Tyre? Pamvaresisht pergjigjes, fakti qe kjo pune eshte fshehur dhe eshte tentuar te zhduket, eshte nje tregues mbi nje proces social te cilin shqiptaret nuk duhet ta dine akoma.

Te pakten ky pozicion i fshatrave, ne lidhje me Manastirin e Shen Marenes, na jep te drejten te percaktojme kohen e themelimit te tyre, por dhe llojin e popullates qe jeton nder ato ane. Ky ishte rasti tipik qe perbashkon Gjenezen e shqiptareve te sotem, Gjenezen e Gjuhes Shqipe, Shkencen e Historise dhe Manastirin e Shën Marenës.

Kjo me shtyu te kaloj ne hartat 1:50.000 (prodhimi amerikan i vitit 1999/2002) per te gjetur kuadratin 33-34 Jug-Veri dhe 59-60 Perendim-Lindje (foto 13), por e njejta situate; vetem neqoftese nje pike e zeze ne mes te kuadratit 31-32 J-V dhe 59-60 P-L, majtas, ku bashkohen tre rruge kembesoresh, nenkuptonte tri ndertesat kryesore qe ndodheshin ne brendesi te Manastirit te Shën Marenës. Gjithsesi te jete problemi sistemi i hartave qe perdoren ne Shqiperi, shk. 1:25.000 apo shk. 1:50.000, edhe sot nuk kane asnje te dhene mbi vendndodhjen e Kishave dhe Xhamive, vacanerisht te  Manastirit te Shën Marenës. A nuk vjen prej ketij fakti pozicioni prej idiotesh qe karakterizon shqiptaret e sotem qe flasin gjithe kompetence mbi idete Fetare dhe institucionet e Tyre pa ditur absolutisht asnje gje konkrete qofte ne planin filozofik e qofte ne planin konkret?

U tregova kembengules duke marre hartat 1:50.000 te sistemit Gauss Kruger qe perdoren ne Shqiperi dhe gjeta kuadratin 33-34 J-V dhe 59-60 P-L, e cila perputhej me shkallen 1:25.000 persa i perket mungeses se shenjes se Manastirit te Shën Marenës (kuadrati ne mes lart ku ndodhen dy-tre ndertesa te pa sqaruara mire, ku harta e shkalles 1:25.000 ka te shenuar vetem nje pike. E vetmja pike referuese e sakte eshte Lumi Shkumbin dhe pika ku bashkohet me Lumin e Dushes – foto 13/1, 13/2; 15 mm poshte germes m jane tre pika qe duhet te nenkuptojne ndertesat e Manastirit. Sot, paralel me Shkumbinin, eshte hapur nje rruge e re qe ka sherbyer per ndertimin e hidrocentraleve nder ato ane dhe sherben sot per shfrytezimin e tyre – foto 13/2).

Ajo qe duket si e parendesishme, dmth sendimentare dhe periferike, perben piken me te pare qe te con ne zbulimin perse pararendesit me te pare te shqiptareve, pa i dhene rendesi kohes dhe radhes se cfaqjes, perbejne zanafillen rastesore te Races se Bardhe, por dhe aresyen perse shqiptaret jane popullata me e prapambetur ne Racen e Bardhe per sa kohe i njeh Njerezimi. Perse popullata shqiptare eshte popullata me e perzier ne kontinent dhe perse ka mbetur ne gjendjen primitive te paraardhesve me te pare te saj, kur popullatat emigratore kane pasur shkallen e zhvillimit social shume me te larte se vendasit. A nuk na jep ky fakt kerkesen per te kuptuar LIGJIN e relacionit social ne Boten e Shoqerise Njerezore, dhe, akoma me tej, kete LIGJ per rastin shqiptar? Por me perpara duhet vene ne dukje fakti se cfare perfaqeson Shkenca e Historise dhe perse historianet e sotem nuk e konsiderojne Historine shkence ekzakte dhe e lidhin ate vetem me gjuhen dhe politiken pa i dhene rendesi se cfare pretendojne gjysmaket ballkanas.

3– Metodika e perdorur deri me sot mbi gjenezen e popujve.

Te pakten dy studiues, te pretenduar si historiane per rastin shqiptar, jane shprehur, duke e konsideruar perkthimin absolutisht te sakte:

“Historia shqiptare dhe interpretimi i saj varet ne nje mase domethenese nga ajo se si shkruhet historia e gjuhes”, duke vene theksin e varesise se saj nga politika (Bernd J. Fisher dhe Oliver Jens Schmitt, Nje histori e permbledhur e Shqiperise, Prishtine 2022, f. 28, foto 14, 15, 16).

Ne kete rast problemi eshte asfiksuar nen emertimin e dokumentit, ku ky i fundit konsiderohet si i vetmi argument i saktesise se nje ngjarje historike pa e vene ne dukje ne asnje rast se cfare eshte Historia e Njerezimit dhe cfare perfaqeson dokumenti per te. Kjo qe duket me e lehta, eshte me e veshtira per t’u kuptuar dhe ne kete menyre eshte mohuar roli i matematikes ne percaktimin analitik te Historise se Njerezimit, cka do ta bente ate te sakte ne pafundesi per efekt te nivelit me te larte qe ka Njeriu ne organizimin e Lendes Natyrore. Ne kemi rast t’u tregojme Shqiptareve dhe politikes se saj qe Historia e Shqiptareve pikerisht sipas kesaj formule akademike nuk eshte, por edhe sipas shume formulave te tjera qe kane lulezuar haptas pas 1992 ne Shqiperi te shprehura prej shume e shume kohesh me perpara ne te gjithe Europen te llastuar prej RILINDJES ITALIANE, pasi te gjithe popujt e Europes nuk e disponojne kete pozicion, duke perfshire edhe shqiptaret.

Ne Shqiperi brenda dy vjeteve (2003-2004) u cfaqen dy ekstremet e nivelit te mendimit filozofik shqiptar mbi metodiken e shkences se Historise. Nje nivel empirik, i percipte ne ekstrem, formal deri ne veteshkaterrim, pretendues deri ne absolutizem, por me nje mundesi perfaqesimi permbyses qe autorja nuk ka ditur ta shfrytezoje. Behet fjale per vepren e Prof. as. dr. Ilira (Ҫaushi) Sulo, Metodologjia e historise, Tirane 2003 – foto 16/1, 16/2, ku nepermjet nje korpusi bibliografik prej 38 vellimesh autorja pretendon te pasqyroje ate qe shqiptaret e sotem nuk e kane kuptuar ne asnje element. Fakti qe ne kete korpus gjendet dhe libri i Zhan Hersh, Habia Filozofike, Tirane 1993, ku gjenden dy postulatet helene, njeri i zgjidhur gabim (raporti Platon-Aristotel – Shkaku i NGJARJES) dhe tjetri i PAZGJIDHUR (sipas pergjigjes se pyetjes mbi pandryshueshmerine e te ndryshueshmes absolute) tregon se autorja ka bere nje bllof analitik per te marre tituj shkencore me vlera ekonomike dhe jo per te zgjidhur problemin me kryesor te Historise.

Ne vetem nje faqe (f. 6) autorja ka postuluar 5 pika (foto 16/3), nga shtate te tilla (foto 16/4 dhe 16/5), me shprese qe shqiptaret do te ngopen me kendveshtrimin qe profesoresha e asocuar kerkon t’u imponohet atyre.

Sipas autores (f. 6):

1- Historia eshte njohja e se shkuares se njerezimit, e arritur nepermejet nje pune serioze e rigoroze. Ajo eshte nje disipline shkencore e pasuruar nga eksperienca shekullore e njerezimit me nje metode origjinale, qe eshte perfituar pak e nga pak e ne menyre progresive, gjithmone ne kontakt me objektin e vet te studimit.

2- Termi “histori” qe ne shumicen e gjuheve ka kuptim te njejte, nenkupton shkencen e historise. Vete fjala rrjedh nga greqishtja e lashte dhe ka kuptimin e pyetjes se nje deshmitari te gjalle dhe te raportimit te rezultateve te ketyre veprimeve. Nga greqishtja kjo fjale u transmetua dhe ne te gjitha gjuhet e tjera kryesore moderne. Por fjala “histori” nuk mbetet vetem te ky kuptim; ajo permbledh dhe kuptime te tjera qe lidhen me te.

3- Keshtu, histori eshte dhe teresia e ngjarjeve dhe e fenomeneve te nje epoke te caktuar; me fjalen “histori” kuptojme dhe vete procesin e te shkruarit te saj (historise) gjate gjithe periudhave kohore deri ne botimin e tyre.

4- Historia eshte nje rrefim ngjarjesh te verteta dhe interesohet per ato qe jane nga me kryesoret.

5- Ashtu si cdo shkence tjeter, dhe historia duhet te pergjithesoje dhe te shpjegoje. Shpjegimet ne kete shkence lidhen kryesisht me rendesine qe historia per permbajtjen qe jep. Ne menyre racionale ato pasqyrojne mendimin e historianit.

6- Historiani rralle mund te thote se “kjo eshte e vertete” dhe cdo pergjigje tjeter eshte e gabuar, ndersa eshte gjithmone ne gjendje te pohoje se “kjo ka ekzistuar” apo “kjo ka ndodhur” diku dhe dikur; se “per kete ekziston nje e vertete”. Por, nga ana tjeter, eshte e mire qe kurdohere te punohet per te gjetur maksimumin e se vertetes se asaj qe ka ndodhur (f. 11).

7- Historia rishkruhet vazhdimisht, pasi dhe kriteret me te cilat e gjykojme apo dhe vete ngjarjet e se kaluares ndryshojne dhe menyrat e leximit te dokumentave, perceptimi dhe seleksionimi i fakteve. / Historia nuk eshte e perbere nga nje lende e vdekur dhe e krijuar perfundimisht. Ajo eshte ne ndryshim te vazhdueshem dhe e tille do te jete e tille edhe neser. Ajo zhvillohet e evoluon me civilizimin e njerezimit (f. 13).

Me deduksionet e saja autorja kerkon te pajtoje historiografine e epokes komuniste me pozicionin e Historise pas 1992-shit pa e vrare mendjen se te gjitha pretendimet e saj perfshihen ne statistiken historike dhe perbejne pjesen me pak te rendesishme te saj. Autores i mungon teresisht informacioni filozofik mbi kete teme te trajtuar te pakten ne keto dy shekujt e fundit ne ambientet europiane.

Ne vazhdim, ne Shqiperi, maksimumi i kendveshtrimit filozofik te Historise, ana tjeter e medaljes, eshte sipas nje bashkeveprimi nderstudiuesish mbi menyren se si duhet realizuar studimi i Historise, por pa treguar ne asnje rast se cfare zgjidh ky veprim (foto 17, 18). Po vecoj dy kendveshtrime te autoreve qe, ne fund te fundit, na japin mundesine te kuptojme perse ata i jane futur kesaj pune dhe perse kjo e fundit perben ekstremin tjeter te nivelit te mendimit filozofik shqiptar. Sipas autoreve:

1-“Historia eshte rrjedha kohore e te ashtequajtures “e vertete”, eshte rrjedha e ngjarjeve te ndodhura ne bote, si dhe zbulimi, interpretimi dhe paraqitja e ketyre ngjarjeve” (Walter Höflechner, Gezim Hoxha, Romeo Gurakuqi, Hyrje ne studimin e historise, Shkoder 2004, f. 18). Ne kete rast autoret nuk kane marre parasysh konfliktin teorik, ne fushen e filozofise, midis Platonit (shek. V Para Kri.) dhe Aristotelit (shek. IV Para Kri.) mbi shkakun e lindjes se ngjarjes, zgjidhja e sakte e te ciles permbys permasen me te madhe te shkences se derisotme. Per ta kompletuar kete ide duhet lexuar libri i Zhanë Hersh, Habia Filozofike, Tirane 1995, kapitujt mbi Platonin (f. 32-45) dhe Aristotelin (f. 46-63).

2-“Metoda = Sqarimi i nje gjeje, nje menyre e planifikuar e procesit shkencor, per te fituar njohje, sipas problemit dhe qellimit. Ne menyre respektive, cdo shkence i paraprin nje doktrine metode-metodologjia, e cila ne suazen e doktrinave metodike te pergjithshme logjike, i pergjigjet kerkesave specifike te cdo disipline shkencore dhe te cdo problemi te shtruar”  (po aty, f. 23). Autoret nuk kane dhene asnje rast konkret mbi ekzistencen e Metodave te perdorura deri me sot dhe cfare distance kane me Metoden e tyre.

Atehere sipas ketyre pikepamjeve, si i zgjidh Historia dy probleme te shtruara per zgjidhje prej shume e shume kohesh? :

1- Perse Racat dhe Popujt brenda nje Race zhvillohen ne menyre te diferencuar? Cila eshte ligjesia qe vepron ne kete rast? Studiuesit shqiptare, te pakten mbi 50 vjec, kishin rene pre e nje deduksioni marksist, sipas te cilit kishin marre ne konsiderate: “proçesin e zhvillimit në mënyrë të përgjithshme, si një gjë që ka vlerë për të gjithë popujt e një periudhe të caktuar, pamvarësisht nga vëndi ku rrojnë këta popuj” (K.Marks-F.Engels, Ideologjia gjermane, f. 30). Ne kete rast procesi kohor nuk eshte marre ne konsiderate dhe vetem me ardhjen ne jete te Albert Ajnshtajnit (1879-1955) KOHA mori tjeter kuptim.

2- Perse popullata shqipfolese edhe pse e drejtuar prej 3000 vjetesh nga gjashte (6) superfuqite me te medha boterore te kohes (Pellazget – Helenet – Romaket – Bizantinet – Otomanet – Europiano-Perendimoret) dhe te relatuara me dhjete popullata emigratore dhe dy grup-popullatash te tilla me shkalle zhvillimi shume me te larte se te vendasve autoktone, mbetet edhe sot popullata me inferiore ne zhvillimin social, te pakten brenda kontinentit europian? Cila eshte ligjesia qe vepron ne kete rast dhe cfare perputhje, apo varesie, ka me ligjesine e problemit te Racave dhe Popujve?

Konstatimi ne kete rast na tregon se sot, jo vetem ne Shqiperi, statistika e ngjarjeve perben anen e dukshme dhe ajo qe merret per baze sa here qe flitet per Histori. Ne fakt kjo metodike na tregon se si Politika ndikon mbi Historine, por jo domosdoshmerisht. Faktoret reale qe marrin pjese ne nje ngjarje Historike jane fshehur pikerisht nga kjo lloj metodike e perdorur dhe ne asnje rast nuk kuptohet se cfare do te thote nje ngjarje me thelb historik.

Kemi rast t’u tregojme shqiptareve se me cfare materiali formal dhe krejtesisht te pa argumentuar mbi problemin shqiptar jane ushqyer pergjate epokes komuniste, qe ne pamje te pare nuk paraqet asnje rendesi kontradiktore me perfitimin qe shqiptaret duhet te kishin nga keto botime. Eshte nje permbledhje autoresh gjermane me fame boterore te botuara me 1990 mbi  problemin  shqiptar  (foto 19, 20, 21),  te  perkthyer  nga  Nelson R. Ҫabej,  por  qe  eshte shfrytezuar nga Shkolla e te Marreve te Madheshtise Shqiptare qe kerkojne me cdo kusht te permbysin realitetin Historik te perjetuar prej 3000 vjetsh ne trojet ku sot eshte shteti i shqiptareve, pa e ditur ne asnje rast se nga e kane prejardhjen 4 milion shtetasit shqiptare te sotem dhe paraardhesit e tyre historike. Pikerisht kjo prejardhje dhe kjo gjendje e shqiptareve te sotem nuk eshte shpalosur asnjehere sakte, jo vetem pas 1943, por kurdohere qe nga momenti kur shqiptaret permenden  per here te pare ne Histori (me shume mundesi pas 1703 – Kuvendi i Arberit; ne kete rast eshte marre per baze At Vinçenc Malaj, O.F.M. ne vepren Kuvendi i Arbënit, Fjalori, Shkoder 2020. Ne kete rast kam anashkaluar vepren e At Francesko Maria da Lecce, Fjalor Italisht-shqip, Shkoder 2009, per te mos vene dyshimin qe ky titull mund te jete nje abuzim i studiuesit Gëzim Gurga, por deklaroj qe edhe mund te gaboj).

Duhet theksuar qe problemi i gjenezes se shqiptareve dhe e te gjithe hallkave kalimtare nga banoret autoktone deri tek shqiptaret per te gjithe koherat qe njihen eshte trajtuar ne menyre antihistorike dhe kerkush nuk e ka dhene zgjidhjen e lidhjes se shpjegimit me interesin social te tyre. Jane permendur rendom prejardhja e shqiptareve dhe e gjuhes shqipe nga ilirishtja pa e njohur ne asnje hallke qofte Ilirine e qofte ilirishten edhe pse eshte e dokumentuar lidhja e shqipes me epirotishten dhe kalimin e kesaj te fundit ne gjuhe shqipe (At Franceska Maria da Lecce, O.F.M., Fjalor italisht – epirotisht 1696 dhe Fjalor italisht – shqip 1702). Ky problem fillimisht ka qene nder-europian dhe pastaj ka kaluar ne nje problem shqiptar pa e zhvilluar ne asnje hallke dhe pa vene ne dukje asnje element te vecante te bartur nga shqiptaret te ndryshem nga popujt e tjere europiane. Ne do ta shohim ne vazhdim rendesine qe i kane dhene studiuesit europiane problemit shqiptar ne keto 300 vitet e fundit ne planin teorik, por dhe paaftesine e tyre per ta zgjidhur kete problem ne menyre Filozofike Materialiste, dmth fitimprurese, dhe Historike.

Kur lexon emrat e recensuesve te ketij materiali (Mahir Domi, Ismail Kadare, Pranvera Bogdani), e kupton me lehtesi se cfare perfaqeson kjo permbledhje veprash dhe cfare interesi ka pasur dhe ka epoka e komunizmit prej tyre (termi komunizem per popullaten shqipfolese nuk ka asnje lidhje me teorine marksiste dhe kjo eshte nje gje qe nuk eshte kuptuar akoma per dy aresye: 1-interesi i politikes dhe 2-paaftesia e shqiptareve per te kuptuar marksizmin teorik. Shqiptaret e sotem duhet te jene te sigurte qe lenden mbi marksizmin e kane te vleresuar sipas deshires se pedagogeve te tyre, pasi permbajtja e kesaj lende eshte interpretuar sipas interesit politik dhe aspak sipas ideve te Karl Marksit. Te pakten broshura e Frederik Engelsit: Parimet e Komunizmit, Tirane 1962 dhe letra F. Engelsit drejtuar Franc Meringut 14 korrik 1893, K.Marks-F.Engels – Letra te Zgjedhura, Tirane 1981, eshte nje permbysje e asaj qe shqiptaret kane bere si lende me  vete ne shkollat e mesme, universitare dhe pasuniversitare).

Kur e perfundon kete liber pyetja e pare qe behet eshte: si i vertetojne autoret gjermane pretendimet e tyre dhe cfare percaktojne saktesisht keto pretendime? Por une kuptova edhe dicka tjeter nga ky liber: djallezine e perdorur nga recenzentet e tij. Kjo me detyroi ta marr ne analize dhe te evidentoj pretendimet e autoreve gjermane duke i krahasuar me te sotmen intelektuale shqiptare, por dhe cfare fsheh keqinterpretimi i pretendimeve te autoreve gjermane.

Shqiptaret e sotem nje gje duhet ta dine mire: cdo gje qe kane mesuar ne arsimin e detyrueshem dhe ne te gjitha shkallet e arsimimit te mevonshem eshte e trajtuar ne menyre te atille qe ata te mos mesojne asgje te sakte mbi Historine e kaluar te tyre. Te dymije e peseqind (2500) vitet historike te parakaluar nga popujt europiane jane te njohura saktesisht, pervec historise te parashqiptareve te larget dhe te afert. Duke ditur perfundimin analitik dhe thelbin e ndryshimit te shqiptareve te sotem nga te gjithe popujt europiane kam arritur ne perfundimin qe vetem disa shqiptare (krejtesisht te panjohur) qe jene sot ne brendesi te shtetit shqiptar jane te vetmit qe kane lidhje me popullaten zanafillore te Races se Bardhe dhe kjo eshte aresyeja perse Historia e 2500 viteve te fundit te parashqiptareve dhe shqiptareve eshte tjetersuar ne ekstrem, fillimisht nga studiuesit europiane dhe, pas 1912, nga vete ne shqiptaret. E keqja e madhe e shqiptareve te sotem eshte mosnjohja e mendimit kritik ne te gjitha shkallet e asaj qe konsiderohet si shkence e Njerezimit, sepse gjeja e pare qe shqiptaret duhet te mesonin nga e kaluara e larget historike ishte qenia gjysem njerezore e paraardhesve me te larget e tyre dhe kthimin ne Njerez te tyre ne saje te botes se relacioneve me popullatat qe pranuan te bashkejetojne me ta. Menyra se si keta gjysem njerez u kthyen ne Njerez perbenin pikerisht thelbin e asaj qe konsiderohet si Histori e Njerezimit dhe Shkence e Historise, por dhe Histori e Shqiptareve te sotem.

Por perpara se te zberthejme kete liber do te veme ne dukje nje metode te perdorur rendom nga studiuesit te huaj dhe shqiptare ne fushen e mendimit filozofik.Te pakten ne nje punim te pretenduar si e Sami Frasherit me titull bombastik: “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të jetë”, botim i gjashte, botonjes LUARASI, dhe pa vit botimi (foto 22, 23) shkruhet mbi gjenezen e shqiptareve te fundit te shek. te XIX-te (f. 5, 6 – foto 24, 25), por ne asnje rast nuk ka nje argumentim mbi kete hipoteze. Kjo eshte nje nder aresyet kryesore qe mbi autoresine e kesaj vepre eshte vene dyshim i argumentuar, me faktin qe kjo veper, e konsideruar si Kushtetuta e rilindjes shqiptare, te jete ne fakt libri filozofik me antishqiptar i botuar ndonjehere.

“Shqiperi i thone gjith’ati vendi tek rrine Shqipetarete. Shqipetaret jane m’i vjeter i kombevet t”Europese. Duket qe keta ardhe me pare se gjithe prej mezit t’Azise ne Europe, edhe keta prune ne kete vend ditjen e te birit shtepi me mur si dhe diturin e te leruarit, te mbjellit e te korrurit; se ata njerez qe gjindeshin me pare tyre n’Europe ishin te eger e ronine neper pyje e neper shpella, duke ushqyer me peme t’egera e me mish gjahu…..Me te-vjeterte prinderit tane bota i quajne Pelasge, fjale mbeture nga prindret tane me te pastajme, te cilete quajne me te paret e tyre Plak a Pleq”.

Sipas kesaj pikepamjeje ne Europe, dmth edhe ne Ballkan, kemi dy popullata: njera e ardhur me zhvillim social dhe tjetra e eger e pa zhvilluar. Por autori nuk ka qene i afte te vertetoje pse paraardhesit e shqiptareve rrjedhin nga te ardhurit e civilizuar dhe jo nga te egrit e pa zhvilluar, kur dime qe shqiptaret jane Race e Bardhe, ndersa pellazget Race Malavjane, dhe kur te gjithe popujt europiane qe nga koha e njohjes me te pare, kane qene gjithmone me te zhvilluar se paraardhesit me te pare te shqiptareve te sotem, por dhe te vete shqiptareve per sa kohe qe i njeh Njerezimi. Me sa kam kuptuar i gjithe ky problem eshte trajtuar jashte konfigurimit biologjik dhe kjo ka qene aresyeja kryesore perse kjo veper i eshte mveshur Sami Frasherit pa qene e tij (me hollesisht mbi kete argument lexoni ne faqen genckhoti.com artikullin: 91- Perse ju adresua vepra:“Shqipëria c’ka qenë, c’është e c’do të bëhetë?” Sami Frasherit dhe cfare perfaqeson ajo ne realitet? (ose TURPI “shkencor” i Akademise se Shkencave te R.P.S. te Shqiperise me 1988-89) 19.07.2017.

Duke u rikthyer tek autoret gjermane veme re se eshte pergatitesi dhe perkthyesi i kesaj permbledhje autoresh qe shkruan:

“Duke ditur qe historia, kultura dhe gjuha e shqiptareve ishin fare pak te njohura, dhe te vetedijshem per rendesine qe kishte njohja e tyre per te kuptuar historine dhe kulturen e Europes ne teresi, nga shekulli XVIII e posacerisht nga shekulli XIX dijetaret nga nje numer vendesh te Europes nisen kerkime per aspekte te ndryshme te jetes materiale e kulturore te ketij populli e te vendit te tij” (f. 8)

Atehere, duke e marre si postulat kete parafrazim te autorit, si mund te arrish ne cfaredo lloj perfundimesh dhe konkluzionesh mbi shqiptaret? Si lidhet historia dhe kultura e Europes me njohjen e historise, kultures dhe gjuhes se shqiptareve dhe perse e gjitha kjo, sidomos nga shek. XVIII e XIX-te? Perse merret ne konsiderate jeta materiale dhe kulturore e nje popullate dhe a eshte ndjekur kjo rruge pas 1992-shit ne shkencen shqiptare?

Pikepyetjet jane kaq te shumta per kete kerkese te autorit sa analiza vetem e ketij libri nuk mjafton, por ajo na sherben si nje indicje per te perballuar njohjen e ketyre vecorive mundesisht ne te gjithe territorin ku jeton dhe punon popullata shqipfolese.

Analiza me e para gjysmake na vjen prej J.G.Herder, i cili me 1868 ka botuar nje liber ne disa vellime me idete per historine e njerezimit, ne emer te te cilit perkthyesi ka shkruar:

“…Pas huneve jane bullgaret ata qe kane luajtur nje rol te tmershem ne Europen Lindore, derisa, ashtu si dhe hungarezet, u shtruan me pranimin e fese se krishtere, e me ne fund,, moren dhe gjuhen e sllaveve. Edhe perandoria e re qe ata themeluan me vllehet e malit Hemus u shemb, ata u mbyten ne masen me te madhe te perzier te popujve te territorit dako-iliro-trak, pa ndonje ndryshim te karakterit te popullit, sot perbejne vetem nje province te Perandorise Turke, qe mban emrin e tyre. / Ne nuk permendem popuj te tjere, si: hazaret, avaret, peçeneget etj., qe, ashtu si dhe gotet e sllavet dhe popuj te tjere, kane bere mjaft per krijimin e Perandorise Romake te Lindjes e pjeserisht dhe te Perendimit, por qe pa zene ende vend mire emri i tyre, u kthyen ne Azi ose u shkrine ne masen e popujve. / Ende me pak te drejte kemi te fusim ata popuj qe kane dale nga iliret, traket dhe maqedonasit e lashte, dmth shqiptaret, vllehet, arnautet. Ata nuk jane aspak te huaj, por nje popull i lashte i familjes evropiane; dikur ata kane qene kombe kryesore, kurse sot kane mbetur si germadha te braktisura te shume popujve dhe gjuheve” (f. 48-49).

Autori Herder pranon ekzistencen e popujve te lashte, midis tyre edhe iliret, dhe pranon perzierjen e hershme dhe te pastajme te tyre, por mbi te gjitha i konsideron si popuj te lashte pa e sqaruar ne behet fjale per shkalle zhvillimi social, gjendje sociale apo moshe kohore. Kjo eshte pika ku fillon spekullimi mbi gjuhen shqipe dhe cdo ngjarje historike te lidhur me shqiptaret e sotem. Problemi me i dukshem per te gjithe kontinentin evropian eshte zhvillimi diferencial i popujve te saj dhe arritja ne finishin e sotem pikerisht te atyre popujve qe para 400-500 vjetesh konsideroheshin si popuj te prapambetur. Te pakten ruset dhe gjermanet i nenshtrohen kesaj dukurie.

Me pas vjen Johan Tunman, i cili ne vepren e tij: Kerkime ne historine e popujve te Europes Lindore, Leipzig 1774, ne parathenie, ka shkruar:

“Asnje popull tjeter i pjeses se botes ne te cilen jetojme nuk eshte aq e panjohur per ne evropianet e Perendimit, persa i perket prejardhjes, historise dhe gjuhes, sa shqiptaret dhe vllehet. E, megjitheate, ata jane popujt kryesore, popuj te lashte e te rendesishem, qe cdo historian do te deshironte t’i njihte: historia e tyre do te plotesonte zbrazeti te medha ne historine e lashte e te re te Evropes. Por ata sot nuk luajne me ndonje rol, ata jane popuj te neshtruar, ata jane fatkeq dhe historiani shpesh eshte po aq i padrejte sa edhe njeriu i zakonshem: ai nuk e perfill ate qe nuk i ka punuar fati………………..

Cilet jane shqiptaret? Si u formua ky popull? Nga na doli gjuha e tyre? Populli i pare qe njeh historia ne kete vend jane Iliret, nje popull i madh, i shumte ne numer dhe i fuqishem, qe, sipas Strabonit dhe Apianit, banonte ne detin Adriatik, nga lumi PO deri ne Gjirin e Ambrakise e ne veri deri ne Danub. Straboni e shtrin kete popull drejt perendimit deri ne liqenin Boden,¹ d.m.th. deri ne Norik e Vindelicie. Ai le te kuptohet gjithashtu se edhe panonet i perkisnin po atij fisi. Apiani thote shprehimisht se panonet ishin ilire. Istrianet, japodet, dalmatet, liburnet, dardanet, ardianet, autariatet e, me nje fjale, te gjithe popujt deri ne malet Keraune, pergjithesisht njiheshin si ilire. Por ata gjendeshin kudo ne Maqedoni, ne Epir e ne Thesali………” (f. 53, 54).

I gjithe ky parafrazim nga Thunman ka dy probleme kryesore: a-faktet nuk i ka te sakta dhe, b-nuk realizon asnje vertetim argumentues mbi pretendimet e tij. Gjeja me kryesore qe historianet nuk thone eshte dualiteti i popullatave qe ndodheshin ne gadishull, te themi nga shek. XX Para Kri. deri kur erdhen latinet (shek III Para Kri.) dhe nuk e analizojne kete dualitet nga ana specifike, persa i perket shkalles se zhvillimit social dhe kohes se prezences shume perpara shkrimit. Ne kete rast autori duhet te thoshte ne kemi te bejme me dy popullata cilesisht te ndryshme midis tyre, apo me nje popullate te vetme? Fakti eshte qe ne gadishullin ballkanik nga shek. XII Para Kri. deri ne shek. III Para Kri. lulezonin dy forma te Besimit Fetar: Kultet Pagane dhe Politeizmi Pellazgjik, por vetem bartesit e Politeizmit Pellazgjik kaluan ne Monoteizmin e Krishtere, ndersa bartesit e Kulteve Pagane kaluan nga Kulti i Gjarprit ne Kultin e Diellit nga thellesia e panjohur deri ne shek. e XX Pas Kri (zbulimi i Franc Nopçes ne Pecaj te Dukagjinit me 1908). Me kete te dhene a mund te perfitojme ndonje dukuri Natyrore qe te na jape me shume informacione mbi keto dy popullata, qe, ne fund te fundit, nuk jane te njejta jo vetem nga pikepamja e zhvillimit social, por as Race e njejte?

Konstatimi qe autori ben mbi dy popullatat me te hershme ne gadishull nuk eshte i sakte ne asnje permase: Vllehet nuk kane asnje lidhje me popullaten autoktone, ne nje kohe qe Shqiptaret kane lidhje si me popullaten autoktone, ashtu dhe me Vllehet. Ne shume menyra Vllehet lidhen me Daket dhe Politeizmin Pellazgjik, ndersa Shqiptaret deri ne shek. e XX jane te shtrenguar fort pas Paganizmit te tyre Solar. Atehere si analizohet ky situacion?

Per te realizuar kete problem me perpara duhen percaktuar dinamika dhe ekuacioni i lindjes se Ideve Fetare. Pastaj duhet percaktuar menyra se si perputhen kjo dinamike dhe ky ekuacion me rendin social dhe popullatat perkatese. Dhe pasi te kemi bere gjithe kete pune mund te realizojme perfundimin e desheruar, por ai eshte teper larg nga te gjitha perfundimet qe njohim mbi analizat e popujve ballkanike, te pakten ne keto 3000 vjetet e fundit.

Por defekti kryesor i shkences se Historise qendron ne pamundesine e deritanishme te njohjes se dy temave: Roli i Institucioneve Fetare ne Historine e Njerezimit dhe Roli i Gjinise Femerore ne Historine e Natyres. Keto dy mangesi kane sherbyer per deformimin rrenjesor te Historise se Njerezimit me permasa permbysese absolute, cka e asfikson dhe temen tone.

Sipas J.G Fon Han ne Studime shqiptare, Wien 1854, ekziston nje kapitull: A jane autokton shqiptaret? (f. 71) dhe vazhdon:

“Ne perrallat grek dhe shqiptare ka nje ide qe perseritet shpesh, se me i vogli i vellezerve eshte me i miri. Ai qe njeh menyren e te folurit kaustik dhe simbolik te ketyre popujve do te perpiqet qe ne pergjigjen satirike te mbretit te gjeje nje loje fjalesh qe lidhet me kerkesen. Nje gje e tille eshte e afert me shqiptaret. Vellezerit eshte veshtire te kene kerkuar para (dalmatet nuk i njihnin ato as ne kohen e Strabonit) e ka me shume te ngjare qe si rroge te kene kerkuar nje sasi drithi te caktuar. Fjala shqipe drithe (tritikus) ngjan me fjalen drite dhe Perdika ne vend te drithit mori shkelqim dhe fame.¹ (f. 107).

Ajo qe eshte me e rendesishme ne keto rreshta, dhe kjo qe areyeja perse e citove, eshte mungesa e njohjes se PARAVE nga ana e dalmateve edhe ne kohen e Strabonit (63 Para Kri. – 20 Pas Kri.). A nuk tregon ky fakt shkallen reale te zhvillimit te dalmateve dhe nje pike perputhese me iliret, dardanet apo epirotet? Keto elemente te Marret e Madheshtise Shqiptare, por edhe shkolla komuniste e Historise, nuk i ka marre ne konsiderate asnjehere perderisa jane sajuar shtete ilire.

Po ky autor, ne kapitullin Udhetim nga Beogradi ne Selanik, shkruan ne forme postulative:

“Keshtu ne mund te pranojme si te padiskutueshme se shqiptaret e sotem jane pasardhes te ilireve dhe epiroteve te lashte² (merret per baze Fallmerayer, Das alban, GH).

Ne “Studime shqiptare” ne kemi shkuar edhe nje hap me tutje dhe jemi perpjekur te kuptojme fisin ilir si te njejte me ate pellazgjikun dhe ne kete menyre edhe pellazget, te cilet ne kohen parahistorike perbenin pjesen kryesore te popullsise johelene te Hellasit, t’ia japim fisit ilir, duke pranuar se vete ata me vone u mbuluan nga nje shtrese pushtuesish helene dhe gjuhesisht u shkrine me ta, po ashtu sic po ndodh para syve tane me pellazget e rinj te shtegtuar ne Greqi, ose shqiptaret brenda elementit grek te ri” (f. 115).

Kjo teresi idesh te autorit nuk ka asnje gje te keqe te pranohen me sy mbyllur, por ato na fshehin problemin me kryesor te dy popullatave qe formuan popujt e hershem te gadishullit tone. Duke e konsideruar te sakte perkthimin dhe recensimin e tekstit, debatojme me kete material:

-Se pari autori ka ndryshuar kohen e ekzistences se pellazgeve, te heleneve dhe ilireve. Pra keto dy popuj e fundit nuk jane te njekohshem me popullaten pellazge. Aq me teper qe popullaten ilire, apo epirote, e njohim nepermjet autoreve dhe shkrimeve helene. Tani problemi ka mberritur ne nje pike ku kerkohet saktesia e argumentit qe na sherben per zgjidhjen e tij: – kush lidhet me pellazget: popullata ilire apo popullata helene, apo ndoshta te dyja? Zgjidhja e ketij problemi eshte jashtezakonisht e lehte po te marrim per baze Idete Fetare, cka do te thote se roli i Ideve Fetare eshte paresor ne percaktimin e gjenezes se popujve, por pikerisht kete nuk kane bere studiuesit e ndryshem qofshin dhe jo shqiptare.

Eshte pranuar qe Pellazget shpiken Dodonen Pellazgjike, prej nga rrjedh Politeizmi Pellazgjik me kryzot Zeusin. Kete Politeizem e ka pervetesuar vetem popullata Helene, cka do te thote se Helenet jane pasardhes te drejteperdrejte te Pellazgeve, ndersa tre popullata ta gadishullit (iliret, dardanet dhe epirotet) nuk e kapercyen dot Paganizmin e tyre duke mbetur brenda formes me te pare Fetare qe ka pasur Njerezimi.

Por analiza dhe zbulimi i ekuacioneve te lindjes dhe zhvillimit te Ideve Fetare con ne perfundimin e menyres se lidhjes se Njeriut me keto Ide, por dhe te ilireve me to, qe do te thote:

-Formen e pare Fetare e kane disponuar te gjithe popujt dhe Racat e Njerezimit (Kultin Pagan) duke qene e njejte per te gjithe, vetem se me zgjatje kohore teper te dukshme, e ndryshme ne popuj te ndryshem.

-Formen e dyte Fetare e kane parakaluar te gjithe popujt e Europes me perjashtim te Baskeve dhe popullates autoktone te Gadishullit Ballkanik (Politeizmin). Kjo forme ka nje vecori: ajo nuk eshte e njejte ne asnje vend europian edhe sikur dy popuj te kene jetuar ngjitur me njeri-tjetrit, ne te kunderten ata jane te nje boshti biologjik (kjo forme zberthimi na sherben per te vene dallimin midis popujve te shumte qe kane jetuar dhe zhdukur ne Ballkan, te pakten ne keto 3000 vjetet e fundit). Ky fakt na sherben per te kuptuar pamundesine e konvertimit fetar nga nje forme politeiste ne nje forme tjeter dhe behet garant per te na argumentuar pamundesine e konvertimit nga Pagane ne Monoteiste pa kaluar ne fazen Politeiste.

-Forma e trete dhe e fundit Fetare, Monoteizmi, eshte prezenet ne te gjithe popujt Europiane, por ka popuj qe e bashkeshoqerojne Monoteizmin me Paganizmin dhe kjo eshte shenja vendimtare se prej nga rrjedhin bartesit e saj, pamvaresisht nga lloji Monoteiste i Besimit Fetar.

Cila eshte forma e Besimit Fetar qe kane pasur iliret? Kjo sot behet e domosdoshme te vihet ne dukje pasi intelektualet e vjeter shqiptare te Shqiperise te “rigjeneruar” pas 1992, apo ata te Kosoves pas 1999, na japin sihariqin e madhe se Zeusi Pellazg eshte i ilireve dhe jo i heleneve nga pikepamja e autoresise. Perpara se te tregojne se i kujt populli eshte Zeusi Politeist, Shkolla e te Marreve te Madheshtise Shqiptare duhet te ndertoje kritiken kunder autoreve te meposhtem.

Historiografia e sotme botërore vuan nga mania për të përcaktuar të kaluarën e largët të njerëzimit. Metodika e saj kryesore qëndron në paralelizmin hapsinor të një dukurie të cilën mundohet ta përgjithësojë për kohëra të njëjta, ose të ndryshme, pa nxjerrur as një konkluzion përkatës sidomos sipas heterogjenitetit kohor. Kjo metodikë, “e mirë”, për popuj të njëkohshëm ose të afërt nga ana kohore e ka kryer detyrën e saj teorike dhe sot nuk i ngelet gjë tjetër veçse të largohet nga arena e zhvillimit të shkencave për t’ja lënë vëndin raportit kohor-hapsinor.

Kështu për shëmbëll “mitologjia për vetë karakterin e saj si ruajtëse elementësh prehistorikë u ka shërbyer dijetarëve për të zgjidhur probleme etnike të popujve të ndryshëm” (Mark Tirtja, Elementë të kulteve ilire të shqiptarëve, Kuvendi i I i studimeve ilire, vëll. II, f. 281). Por studiuesit e mbarë botës nuk kanë përfituar aspak nga kjo lehtësi. Ata gjithmonë kanë spekulluar me mitologjinë duke e përdorur atë thjeshtë për paralelizën hapsinor. Kaq shumë e kanë përdorur këtë paralelizëm sa është arritur në konkluzionin që “Emrat e perëndive të vëndeve dhe, para së gjithash të personave si dhe tipet e monedhave na bëjnë të qartë se në ç’shkallë elementi vëndas (si psh ai ilir) i qëndroi apo iu nënshtrua më me forcë ose më dobët ndikimeve greke ose romake” (Peter R. Frank, Disa probleme dhe detyra të numismatikës; Kuvendi i I-rë i studimeve ilire, vëll II, f. 371). Ne do të saktësonim se elementi sasior e nënshtron këtë që thotë autori deri atje sa raporti absolut na tregon vetëm masën e relacioneve dhe asgjë më shumë. Qëndrimi apo nënshtrimi është tepër relativ dhe nuk duhet të ketë ndonjë favor të madh në analizat e mëvonshme historike. Faktori shpejtësi zhvillimi është i vetmi që mund të përfitojë prej këtij fakti, veçse me kushtin e vetëm që të tregohet më modest dhe të mos arrijë në konkluzionin paradoksal që lidhet me barazinë hapsinore prej ku të arrihet në përcaktimin e masës së nënshtrimit. Kjo e fundit mbetet gjithmonë një dukuri relative me karakter kohor dhe për këtë as që ja vlen të merret në konsideratë.

Deri këtu çdo gjë shkon në rregull, të paktën teorikisht, por po të vijë puna në praktikë çdo historian mbetet në vënd. Teoritë e tyre mund të shtyjnë proçesin e njohjes deri atje ku shkon shkrimi dhe pastaj të fillojnë hipotezat mëndjemprehta të gjysmakëve. Puna është e tillë sa ne kërkojmë që historiani të na tregojë formën e zhvillimit para këtij shkrimi jo të mbështetur në relacionet universale, por në dinamikën e shoqërisë; për rastin tonë të ilirëve të cilët nuk e kanë njohur shkrimin. Pra ne arrijmë në një konkluzion, tashmë të konsumuar, por i nevojshëm të përsëritet disa herë dhe që shërben për të treguar nevojën që ka historia për materializmin historik dhe dialektik, për të cilin një autor na e quan jetëshkurtër (Gjergj Sinani, Hyrje në filozofinë e historisë, f. 93). I nderuar filozof i rendit “të ri”, pikërisht pse materializmi historik i Marksit, u lidh vetem me DHUNEN, nuk pati jetë të gjatë dhe Shkenca Botërore ka rreth 100 vjet që ecën kodra mbas bregut duke sajuar e risajuar teori të reja pa asnjë domethënie. Libri që ju i tregoni lexuesit shqiptar është pikërisht i kësaj kategorie, por faji nuk është i yti. Shkenca botërore e shekullit të XIX-XX vjen nga lashtësia me nje pasaktesi dhe nje boshllëk “të vogla” në një masë të tillë sa i serviri popujve të Europës periudhën shtazore të feudalizmit e cila parelelisht, nga ana hapsinore, nuk ekziston kërkund në botë. Arësyeja që ne kërkojmë të kapërcejmë këtë pengesë me anë të Ideve Fetare është thjeshtë ana kohore e formës së ideve më të thjeshta inproduktive, njokohësisht më fantastiket në shoqërinë njerëzore, më larg se çdo ide tjetër nga realiteti objektiv.

Lind pyetja: A mund të përdoret Feja në përcaktimin e gjenezes etnike të një populli? Në qoftë se jo, cilat janë arësyet, dhe e kundërta: mbi ç’baza analitike duhet bërë kjo?

Pikëpamjet për këtë problem përgjithësisht janë të ndryshme dhe të ndara në dy grupe. Për formën e parë të Besimit Fetar (Kulti i Natyrës) janë çfaqur këto hipoteza (dy): së pari: “sipas mendimit të atlantologëve, admirimi i Diellit si perëndi kryesore ka qënë një nga tiparet themelore të kulturës atlante. Ky kult u kaloi të gjithë popujve që ranë nën ndikimin e atlantëve” (Ekaterian Andrejeva, Në kërkim të botës së humbur (Atlantida), f. 96-97). Teza në fjalë mund të ketë vlerë për sa kohë që ndikimi është prezent, por një ndërprerje e tij nuk duhet të na çojë në të njëjtin konkluzion. Imponimi i ideve fetare duhet të jetë i lidhur me një kusht absolut që mund të zbulohet me anë të shpejtësisë së zhvillimit. Kjo gjë as që është marrë për bazë nga ndonjë historian; të paktën këtu në Shqipëri masa e zhvillimit të forcave prodhuese nuk ka ndikuar aspak në proçesin e imponimit të jashtëm në këtë zhvillim (proçes historik i pa analizuar). Gjithmonë është marrë për bazë gjëndja hapsinore e këtij imponimi dhe asnjë herë ajo vëndase edhe kur kjo e fundit është ndodhur e vetme, dmth jashtë ndikimit.

Për rastin konkret hipotetikët atlantë mund të kenë ndikuar mbi vëndasit, mbi të cilët ata shtrinë sundimin e tyre, por si zor që ata të kenë krijuar kalimin e Kultit të Diellit nga vetja e tyre tek këta të fundit në qoftë se forcat prodhuese nuk do të ishin në shkallën e tyre më të lartë brenda Rendit Komunar. Në këtë rast relacionet universale kanë ndihmuar në përshpejtimin e zhvillimit, por shpejtësitë e zhvillimit kanë qënë paraprakisht shumë të përafërta dhe për këtë kjo tezë as që mund të shërbejë në zbulimin e autoktonisë së një populli, sepse ajo fsheh në vetvete kohëlindjen, e cila në të vërtetë është shkaku për formimin e masës së këtyre relacioneve.

Së dyti (për të njëjtën hapësirë ideore): përsa i përket adhurimit të Diellit dhe të perëndive të tjera, që personifikojnë forcat e natyrës (Fjalë të një historiani pa emër; po aty, f. 79-80), kjo nuk mund të shërbejë si provë e ndikimit të kulturës atlante, pasi kjo është karakteristikë e të gjithë popujve të kohëve të lashta.

Kjo pikë nxjerr në pah mangësinë e historianit të djeshëm dhe të sotëm. Të mohosh ndikimin hapsinor të një populli mbi një tjetër do të thotë, pak a shumë, të mohosh parimin e rrugëformimit të sotëm botëror. Por ne duke e shtrirë këtë tezë vetëm për etnogjenezën e një populli themi se universialiteti i fenomeneve të ndryshme shoqërore nuk do të kishte asnjë vlerë konkrete nëqoftë se do të merrej vetëm në planin hapsinor. Deri më sot është vepruar kështu, prandaj me këtë sens nuk e pranojmë mendimin e mësipërm; psh, mbi një popull që për tremijë vjet kalon nëpër të tre format e besimit fetar (të kuptohemi drejt jo se ka kaluar ky popull në këto tri forma, por për një zhvillim 3000 vjeçar ai krahas zhvillimit të vet material na ka dhënë këto tri forma fetare), është ndjekur e njëjta metodë zbërthimi historik edhe si për atë popull që për po aq vjet mbart mbi vehte vetëm njërën formë të besimit (kulti i natyrës). E dukshmja është bërë e padukshme vetëm në sajë të metodikës së shtrëmbër ekzistuese.

Në qoftë se historiani do të kostatonte se në Iliri nuk ka politeizëm dhe monoteizëm vëndas, akoma më tej, ekzistojnë gjurmë (siç do t’i shohim më poshtë) të Kultit të Natyrës edhe tek shqiptarët, nuk mund të arrihet në përfundimin se këto të fundit janë të ardhur në iks shekull, por këtu duhet të ketë diçka shumë më të madhe dhe domethënëse.

Pikërisht se nuk kanë ditur të shfrytëzojnë faktorin kohë në punimet e tyre këta studiues arrijnë në konkluzionin: “Dielli është një simbol fetar që njihet nga të gjithë popujt e botës dhe kurdoherë është përfytyruar me trajta të njëanshme. Prandaj po të duam ta përdorim simbolin e diellit si lëndë, si provë e një vazhdimësie iliro-shqiptare, atëhere duhet të kërkojmë dhe të gjejmë elementë karakteristikë të këtij kulti” (Aleksandër Stipçeviç, Diskutim mbi kumtesën e M. Tirtjes, Kuvendi i I-rë i studimeve ilire, vëll II, f. 355).

Ja një studiues tepër i mangët. E thjeshta, sa për fillim, është kurdoherë e barabartë (e ngjashme) në çfaqje. Ta shohësh problemin në thelb duhet ta lidhësh me grup individët e atëhershëm, – gjë kjo absolutisht e pamundur sot e përgjithmonë. Kështu që ngelet problemi të shihet vetëm në çfaqje. Pastaj po të nisemi vetëm nga Kulti i Diellit, problemi duhet parë vetëm nga ky pozicion, meqënëse Feja (Kulti i Diellit është forma me e larte e Kulteve Pagane dhe ndodhet brenda Rendit Komunar), e per rrjedhoje eshte trajtuar si nje dukuri qe ne gjitha fazat e zhvillimit te Shoqerise, nuk ka zhvillim, nuk ka përmbajtje, nuk ka histori e për këtë nuk ka as thelb. Spekullimi eshte bere mbi ndarjen e duetit Ide Fetare / Institucion Fetar ne dy kategori analitike duke e luftuar ne paren ne fushen e Filozofise, ndersa te dyten ne fushen politike.

Ta shohësh problemin sipas “mësimit” të këtij autori (dmth sipas hapsirës) del kjo pamje analitike:

Ilirët kanë pasur Kultin e Diellit dhe vetëm kaq; dhe po të shohim me imtësi besimin fetar në popullatën shqiptare do të shohim ekzistencën e këtij kulti në mënyrë të fshehur, por mjaft të qartë. Deri këtu kemi faktin e pastër. Në qoftë se pranojmë lidhjen iliro-shqiptare, atëhere çdo gjë është e kohtë. Në qoftë se nuk e pranojmë këtë lidhje, atëhere, duke ditur se ndërgjegjja fetare është rezultat i qënies, për një qënie të barabartë (dhe e tillë ka qënë) në të njëjtin territor gjeografik ndërgjegja fetare është njësoj. Këtë se luan as topi dhe përfundimisht nga ngjashmëria e kulteve të Diellit midis shqiptarëve dhe ilirëve nuk nxjerrim asnjë përfundim konkret meqënëse kufizohemi në pranimin e ngjashmërisë së organizmit shoqëror.

Ndërsa po ta shohim problemin në planin kohor do të arrijmë në konkluzionin, tashmë jo të ri, se mbartësit e kultit të natyrës, ilirët dhe shqiptarët, kanë në thelb të zhvillimit specifik një karakteristikë të përbashkët, që ne do ta zbërthejmë më hollësisht, e cila shërben për të vërtetuar lidhjen iliro-shqiptare dhe pikërisht ato kanë shpjtësinë e zhvillimit shoqëror të barasvlefshëm dhe me sens të ngadaltë.

Pas gjithë këtyre arrihet në përfundimin se feja nuk i ka shërbyer historianëve në përcaktimin e gjenezës dhe etnogjenezës së popullit tonë, por thjeshtë për zbukurime referatesh.

Nuk ka asnjë shpjegim tjetër mendimi se “Një shumicë autorësh, ndoshta ata që ishin më objektivë në vlerësimet e tyre, i quajtën shqiptarët në përgjithësi moskokëçarës e të ftohet ndaj besimeve të organizuara që u përkisnin, sado formalisht ndiqeshin prej tyre. Ata vunë re edhe faktin se në popullin tonë ruheshin mite, rite e besime me burim vëndas e të trashëguara që nga kohët e lashta….Në vetëdijen popullore të asaj kohe çdo shqiptar, pa përjashtim, është ndjekës i njërit prej besimeve: muhamedanë, ortodokse, katolik, çdo rit, ceremoni, besime të burimit pagan ia vishnin njërit prej tri besimeve të përmëndura, por i quanin dhe si “zakone që na i kanë lënë të parët” pa u interesuar për faktin se i përkisnin një feje të organizuar” (Mark Tirtja, Probleme të besimeve në kulturën popullore; Konferenca kombëtare e studimeve etnografike, f. 302, 303).

Gërshetimi faktik i formës më të parë të besimit fetar me monoteizmin nuk duhet të na çojë në kërkesën për të gjetur pikat e takimit midis kultit ilir dhe atij shqiptar. Kjo është një ëndër në diell dhe asgjë tjetër, por ky gërshetim duhet të na çojë në zbulimin e shkaqeve të ekzistencës së tij dhe në pasojat karakteristike të këtij gërshetimi; njëri prej të cilëve është ftohtësia ndaj besimeve të organizuara, por thelle-thelle qellimi eshte te vertetohet probabiliteti i konvertimit Fetar brenda nje popullate, qofte si mundesi e qofte si realitet.

Që hipokrizia ekziston sot në botë nuk e vëmë në dyshim, por që ajo të jetë e pranishme edhe në shkencë na duket me të vërtetë e çuditshme, sidomos sot kur kritika nuk të fal. Por me sa duket, pa dyshim, edhe kritika ka karakter politik të theksuar. Ja një rast i tillë, pikërisht për problemin tonë:

“…Hilferdingu thotë se “nuk ka popull më indiferent ndaj fesë se shqiptarët, të cilët nuk kanë frikë nga perëndia…..Një autor gjerman-shton Hilferdingu-njohës i mirë i shqiptarëve, me të drejtë ka thënë për popujt që janë nën sundimin turk se sllavi, greku, e vllahu me tepër çmojnë fenë se lirinë: Ndërsa shqiptarët lirinë e çmuan mbi çdo gjë, më shumë se fenë” (Mark Krasniqi, Gjurmë e gjurmime, f. 309).

Po të mbështetemi tek Hilferdingu, pra autori ynë nuk ka gisht në këtë spekullim racist, ne duhet të kemi dy rrjedhime sipas llojit të botëkuptimit.Çfarë ka pasur parasysh autori me këtë përcaktim jo historik: -shqiptarët janë indiferent karshi fesë? I vetmi nënkuptim është ai që ky komb antifetar nuk mund të përmblidhet dot në sferën e qytetërimit i cili lulëzon së bashku me idiotizmin primitiv fetar. Po a është e vërtetë, si fakt shoqëror, kjo që thotë diplomati rus?

Në radhë të parë ne, dhe të gjithë, duhet ta dinë se populli shqiptar ka trashëguar nga të parët e tij, kultin e natyrës, si formë fetare e cila është e para, në kohë, nga të gjithë format e tjera Fetare te njohura (Politeizem dhe Monoteizem). Gjurmët e këtij kulti ekzistojnë deri në shekullin tonë, çka do të thotë, sipas botëkuptimit të autorit, se shqiptarët janë më besnikët e fesë në botë përderisa forma më e parë e fesë vazhdon nga lashtësia deri më sot (shek XXI-të ku data 14 Marsi, – Dita e Veres, eshte feste Kombetare ne shtetin shqiptar). Po të analizohet vetëm sipas këndvështrimit hapsinor shqiptarët në besimin e tyre janë më të hatashmit në Botë nga të gjithë popujt e racës së bardhë. Ndërsa po të analizojmë sipas raportit kohor-hapsinor ne do të shohim se pushtuesit ja kanë imponuar fenë shqiptarëve dhe me tu shkëputur prej tyre ata, shqiptarët, e kanë vënë fenë në plan të dytë. Kjo duhet kërkuar së pari në karakteritikat e shqiptarëve dhe sidomos në veçoritë e tij, që duke u lidhur me shpejtësinë e zhvillimit, është shkaku më demethënës përse shqiptarët janë antifetarë sipas kuptimit të dhënë më lart nga diplomati rus. Ata duhet të kenë qënë antimonoteistë (politeizmin nuk e kanë njohur), por jo antifetarë të fesë së parë. E meqënëse ajo formë e fesë ka qënë më afër njeriut se forma paraardhëse, sidomos monoteizmit, është e kuptueshme pse shqiptarët kanë ato pikëpamje për fenë. Për shqiptaret feja dhe natyra kanë qënë një dhe me këtë është plotësisht e kuptueshme pse ata kanë qënë antimonoteistë, pra jo pse kanë qënë antifetarë, por pse kanë qënë fetarë dhe të besës për fenë që i kanë lënë të parët e tyre, dmth ilirët. Është kjo pamja mahnitëse për studiuesit.

Në këtë mënyrë pikëpamja e diplomatit rus është krejt arbitrare dhe me qëllim keqdashës. Ja sa bukur shtrëmbërohet realiteti historik dhe rrjedhimet që dalin prej tij nga ana e studiuesit karierist të politikës feudale ruse.

Jo vetëm në planin teorik, por edhe në atë real, dmth në gërshetimin e faktit me analizat historike ose në përputhjet e dy elementave cilësisht të ndryshëm siç është feja dhe rendi shoqëror, janë bërë konkluzione të gabuara dhe penguese për vërtetimin e autoktonisë së shqiptarëve. Akoma më tej këto konkluzione i binë ndesh problemeve  themelore të filozofisë materialiste:raportit midis materies dhe ndërgjegjes;varësisë së ndargjegjes nga qënia. Në këtë drejtim gabimet janë të pafalshme dhe ato çojnë në shterpëzimin e problemit tonë. Është e papranueshme për autorin materialist të deklarojë se “Në Ilirinë e Jugut romakët gjetën kulte të lashta, por edhe një rend skllavopronar” (Skender Anamali, Nga ilirët tel Arbërit; Kuvendi i I i studimeve ilire, vëll II, f. 31).

Na vjen shumë keq i dashur autor, me gjithë respektin e madh që kemi për ju, por këtu jeni treguar antihistorian dhe formalist. Keni ndarë ne menyre te qellimshme Qënien Shoqerore nga Ndërgjegjja Fetare duke bashkuar Organizimin Skllavopronar me Kultin e Natyrës, pamvaresisht shkalles se zhvillimit te kesaj te fundit, – gjë kjo e pa ndeshur gjëkundi dhe antihistorike. Këtu ka një gabim të padiskutueshëm të lidhur me një nga të dy oset: ose kulti i natyrës ka qënë fals, sepse ilirët kanë pasur një politeizëm, që ju nuk e keni zbuluar dot dhe , o burra, pse ndoshta e gjeni paçka  se nuk keni lënë metër katror pa gërmuar dhe studiuar për 60 vjet; ose ilirët nuk kanë pasur shtet skllavopronar, por ju ngatërroni shtetin me gjysëm shtetin.

Ne anojmë dhe vërtetojmë të dytin, sepse e para është e pamundur.

Me të vërtetë nuk është mirë aspak që direkt duke u nisur nga ndërgjegjja fetare të zbulojmë qënien, por duke e parapërgatitur lexuesin me të dy pjesët e para të këtij punimi, ja lejojmë vehtes që me anë të gjëndjes së besimit fetar në Iliri dhe Shqipëri të arrijmë në konkluzionet mbi formën e organizimit shoqëror në raport, të paktën, me grekët dhe romakët. Mëvonshmëria e raportit midis shqiptarëve dhe popujve të tjerë të Europës dcel në pah pikërisht nga hapsira e basimit fetar në Shqipëri deri në shekullin tonë.

Të nxjerrësh panoramën hapsinore të besimit fetar në Iliri, e më vonë në Shqipëri, nuk duhet të jetë ndonjë punë e vështirë. Por të pastrosh këtë hapsirë nga “ndotjet” e paralelizmave të tjera  fetare që kanë depërtuar në këtë vënd do të thotë të përgatitësh terrenin për përcaktimin e gjenezës së popullit tonë nga pikëpamja fetare. Në këtë rast gjeneza mbetet në hije dhe ne mund të zgjidhim vetëm lidhjen midis epokave me emërtime të ndryshme statistikore (siç është psh Iliri-Arbëri dhe Shqipëri).

Baza teorike për nxjerrjen e kësaj hapsire do të jetë pjesa e parë e këtij punimi. E themi këtë për të hequr çdo iluzion mbi tendencën për t’i paraqitur ilirët të ndryshëm, në aspektin fetar, nga dinamika e zhvillimit shoqëror.

Të dhënat e para për formën e besimit fetar, studiuesit tanë e kanë marrë nga historianët e lashtësisë. Kështu “Herodoti na tregon se që në shekullin VI pes kishte edhe një kope të shënjtë të kushtuar Diellit, që ruhej me radhë nga qytetarët më të shquar” (N. Ceka, Apolonia e Ilirisë, f. 88). Kjo e dhënë ka dy vlera: së pari tregon se në Apoloni ekziston që në kohërat e lashta gjurma e kultit të Diellit; së dyti duke ditur se kjo gjurmë, po aq e dukshme sa edhe në shekullin XII pa. Kr. në pellgun e Mesdheut (për këtë kemi shfrytëzuar Odisenë e Homerit, atje ku bën fjalë për Ishullin e Lopeve te Diellit:

Porsa detin mavi të kapërceni

Me lundrën tuaj të fortë, do të arrini

n’ishullin e Trinakies, ku do t’ndeshni

lopët e Diellit, t’majmet grigjë të tij.

Ҫdo gjë sheh hyu Diell, çdo gjë dëgjon;

mos i prek gjë me dorë, ndiq rrugën tënde,

(Homeri, Odiseja, Tirane 1976, kenga XI, vargjet 134-139 – foto 25/1)

                                                           

 

    e ramë në ishull t’mrekullueshëm t’Diellit ,

                      bir i të Lartit, ku tufë-tufë po endeshin

                      ballgjerat qe, delet e tij të majme.

                      Që nge deti degjohej blegërima

                      e deshëve dhe bulurima e lopëve.

                                          (Homeri, Odiseja, Tirane 1976, kënga XII, vargjet 316-320 – foto 25/2).

ekziston në po të njëjtën kohë me politeizmin, arrihet në përfundimin se politeizmi helen sapo ishte çfaqur në histori dhe vetë  Kulti i Diellit, atje ne Trojen mitologjike, ka qënë më i hershëm se në Apolloni. Përfundimisht kjo arrihet thjeshtë mbi bazën e relativitetit analitik duke krahasuar dy hapsira të njëjta për kohëra të ndryshme. Ndërsa po të përdorim raportin absolut, rezulton se Kulti Pagan Ilir duhet të jetë më i lashtë se ai grek (bile shumë-shume më i lashtë) dhe për këtë ja heq mundësinë Politeizmit Helen të jetë i huazuar nga ai ilir, i cili, në kohërat që përmënd Herodoti, është i paqënë jo vetem nder iliret, por ne te gjithe boshtin nga iliret tek shqiptaret.

Çfaqja e politeizmit në territoret pranë Apollonisë (fiset parthine që populluan tokat ndërmjet Apollonisë dhe Dyrrahut kishin edhe një Zeus të veçantë të tyre, që në kohën e pushtimit romak cilësohet si Jupiter Parthinus [Neritan Ceka, Apolonia e Ilirisë, f. 173]) nuk duhet marrë për bazë si produkt i zhvillimit shoqëror të ilirëve, por si ndërfutje nga jashtë për efekt të relacioneve (duke e pranuar tezen qe iliret kane qene kufitar me epirotet), qe para 1945 si zor ta kete pranuar njeri. Dëshira për ta paraqitur politeizmin dhe mitologjinë si një huazim të grekëve nga Iliria është, nga pikëpamja kohoro-hapsinore, antimaterializëm në histori. Këtë pikëpamje kanë filluar ta kultivojnë disa shkrimtarë sipas të cilëve “ky rajon (Shqipëria Veriore, GH) është i vetmi në globin tokësor që prodhon ende një materie të tillë poetike si ajo e Homerit” (I. Kadare, Një dosje për Homerin, Nëndori 8/82, f.134); por që nuk do të thotë se kemi të bëjmë me huazim në sferën e mitologjisë, përkundrazi, në sajë të shpejtësisë së vogël të zhvillimit një hapsirë e tillë mbijeton konform panoramës së sotme. Këtë gjë historiani apo folkloristi i sotëm nuk mund ta kuptojë dot, le pastaj ta shfrytëzojë në materialet e tij.

Pra e përgjithshmja e besimit fetar në ato kohëra të lashta nuk ka qënë politeizmi, por Kulti i Natyrës me qelizat e veta pjesmarrëse. Kuvendi i Parë i studimeve ilire (15-20 shtator 1972) nxorri në pah një dukuri interesante në lidhje me këtë formë të besimit fetar: “Pa pretenduar që të trajtojmë të gjitha aspektet e kësaj teme kaq interesante, ne do të përqëndrojmë vëmëndjen tonë mbi disa objekte simbolike që mund të ilustrojnë tezën e kësaj kumtese (A.Stipçeviç, Simbolizmi ilir e simbolizmi shqiptar). Së pari do të përmëndim varsen prej bronxi në trajtë rrethi, me ose pa rreze për brënda. Nuk është e vështirë të na bjerë ndërmënd që këtu kemi të bëjmë me një objekt shumë të rëndomtë të kohërave prehistorike në Europë, që përfaqëson simbolin e diskut diellor. Tek ilirët amoletët e këtij lloji janë shumë të përhapura. Ato kanë trajtën e një disku të thjeshtë pa rreze, pastaj me katër rreze (që formojnë një kryq, pra një tjetër simbol diellor) dhe më shumë rreze. Ka pastaj nga ato që kanë më shumë rrathë të vendosur në mënyrë koncentrike nga qëndra në periferi. Që kja varëse ka pasur për Ilirët me të vërtetë kuptimin e simbolit diellor dhe jo të një varëse për stoli, këtë na e vërteton – në qoftë se është e nevojshme në këtë rast për vërtetim – edhe një pasazh i Maksimit nga Tiri në vjershën “Në se u duhet ngritur trupore perëndive” ku lexojmë se peonët, banorët e Maqedonisë së sotme e përfytyronin Diellin në trajtën e një disku të vogël të ngritur në majën e një purteke” (Kuvendi i I i studimeve ilire, vëll II, f. 271-272).

Përfundimisht ne pretendojmë se kulti i natyrës ka qënë i vetmi besim fetar në trevat ilire duke përfshirë të katër pikat e horizontit. Kështu “zjarri, në pjesën perëndimore të tumave, nuk është i rastit; ai shpreh, me sa duket, diellin që perëndon për të vazhduar lëvizjen e tij në botën e nëntokës ashtu sikurse jeta e njeriut. Kjo përfaqësohet edhe nga zakoni që kishin bartësit e kulturës së Vajzës për të rrethuar tumat me rrathë gurësh, nëpërmjet të cilëve ata shprehin simbolin e diellit” (Frano Prendi, Tumat në fushën e fshatit Vajzë (Vlorë); Përmbledhje artikujsh arkeologjikë për historinë e lashtë të Shqipërisë, disp I, f. 112-113) .

A i ka shkuar vallë ndërmënd autorit të këtyre rreshtave se kulti i diellit është i lidhur me rendin shoqëror dhe jo diçka e rastit e lidhur me shprehjen “me sa duket”?

Për raportin kohor-hapsinor përcaktimet me karakter hapsinor nuk kanë asnjë vlerë po nuk u shoqëruan me kohëekzistencën e gjithseicilit element të hapsirës përkatëse të një shoqërie. Studimet në drejtim të formave të besimit fetar këtu tek ne kanë munguar, e megjithëatë kemi dy të dhëna shumë interesante për këtë problem, njëra prej të cilave me karakter mitologjik, por që ndihmon në ndërtimin retrospektiv të një fakti mjaft kuptimplotë.

Duke bërë fjalë për “Legjenda e Liqenit të Pogradecit” autori thekson “se mbeturinat e kultit diellor i kemi ende në shumë rrafshe të traditave popullore, si psh, në disa kremtime tradicionale të stinëve, ose në vallet rrotullore, si dhe në mjaft lodrime fëmijësh, që na kanë arritur brez pas brezi nga thellësitë e shekujve, madje një mbeturinë të këtij kulti e kemi në vetë emrin e ditës së diel” (Shkenca dhe Jeta, 4/85, f. 74).

Po të jetë e vërtetë kjo që thotë ky autor, atëhere arrihet në disa konkluzione krejt të tjera për shkencën e albanologjisë dhe problemi mbi autoktoninë e shqiptarëve merr jo vetëm pamje krejt tjetër, por ai merr vlera të veçanta për të sotmen.

Së pari: prania e kultit të diellit sot tregon shpejtësinë e zhvillimit shoqëror, që në këtë rast është jashtëzakonisht e vogël, që mbartin mbi vete shqiptarët si pasardhës të ilirëve. Së dyti: prania e këtij kulti duhet të shërbejë si faktor teorik për të mohuar praninë e shtetit tek ilirët. Së treti: bota e relacioneve nuk ka ndikuar në asgjë tjetër veçse ka shpejtuar shpejtësinë e zhvillimit shoqëror jo baraz me të grekëve dhe romakëve, por ama më të madhe se pellazgët dhe më vonë ilirët.

Në qoftë se për këtë rast kemi të bëjmë me jehona të formës së parë të besimit fetar tek shqiptarët, jehona këto të ardhura qysh nga lashtësia, rasti i dytë është me të vërtetë një zbulim udhërrëfyes i mrekullueshëm të cilin mne në një farë mënyre e kemi kostatuar në vënd. Autori i kumtesës “Elementë të kulteve ilire te shqiptarët” është i kënaqur vetëm me kostatimin e vazhdimësisë së kulteve të diellit nga ilirët tek shqiptarët pa nxjerrë asnjë rrjedhim të mëtejshëm. Ashtu si një Bonopart që mundi ta përjetësonte vehten në betejën e Austelicit, ashtu dhe problemi i etnogjenezës së popullit shqiptar mund të përjetohej i zgjidhur me këtë fitore në fushën e etnografisë. Për studiuesit e epokes komuniste ka qënë e pamundur bërja e kësaj dhe nuk kanë parë se rëndësi këtu nuk kanë specifikimi qelizor i elementëve pjesmarrës në këtë kult, por kryesorja mbetej dhe mbetet kohëzgjatja e tij për 2 500 – 3 000 vjet (lindja nuk dihet aspak) me gjithë këmbënguljen e tërbuar të Politeizmit Heleno-Romak dhe ndikimit absolut te Monoteizmit Musliman dhe atij Katoliko-Ortodoks.Vini re këtë fakt:

“Kulti i diellit te shqiptarët s’është një rast i veçuar; ai është pjesë përbërëse e një kompleksi të tërë të motologjisë shqiptare e cila është një fushë kërkimesh shumë e gjërë e shumë e pasur për kulturën shpirtërore historike të popullit tonë…Kështu Fr.Nopça që nga fillimi i këtij shekulli ka vënë re se shqiptarët i faleshin diellit sipas besimit pagan dhe se ndërrimi i majave të maleve i disa vëndeve të larta, në Shqipëri, ka të bëjë me kultin e Diellit. Sh.Gjeçovi konstaton mbeturina të forta të besimit në diellin të shprehura në të falurit e diellit e në të dhëna të tjera religjoze, duke i lidhur këto me kultin e diellit e elementë të tjerë të mitologjisë në Iliri e Trakë” (Mark Tirtja, Elementë të kulteve ilire të shqiptarëve; Kuvendi i I i studimeve  ilire, vol II, f. 282, 283).

Ilirët, e më vonë shqiptarët, kanë pasur si formë të besimit fetar atë më të parën prej saj: Kultin e Natyrës. Nga ky fakt autori hedh idenë se ilirët dhe shqiptarët janë një vazhdimësi kohoro-hapsinore. E drejtë si konkluzion, por tepër e mangët si rrugëvërtetim. Ndërsa raportit kohor-hapsinor kaq i duhet për të vërtetuar faktin se shqiptarët mbartin një shpejtësi të vogël zhvillimi meqënëse ndërgjegjja fetare e gjysëm shtetit komunar ka ekzistuar për rreth 3 000 vjet e këtej, pikërisht aq sa i njohim ne ilirët.

Duke e parë më hollësisht problemin, dmth me syrin e skeptikut, për ne është e papranueshme kundërshtimi i kësaj hapsire që na imponon ky autor. E themi këtë sepse, të paktën për politeizmin, ilirët duhet të kishin se s’bën një të tillë origjinal pa emërtimet e perëndive greko-romake, gjë e pa ndodhur ndonjëherë. Ndërsa përsa i përket monoteizmit, bota e relacioneve nuk e lejon lidhjen e autoktonisë me të, pasi duhet të pranojmë që monoteizmi është epiqëndrik në lindjen e tij në të gjithë rastet që njeh historia.

Studiuesit tanë e kanë vënë re se në influencat fetare, të bëra në ndërgjegjen fetare të popullsisë vëndase, gjënden gjithmonë mbeturina të hyjnive pagane, gjë që tregon për dy veprime njëra prej të cilave i përket vëndit. E themi këtë përderisa pranohet pa dyshim “se nën emrat Artemis-Diana, nën trajtën artistike greke fshihet një hyjni e vjetër vendase” (Skender Anamali, Të dhëna mbi elementin ilir në qytetet antik Epidamn dhe Apolloni; Përmbledhje artikujsh arkeologjik për historinë e lashtë të Shqipërisë, disp. I, f. 224).

Ky maskim mund të kondsiderohet i qënë, por nënkuptimi se ato janë bërë mbi të njëjtën ide fetare është i gabuar dhe plot rreziqe për albanologjinë, sepse dihet, tashmë me siguri të plotë, se grekët kanë njohur politeizmin kur ilirët nuk kanë shkuar asnjëherë më larg se kulti i natyrës. “Studimi i elementëve vëndase me kultin e disa perëndive në qytetet Epidamn e Apolloni tregon se në ç’mënyrë popullsia ilire ruante traditat dhe besimet e saja fetare. Përhapja e kulturës greke dhe e zakoneve fetare nuk mundi të zhdukë midis popullsisë ilire jo vetëm bazën e kulturës së saj origjinale, por as zakonet e kultit fetar ” (po aty, disp. II, f. 331).

Por këtu ka diçka për të zbërthyer akoma më tej. Përse kultura greke nuk u imponua në popullsinë ilire dhe përse ndikimet e saj ndjehen goxha për atë kohë dhe jo më vonë? Raporti absolut fare thjeshtë tregon se për shpejtësi të ndryshme zhvillimi (kur ato janë gati ekstreme po e pranojmë tani për tani arbitrarisht) imprenjimi është i pamundur, ndërsa ndikimi ka karakter kohor. Nga ana tjetër ai saktëson problemin e ndryshimit të shpejtësisë së zhvillimit shoqëror në favor të autoktonisë.

Po kështu edhe shumë më vonë, në kohën e pushtimit romak, fitimtarët “sollën në Iliri edhe hyjnitë e panteonit të tyre, kulti i të cilave u përhap gjithashtu në provincat Ilire” (Skender Anamali, Nga ilirët tek arbërit; Kuvendi i I i studimeve ilire, vëll II, Tirane 1974, f. 28).

Këtij fakti i përket ekzistenca e Zeusit të veçantë që në kohën e pushtimit të mësipërm cilësohej si Jupiter Parthinus (Neritan Ceka, Apolonia e Ilirisë, f. 173). Por këto konstatime janë shëmbuj të një shterpësie studimore. Kulti romak (politeizëm) mund dhe duhet të ketë depërtuar në Iliri, por ka qënë i pafrutshëm sa ne gjejmë akoma edhe sot (fillimi i shekullit të XX-të) gjurmë të kultit të natyrës në trojet tona. Atëhere a është e mjaftueshme aq sa thotë autori? Përse monoteizmi u përthith nga popullsitë e reja europianoqëndrore ndërsa në Iliri, dhe më vonë në Shqipëri, ai mbeti një formë fetare tepër e ndarë nga zhvillimi shpirtëror i banorëve të saj? Depërtimi i formave të reja në një vënd gjen truall të përshtatshëm vetëm atëhere kur organizimit autokton vëndas po i vjen fundi dhe forma e re në vënd që të lindë diçka më vonë, lind e huazuar duke realizuar një përshpejtim në zhvillimin e atij vëndi, por që në të vërtetë është një ngadalësim shpejtësia zhvillimi në raport me atë të sistemit të ri. Kjo gjë as që i ka vajtur ndërmënd autorit.

Edhe kur monoteizmi kristian e ka ndjerë vehten fitimtar në vëndin tonë ai nuk ka qënë kurrë i vetëm. Të paktën kjo vihet re në krahinat malore, pastërtia etnike e të cilave është për tu admiruar dhe lakmuar nga ana e studiuesve, të cilët kanë zbuluar se “Në kultin e majave të maleve si në Tomorr, Gjalicë të Lumës, Këndavicë etj, në festën e posaçme, kryheshin rite me burim pagan, gjejmë gjurmë të kristianizmit” (Mark Tirtja, Probleme të besimeve në kulturën popullore; Konferenca kombëtare e studimeve etnografike, f. 306).

Nga i gjithë ky kostatim ne nxjerrim dy hapësira të ndryshme fetare dhe pikërisht: kultin e natyrës – produkt i zhvillimit të popullsisë autoktone, dhe monoteizmin – produkt i pushtuesit. Pra besimi fetar në Shqipëri ka në vetvete një mpleksje të fesë vëndase dhe asaj të importuar si rezultat i relacioneve universale të imponuara nga pushtuesit romak, bizantin, turg, grek dhe sllav. E gjithë kjo duhet të shërbejë si vërtetim mbi autoktoninë e shqiptarëve jo sipas kuptimit relativ, por atij absolut.

Duke bërë krahasimet kohore (vetëm kohore ama; metodika relativiste lejohet në këtë rast) midis botës greko-romake dhe banorëve të Ilirisë mund të arrijmë në konkluzionin që shepjtësia e zhvillimit shoqëror për ilirët kap vlera mjaft të avashta, e lidhur kjo me kohëlindjen e seicilit popull. Kjoi na intereson dhe nuk na pengon aspak të themi se bota e relacioneve me të sipërmit ka ndikuar në favor të përshpejtimit të kësaj shpejtësie edhe pse gjurmët e kultit të natyrës janë prezent deri në fillim të shekullit të XX-të. Nga pikëpamja teorike kjo gjë bën që në Iliri duhet të jetë çfaqur tendenca për ndikimin shpirtëror të kulteve pagane dhe kalimin në formën e dytë të besimit fetar (politeizëm), çka do të thotë se shoqëria ilire duhej të ndodhej brënda hopit kalimtar që ndan gjysëm shtetin komunar nga shteti skllavopronar, por tepër larg, nga ana kohore, nga kjo e fundit dhe jo në mënyrë homogjene.

Tendenca e politeizmit për ne është një dukuri e qënë dhe kuptimplotë në drejtim të nënkuptimit. Kjo gjë, tani për tani, gjen terrn në dy aspekte – njëra prej të cilave materiel (ritet e varrimit). Është vënë re se në periudhën e parë të hekurit në 25 tuma të zbukuruara skeletet nuk ruajnë drejtim të caktuar kundrejt diellit (Bep Jubani, Tipare të përbashkëta në ritin e varrimit te ilirët e trevës së Shqipërisë:  Përmbledhje artikujsh arkeologjikë për historinë e lashtë të Shqipërisë, disp I, f. 167). Po kështu është kostatuar se “Mënyra e varrimit në tumat e krahinës së Drinosit është më vendosje të kufomës të shtrirë pa ndonjë orientim të përcaktuar kundrejt diellit” (Frano Prendi, Dhimiter Budina, Kultura ilire e luginës së Drinosit në epokën e hekurit; Përmbledhje artikujsh arkeologjikë për historinë e lashtë të Shqipërisë, disp I, f. 279). Mos vallë ritet e varrimit tregojnë kohën e perëndimit të kultit të Diellit? Në Bylisin ilir të pushtuar nga romakët, varrezat kanë të njëjtën karakteristikë domethënëse si në tumat e mësipërme.

Kjo tendencë duhet të jetë prezent edhe nga pikëpamja e emërtimit të perëndive, të cilat kanë karakter politeist (kjo duhet saktësuar nga ana kohore për të parë fillimin e hopit kalimtar). Rastet e perëndive specifike në Iliri nuk janë të pakta; kështu psh. presupozohet ekzistenca e kultit të bujqësisë, “siç është figura e perëndisë lokale të bollëkut, kulti i të cilit ishte shumë i përhapur në Dimal, Amantia” (Frano Prendi, Urbanizimi i Ilirisë së Jugut; Kuvendi i I i studimeve ilire, vëll I, f.118). Ndërsa “paraqitja e perëndisë në relievin e Rizonit mbi një kalë të harbuar me një armatim pak a shumë të plotë dhe vjersha që lexohet nën reliev që përshkruan figurën e karakterin e hyut (C.I.L.VIII,2581) me të drejtë e ka shtyrë K.Paçin të tregojë se Medauri është perëndia e luftës” (Skender Anamali, Të dhëna mbi elementin ilir në qytetet antike Epidamn dhe Apolloni; Përmbledhje artikujsh arkeologjikë për historinë e lashtë të Shqipërisë, disp. II, f. 317. Po kështu në Apolloni kemi zbuluar edhe gjurmët e një kulti tjetër ilir, kultin e perëndisë së pjellorisë” (po aty, f. 328).

Të gjitha këto kostatime kërkonin një vërtetim konkret për të parë diferencimet hapsinore të kësaj dukurie. Fakti që gjurmët e kultit të natyrës gjënden deri në fillim të shekullit tonë të çon në ngritjen e dy hipotezave: ose populli shqiptar është vazhdim i atij ilir dhe mbart mbi vehte një shpejtësi zhvillimi tepër të avashtë për shkak të kohëlindjes së tij prehistorikë; ose ai është populli më i ri në botë dhe për këtë ai duhet të mbartë shpejtësinë më të madhe të zhvillimit shoqëror të jetuar deri më tani. Kjo e fundit do të kërkonte si kushtëzim absolut një zhvillim të paparë të organizimit shoqëror të tyre, – gjë kjo e pa ndodhur dhe për këtë ne e konsiderojmë të paqënë. Kështu që ne do të mbështetemi tek e para me tendencë për të vërtetuar materialisht shkakun, pasojat dhe rrjedhimet që dalin nga ky fakt. Kjo gjë hap një telash të vogël, sepse tani do të kërkohet shpjegimi i diferencimit të formave të besimit fetar, të cilat si ndërgjegje inproduktive të rendit shoqëror, tregon se kemi të bëjmë edhe me diferencim në këtë drejtim. Por duke paraparë vazhdimësinë kohore të formës së parë të ideve fetare arrihet në konkluzionin që kjo pamje është false. Është bota e relacioneve që na jep të drejtën të arrijmë në përfundimin se politeizmi ilir është një dukuri vetëm e asaj kohe dhe e atyre krahinave të cilat kanë qënë në lidhje relatash me botën greko-romake, dmth imponim i kësaj bote në këtë drejtim; dhe me tu ndërprerë kjo lidhje çdo gjë ka shkuar atje ku ka qënë: në dinamikën e zhvillimit autokton.

Duke u mbështetur vetëm në idetë fetare, si përmbledhje, themi se kulti i natyrës ka qënë ndërgjegjja fetare e banorëve të trevës së sotme shqiptare, vazhdimësia e të cilave është të paktën qysh nga ilirët. Këta të fundit me organizimin e tyre shoqëror nuk kanë shkuar më larg se organizimi që imponon kjo formë e besimit fetar. Pra lidhja iliro-shqiptare për ne është e padiskutueshme në planin kohor-hapsonor dhe çdo “dëshirë” për t’i ndarë shqiptarët nga ilirët në planin kohor, qoftë dhe hapsinor, është krejt e pabazuar dhe një reaksion në shkencë. Kjo formë e ideve fetare mund të shërbejë për të treguar edhe fazën kalimtare të organizimit komunar në atë skllavopronar, meqënëse deri më sot nuk është pranuar ndarja e komunës primitive nga gjysëm shteti komunar,-gjë të cilën ne e zbuluam pikërisht nga dy format e para të ideve fetare, njëra prej të cilave vazhdonte edhe në brëndësi të shtetit skllavopronar. Në këtë rast, e gjithmonë,forma klasike është absolute dhe përjashtim nuk ka.

Por gjeja me kryesore qe duhet vene ne dukje eshte fakti qe vetem me ane te Ideve Fetare studiuesi mund te parakaloje kohen 2700 vjecare qe ndan shkrimin ne Stelen e Lemnos nga zanaffilla me e pare e Njeriut ne Europe.

-Se dyti, kur autori pranon se shqiptaret e sotem jane pasardhes te ilireve dhe epiroteve duhet t’i pergjigjet dy pyetjeve: 1-si e verteton qe iliret dhe epirotet jane e njejta popullate? 2-Per ke shqiptare e ka fjalen, pasi censusi Osman, 32 vjet pas botimit te vepres se J.G Fon Han mbi shqiptaret, ka dhene rezultatin prej 1.031.000  shqiptaresh (foto 26) sipas njerit variant dhe 470.000 sipas variantit tjeter (foto 27), – te  marre  prej  studimit  te Kemal H. Karpat, Popullsia Osmane 1830-1914, karakteristikat demografike dhe shoqerore, Tirane 2017, f. 48, te shperndare ne te gjithe shtetet dhe krahinat ballkanike te kohes nen sundimin politik Otoman?

Pra shqiptare ka pasur, per periudhen kohore pas 1876, ne Slloveni, Kroaci, Serbi, Bosnje-Hercegovine, Kosove, Shqiperi, Maqedoni, Bullgari, Rumani, Perandori Otomane, Greqi dhe numri i tyre ne total ka qene 1 milion e 31 mije persona, apo 470 mije te tille. Atehere ne territorin prej 28.000 kilometrash katrore, qe pas 1912 do te behej shteti i shqiptareve, sa shqiptare ka pasur? Perderisa kjo nuk eshte percaktuar kurre, mbetet i pasakte pretendimi qe shqiptaret e sotem jane pasardhes te ilireve dhe epiroteve, aq me teper kur dime se pas 1478 popullata paraardhese shqiptare u shperbe masivisht dhe vendin e tyre e zune popullata emigratore qe i asimiluan vendasit e mbetur ne minorance. Dmth nuk jane asimiluar Otomanet dhe Vllehet nga popullata vendase, por mbeturinat e kesaj popullate jane asimiluar nga dy popullatat e mesiperme emigratore, me qene se formojne dhe shumicen e paster te mbi 75% te Kombit te sotem Shqiptar.

Por ekziston edhe nje e dhene tjeter qe thote se ka pasur shqiptare Ortodokse (290.000) dhe shqiptare Katolike (80.000), por dhe shqiptar e greke muslimane (170.000). Gjithashtu pranohet se ka pasur greko-shqiptar 630.000 dhe 170.000 shqiptaro-grek muslimane pa na treguar se ne cfare pjese te Ballkanit kane jetuar keta te fundit. Interesant eshte fakti qe ky autor nuk ka paraqitur ne asnje rast shqiptare te paster, kur greke te tille jane konsideruar 3 milion (po aty, foto 27):

-Se treti, jo vetem ky autor, nuk eshte ne gjendje te argumentoje menyren perse iliret, dardanet dhe epirotet jane te nje boshti biologjik te vetem dhe ne i perbashkojme se bashku. Cfare dallimi kane iliret nga dardanet dhe epirotet dhe ku eshte pika qe i perbashkon? Kesaj pyetje deri me sot nuk i eshte pergjigjur asnje studiues edhe pse shqiptaret pretendojne per te kunderten.

Sipas J. F. Falmerajer ne punimin Elementi shqiptar ne Greqi, Müncḣen 1857, Pjesa e pare, ka bere nje ndarje dhe perbashkim te banoreve ku sot eshte shteti i shqiptareve duke vendosur iliret ne veri dhe epirotet ne jug (f. 119). Kjo perputhje eshte e habitshme, pasi permasat e Shqiperise u percaktuan saktesisht vetem me 1913. Ne do te shohim ne vazhdim qe kjo pikerisht keshtu nuk eshte. Keshtu qe kam frike se ne kete pike duhet te jete dora e reçenzenteve. Ne vazhdim autori J. F. Falmerajer ka shkruar sipas fjaleve te perkthyesit keto rreshta:

“6. Vetem ne biblioteken e Akademise se Aleksandrise ne shekullin II te eres sone kishte nje shenim gjeografik te vecuar per ekzistencen e nje qyteti Albanopolis, te nje  «Aλϐανον öρoς» e te nje populli ne brezin kufitar te Epirit dhe Ilirise.

7. Shqiptaret kane hyre ne histori aktivisht ne cilesine e tyre si nenshtetas te Bizantit jo me pare se shekulli i njembedhjete. Ne skenen politike shqiptaret dalin si te pavarur e ngadhenjyes ne te njejten kohe me turqit, mbase per here te pare ne fillim te shekullit te katermbedhjete” (f. 119).

E keqja e kesaj pune eshte se te shtatembedhjete pikat dhe kater nenpikat e diskutueshme te autorit nuk zgjidhin absolutisht asnje problem historik te shqiptareve dhe keto pika ngjajne me teper si nje imponim metodik qe autori kerkon te vendose, se sa nje analize historike mbi ate se cfare ka ndodhur ne te kaluaren me shqiptaret e sotem. Hipoteza e saktesise eshte e tille qe brenda nje pike te vetme (7) autori vendos 300 vjet diskutim (shek. XI-XIV) mbi ekzistencen e shqiptareve kur vepra e pare shkrimore e tyre nuk eshte me larg se viti 1555, dmth 200 me vone se pretendimet e autorit mbi cfaqjen e shqiptareve ne Histori. Ne kete rast shkrimi me i pare me autor parashqiptar (Gjon Buzuku – 1555) nuk mund te merret si argument mbi vertetimin e gjenezes se shqiptareve.

Ne vazhdim po ky autor konkludon mbi etnitetin shqiptar me teper me hipoteza politike se sa me fakte historike qe kane ndikuar mbi shqiptaret, te pakten perpara shek. XVII. Megjitheate idete e tij jo rralle jane kundershtuar nga historiografia komuniste pa ja i permendur emrin dhe pa e marre ne konsiderate ndonjehere. Vini re se cfare pretendon J. F. Falmerajer ne vazhdim, e meqenese keto protendime jane serioze jam i detyruar te jap fotot e citimeve (foto 28, 28/1):

“12. Fiset e popullit shqiptar, geget dhe tosket as nuk jane kufizuar perjashtimisht me Shqiperine e mirefillte (Albania propria) as e popullojne ate plotesisht vetem ata.

13. Nje pjese e konsiderueshme e fisit shqiptar jane ngulur pjeserisht si ngadhenjyes e pjeserisht nepermjet nje kolonizimi paqesor ne vendet fqinje te Kontinentit Ilirik (Siujdheses Ilirike) madje deri ne Italine e Jugut e ne Sicili, nderkohe qe shume zona te vendit te tyre, perkundrazi, ende sot banohen nga joshqiptare, nga sllave, greke dhe vlleh.

14. Nje pjese e caktuar e popullsise qe merret me lundrim dhe bujqesi ne mbreterine greke jane shqiptare, arnaut ose arbanite qe ende sot flasin shqip, te fisit tosk e qe i perkasin teresisht besimit ortodoks.
15. Albanezet, arbanitet ose shqiptaret nuk jane nje popull me kulture*, nuk kane literature kombetare** dhe po te mos marrim parasysh alfabetet lokale te zbuluara kohet e fundit nga Hani, nuk kane pasur ndonjehere nje alfabet te perbashket; ne fushen shpirterore gjate nje mijevjecari te ekzistences se vetedijshme nuk kane dhene as gjene me te vogel dhe kane ofruar shembullin e gjalle se nje popull qe eshte burreror dhe luftarak, ne qofte se u nenshtrohet, te pakten kushteve te pergjithshme te sjelljes njerezore, edhe pa Akademi, pa art madje pa ABC mund te jetoje dhe te ruaje forcen e tij fillestare ballelart midis kombeve me te kulturuara (fjalet me yll jane komentet ne fund te faqes nga ana e perkthyesit, GH)” (f. 120-121).

Ne keto rreshta nuk eshte e veshtire te dallohet se nuk kemi te bejme me nje analize filozofiko-historike, por me nje trajtim moralo-politik qe nuk te con ne asnje zgjidhje.

Kritika e ketij informacioni qendron ne saktesimin e pretendimeve:

Se pari, ne cfare kohe jane konstatuar dy fiset e popullit shqiptar Gege e Toske? Informacioni shtese qe mund te japim eshte ekzistenca e toponimit TOSKE ne fshatin Lysën ne Lumë te Kuksit, ku ekzistojne edhe sot “varret e Toskut”, ku asnjeri nuk nderfutet midis tyre per varrime te reja, dhe “arat e Toskut”, qe edhe sot kerkush nuk i punon. Analiza e mbetjeve kockore te ketyre varreve eshte e rendit 400-600 vjet ndersa fjalet e vendasve pretendojne mbi nje popullate te larguar prej ketej drejt jugut me emertimin TOSKE ne nje kohe qe mbiemertohet: perpara Turkut.

Se dyti, si percaktohet qe fisi shqiptar paska emigruar drejt Italise Jugore dhe Sicilise kur dime qe iliret nuk kane pasur shkrim, ndersa ne fiset e Italise Jugore: Mesapet, Japiget, Myzet, Kalabret ka ekzistuar shkrimi mesapik duke na treguar se ato fise qendronin shume me lart se fiset e siujdheses ilirike nga pikepamja e zhvillimit social. Na pelqen, s’na pelqen, fiset Italiko-Jugore kane prejardhje te ndryshme sociale nga fiset ilire apo epirote te asaj kohe.

Se treti, fiset shqiptare, pamvaresisht vendndodhjes gjeografike nuk kane ditur as te punojne ne fushen e bujqesise dhe aq me teper ne ato te lundrimit. Besimi Ortodoks i tyre ve ne dyshim pikerisht identitetin shqiptar te tyre, gje qe dallohet edhe sot ne shek. XXI ne vendbanime ku bashkejetojne identitete te ndryshme shqiptare me Besime Fetare jo te njejta. Nderkohe ngjyra malavjane e shqiptareve te Greqise se sotme ose te con ne perfundimin e perzierjes gjenetike te tyre me vendasit Helene, ose te ashtequajturit shqiptare-arvanitas te Greqise te jene Vlleh te konvertuar ne shqiptare ne kohen kur Vllehet u futen edhe ne mes te shqiptareve ketu ku sot eshte shteti shqiptar.

Se katerti, dhe kjo eshte ne sferen e moralit politik, si mund te bashkejetojne dhe bashkepunojne dy popullata te ndryshme, ku njera eshte pa kulture dhe e paafte per te krijuar produkt social dhe tjetra e afte ne te gjitha drejtimet? Ne kete rast cili eshte ligji dhe pasoja e tij ne kete bashkejetese dhe kete bashkeveprim social?

Ja perse e gjithe kjo analize e J. F. Falmerajer nuk eshte me shume se nje analize moralo-politike per ta detyruar Kombin Shqiptar per t’u futur ne luften kunder Perandorise Otomane dhe asgje me shume.

Vime ne trajtimin filozofike-shkencor te pretendimit kryesor te autorit, te lidhura me autoktonine, ose jo, te shqiptareve te sotem. Per kete ai shkruan (foto 29):

“Cilet jane shqiptaret? A jane ata autoktone, d.m.th. nje popull qe ka qene ne kete vend qysh para fillimit te historise se shkruar? Apo kane imigruar ata ketu per here te pare ne kohen histori, e ne qofte keshtu, si dhe nga kane ardhurata ne Shqiperi? A jane ata ne kete vend po aq te lashte sa pellazget apo ata kane ardhur bashke me helenet apo jane nxjerre ne breg nga nje vale e nje dyndjeje te madhe popujsh kohet e fundit si dhe hunet, alanet, bullgaret dhe avaret” (f. 122).

Natyrisht qe ketu qendron dhe thelbi i te qenurit shqiptar, por dhe i permasave te autoktonise se tij konkrete. Ne Fjalorin e Gjuhes Shqipe te vitit 2006, me 48.000 fjale dhe autore: Jani Thomai, Miço Samara, Pavli Haxhillazi, Hajri Shehu, Thanas Feka, Valter Memisha, Artan Goga, foto 29/1, 29/2, 29/3, termi AUTOKTON ka tjeter shpjegim nga ai i percaktuar nga koha e shkrimit te gjuhes. Sipas ketij Fjalori termi autoktoni ka kete shpjegim:

autokton,-e mb., edhe si em., libr: vendas, anas, rrenjes: popullsi autoktone; bime autoktone.

autoktoni, – a f. libr. te qenet autokton: autoktonia e shqiptareve.

Kjo e dhene ndryshon teper me pretendimin e autorit gjerman J. F. Falmerajer, sepse nga njera ane i shkurton tej mases kohen e njohur per parailiret dhe, nga ana tjeter, i konsideron dhe helenet te tille. Dmth autori gjerman, dashur pa dashur, i perbashkon helenet me iliret dhe epirotet duke e eleminuar procesin historik midis tyre dhe duke perjashtuar ardhjen e popullatave pellazge, proces i cili ka ndodhur shume para shpikjes se shkrimit. Por mbi te gjitha ky pretendim i autorit gjerman zhduk nga Historia rastesine e Races se Bardhe te cfaqur disa here ne kohe me shpejt se Njeriu i Nendertalit apo i Kromanjolit.

Megjitheate ka nje percaktim, ndoshta i perafert, i bere nga studiuesi grek Aris Puljanos ne Kuvendin e I-re te studimeve ilire (Tirane 15-20 shtator 1972), sipas te cilit:

“1. Ne Ballkan njeriu ka ekzistuar të paktën në 500 000 vjetët e fundit, në qoftë se jo më tepër. Është dëshmuar gjithashtu që këtu në këtë tokë, është ndezur zjarri i parë në Europë sipas të dhënave të fundit. Kështu prania e homo erectus në Ballkan na tregon se homo sapiens është formuar këtu, ai nuk ka ardhur nga jashtë. Prandaj treva e Ballkanit duhet të përfshihet këtej e tutje në zonën e homonizimit dhe nuk është e domosdoshme që ajo të kufizohet vetëm në tropikët” (Akademia e Shkencave e RPSH, Kuvendin e I-re te studimeve ilire [Tirane 15-20 shtator 1972], II, Tirane 1974, f. 304, foto 29/4, 29/5, 29/6).

Pas disa viteve (1982) i njejti autor do te hidhte “bomben” ne mes te Tiranes duke deklaruar:

“Une kam vegla guri të bëra nga njeriu afërsisht gjashtë milion vjet përpara”!…..”Ato janë veglat më të vjetra të bëra nga njeriu në Tokë, vetëm disa dhjetra kilometra larg kufirit shqiptar.”; dhe në funksion të parimit natyror të lindjes së njeriut në Tokë, ai thotë se “Njeriu nuk u krijua nga Zoti, njeriu nuk erdhi nga Marsi, njeriu u krijua këtu në Tokë para 9-12 milion vjetëve.” (Aris N. Pulianos; Edhe një herë mbi origjinën e shqiptarëve dhe të popujve të tjerë ballkanikë; Konferenca kombëtare për formimin e popullit shqiptar të gjuhës dhe të  kulturës së tij, Tirane 1988, f. 424, foto 29/7, 29/8, 29/9).

Pas kesaj deklarate behet e domosdoshme gjetja e nje formulimi te ri qe te lidhe moshen biologjike me shkallen e zhvillimit social te popujve dhe ne kete pike problemet Historike marrin tjeter zgjidhje dhe tjeter kuptim.

Pra ne shohim se autoret gjermane jane ata qe kane teorizuar mbi shqiptaret dhe Shqiperine pa na argumentuar ne asnje rast se cfare do te thote shqiptare dhe Shqiperi.

Por kjo permbledhje veprash te autoreve me te permendur gjermane ka meriten te na jape mundesine e analizes kritike dhe zbulimin e disa elementeve pikante qe cojne ne percaktimin e qenies se nje ngjarje Historike. Kjo na con ne zgjidhjen e dy probleme kryesore per shkencen e Historise, qe jane sinonim i njera-tjetres:

1-Raporti vjetersi-primitivizem.

2-Raporti vjetersi Historike – Shkalle e zhvillimit social.

Situacioni social europian dhe boteror ve perballe njera-tjetres dy situata te ndryshme shoqerore, te cilat nuk paraqiten te diferencuara ne dinamiken e tyre, por unifikohen si nje e tere. Shkenca e Njerezimit akoma nuk i ka dhene zgjidhje problemit me sinjifikativ te Shoqerise Njerezore: zhvillimit diferencial te Popujve dhe Racave. Ekzistojne popuj tejet te lashte, por sot ato jane tejet primitiv. Ekzistojne Popuj teper te zhvilluar, por para 800 vjeteve ishin teper te prapambetur. Keto probleme jo vetem qe nuk jane zgjidhur, por mbi to spekullohet qe ne momentin kur POLITIKA ka marre ne dore frenat e drejtimit te Shoqerise Njerezore.

Te pakten rasti shqiptar kerkon tre zgjidhje matematikore ne fushen e Historise. Se pari raportin midis kohes se lindjes dhe gjendjes se sotme per Popujt e prapambetur. Se dyti raportin midis shpejtesise se zhvillimit dhe gjendjen e zhvilluar te Popujve qe qendrojne ne avangarden e drejtimit politik te Njerezimit. Se treti formen e ndikimit te dyanshem te ketyre dy lloj popujsh.

Te tre keto probleme kur zgjidhen percaktojne domosdoshmerisht PARAMETRIN NATYROR te ndryshimit te Racave dhe Popujve nga njeri-tjetri.

Trajtimi filozofik dhe ballafaqimi me gjendjen e djeshme dhe te sotme te Racave dhe Popujve, ne kuadrin e Raportit Kohor-Hapsinor, cojne ne keto perfundime:

-1 Sa me i vjeter qe te jete nje Race-Popull-Komb aq me i prapambetur eshte ai nga pikepamja sociale (natyrisht dhe e kunderta).

-2 Sa me i ri te jete nje Race-Popull-Komb aq me te madhe e ka ai shpejtesine e zhvillimit social, qe eshte dhe shkaku i gjendjes sociale te tij (natyrisht dhe e kunderta).

-3 Gjate procesit te relacioneve universale Racat-Popujt-Kombet me shpejtesi te madhe zhvillimi u imponohen Racave-Popujve-Kombeve me shpejtesi me te vogel zhvillimi nga pikepamja e zhvillimit Hapsinor, ndersa Racat-Popujt-Kombet me shpejtesi te vogel zhvillimi u imponohen Racave-Popujve-Kombeve me shpejtesi me te madhe zhvillimi nga pikepamja e zhvillimit Kohor (e kunderta nuk ka gjasa te ndodhe, qofte dhe si nje rastesi ekstreme).

Kjo do te thote se shenja dalluese midis Racave-Popujve-Kombeve eshte shpejtesia e zhvillimit shoqeror, e cila nuk eshte e barabarte edhe per dy Raca-Popuj-Kombe qe jetojne prane njeri-tjetrit. Pikerisht ky parameter percakton ne menyre absolute ndikimet e ndersjellta midis Racave, Popujve dhe Kombeve kur ato relatohen, qofte dhe rastesisht. Kjo eshte dhe aresyeja perse ne shume teorizime, qe kane lindur ne Shqiperi pas 1991, ka me shume djallezi dhe intrige se sa shkence te nevojshme per udhedrejtim te metejshem.

 

Per te mos u zgjatur me kendveshtrime teorike po bejme nje permbledhje vetem me nje fraze se cfare eshte Historia e Njerezimit. Ne kete rast perbashkimi teorik i asaj qe ka shkruar Platoni (shek. V Para Kri.), Aristoteli (shek. IV Para Kri.), Arkimedi (shek. III Para Kri.), Shen Augusti (shek. IV Pas Kri.), Hegeli (shek. XVIII-XIX), Darwini (shek. XIX), Marksi  (shek. XIX), Ajnshtajni (shek. XIX-XX) e shume e shume te tjere bashkekohore te tyre, na cojne ne perfundimin se Shkenca e Historise se Njerezimit eshte analiza e atij procesi dhe pasojave te tij qe rezulton nga ndikim-ndryshimi i Njeriut prej Njeriut dhe JO i ndikim-ndryshimit te Njeriut nga Natyra edhe pse pranohet qe Historia e Natyres kushtezohet me Historine e Njeriut per sa kohe qe te kete Njerez (Marksi). Mbi kete baze shtrohet per zgjidhje zbulimi i ligjesise te ketij ndryshimi dhe lidhja e tij me shqiptaret. Pikerisht kjo eshte pika fillestare e Shkences se Historise qe duhet te na coje ne zbulimin e gjenezes Natyrore dhe Sociale te shqiptareve te sotem. Dhe me sa kam kuptuar kete as qe e ka prekur ndonje historian ketu ne Shqiperi, le ta kete zgjidhur, te pakten si tendence.

E gjithe kjo duhet te filloje me nje marreveshje: cfare do te konsiderojme Njeri Shqiptar? Kesaj pyetje do t’i pergjigjemi ne fund te punimit.

Duke bere disa kapercime ne fushen e teorise dhe praktikes historike konstatojme se:

Ne te gjitha rastet analitike te historise se shqiptareve dhe paraardhesve te larget dhe te afert te tyre nuk ka nje perputhje te vetme midis rendit social dhe fazes se zhvillimit real te tyre, qe do te thote se ne tjeter faze ka qene shkalla e zhvillimit social te shqiptareve dhe paraardhesve te tyre dhe tjeter faze ka qene rendi politik qe i ka drejtuar ata drejt progresit social. Per ta thene haptas fare drejtuesit politik te shtetit shqiptar te sotem akoma nuk e dine se cfare do te thote zhvillim dhe perparim social i nje populli.

…………………………………………………………

           4– Manastiri i Shën Marenës dhe sekreti i saj.

E vetmja pike ku perputhet karakteri kolektiv dhe individual i shqiptareve te sotem me politiken e shtetit te tyre eshte mungesa e respektit ndaj Insitucioneve Fetare, per rastin konkret lënia menjëanë e Manastirit te Shën Marenës ne doren e tre Klerikeve Ortodokse me page qesharake vetem 20.000 leke per te tre Kleriket dhe mungesen e nje rruge makine qe te lidhte fshatrat Trebinjë e Llëngë (nje qytet dikur me 10.000 banore dhe shtate Kisha) me kete Manastir edhe pse ishte e shenuar Monument Kulture. Qofte dhe vetem ky fakt te shtyn te mendosh qe Manastiri i Shën Marenës duhet te fshehe nje nder ato sekrete vendimtare qe percaktojne gjenezen sociale dhe biologjike te popujve, por qe politikanet nuk kane qejf t’i zbardhin kurre per interesat e tyre.

E vetmja menyre per te fashitur te gjitha dilemat qe me ishin cfaqur prej shume e shume vitesh mbi keto probleme mbetej nje udhetim drejt Manastirit te Shën Marenës.

Me 18 shtator 2022 me inisiativen e mjeshtrit te fotografive Qerim Vrionit (foto 30, 31, 32, 33, 34)  dhe  ndihmen  e  nje  miku  te  kahershem te viteve ‘90, Arjan Karaj (foto 35), muarem rrugen drejt Manastirit te Shën Marenës pa e ditur sakte ne shkonte rruga deri atje.

I dolem nga Qafe Thana neper kodrat qe shohin majtas Liqenin e Ohrit deri tek kthesa qe zbret tek Miniera e Ҫervenakës, ku kisha nja tridhjete vjet pa kaluar, dhe, pasi nderruam makinen, u kthyem djathtas ne drejtim te fshatit Trebinjë, duke u ndeshur me rrugen e re Qukes – Qafe Plloçe, meqenese ishte i vetmi emer fshati qe mbaja mend  nga  ekspedita  e  kahershme  te  lidhur  me  kete  Manastir. Ne kete fshat  na  mesuan  rrugen  drejt  Manastirit të Shën Marenës, qe nuk perputhej  me ate rruge qe kisha bere para shume-shume viteve (ndoshta 35-40 vjet me pare). Rruga automobilistike ekzistonte e ndertuar per hidrocentralet lokale qe ekzistonin nder ato ane. Pasi kaluam  per  rreth  gjysem ore fshatin Trebinje dhe morem nje malore  te  forte  (foto 35/1)  drejt fshatit  Ҫezme  e  Madhe  dhe  Ҫezme  e  Vogel, lame  majtas rrugen per ne fshatin Llëngë dhe u futem ne nje monopat duke ndjekur shigjeten ne tabelen qe tregonte drejtimin e Llëngës dhe drejtimin e Manastirit te Shën Marenës.

Fundi i rrugetimit me makine ishte nje stan malor primitiv prej nga dallohej nje pjese e rrethimit te Manastirit (foto 38, 39, 41). Ndoqem rrugen e nje shtegu te krijuar nga udhetaret e shumte qe vizitonin Manastirin e Shen Marenës (foto 40) dhe rruges hasem varrin e Sherbetorit te ZOTIT me te pare qe kishte pasur ai Manastir (foto  36, 37). Pas 20-25 minutave arritem tek dera e hekurt ne hyrjen e Manastirit (foto  42) ku na priti At Thanas Tona, njeri nga tre Kleriket qe drejtonin dhe perkujdesej per Manastirin e Shën Marenës. Na kerkoi dokumentin me c’rast do te na lejonte te fotografonim dhe shihnim ambientet qe perbenin Manastirin e Shen Marenës (i paraqita nje leje te kahershme pa i thene qe kisha dale ne pension). Gjeja e pare qe binte ne sy ishte Kisha (foto 43, 44) me nje arkitekture tip Vllehe qe e kisha hasur ne shume Kisha te Jugut te Shqiperise, por qe ne menyre absolute nuk trajtoheshin ne kete menyre. Dhe kjo teme ishte ne te vertete ajo qe doja te diskutoja me Atin e Nderuar Thanas Tonen, pasi mungesa e homogjenitetit gjenetiko-social te shqiptareve te sotem ishte nje perfundim qe e kisha hasur prej kohesh.

U prezantuam dhe filluam nje bisede te gjate disa oreshe mbi historikun e Manastirit dhe llojin e popullates qe e kultivonte ate, pasi ne librin e Prof. Aleksander Meksit mbi historikun e Kishave te Shqiperise nuk kishte asnje te dhene, sepse Profesori skrupuloz kishte marre ne konsiderate vetem kishat nga shek. IV deri ne te XV (foto 45, 46), duke nenkuptuar ekzistencen e Kishave te mevonshme qe nuk ishin analizuar prej Tij.

Ati i Nderuar Thanas Tona, qe besimtaret e therrisnin Papu, pas pyetjes sime, duke qene se kisha mbledhur nje literature te konsiderueshme, mbi kete teme, shqiptare dhe te huaj, me tregoi se popullata Ortodokse e zones se Pogradecit deri ne Llëngë ishte me origjine Vllehe, duke u perputhur me nje punim te botuar ne Rumani (foto 47, 48, 49) me autor Nistor Bardu dhe Emil Tircomnicu, “Lecturi vizuali” etnologice la aromânii din Albania – Gramsh, Elbasan, Pogradec. Memorie, tradiţie, patrimoniu, Bukuresht 2017. Por harta (foto 49) nuk kishte nevoje per koment: literatura rumune pranonte qe popullata Vllehe shtrihet masivisht ne kater zona te shtetit shqiptar (1- Gramsh-Elbasan-Progradec ku perfshihen 5 vendbanime: Elbasan, Pogradec, Gramsh, Llëngë, Grabove e Siperme; 2- Korce, ku perfshihen 5 vendbanime: Plasa, Shipska, Voskopoja, Korca, Boboshtica 3- Lushnje-Fier-Berat-Vlore, ku perfshihen 7 vendbanime: Divjake, Lushnje, Fier, Sqepur, Berat, Selenice, Vlore; 4-Gjirokaster-Sarande, ku perfshihen 6 vendbanime: Labove e Madhe, Andon Poçi, Gjirokaster, Sarande, Ksamil, Xarre. Per te gjithe keto zona ekzistojne libra te vecanta njesoj si per rastin e Gramsh-Elbasan-Pogradec – foto 47/1, 47/2, 47/3). Mos valle e gjitha kjo ishte e pjesshme dhe propaganda rumune fshihte te njejten gje qe fshihte dhe shteti shqiptar? Te pakten literatura rumune nuk e kapercente pjesen e njohur haptas nga shqiptaret, pasi ne kete harte mungojne ne menyre te vecante: Vllehet e Pindit-Gramozit-Kolonjes, Vllehet e Durresit-Tiranes, Vllehet e Floqit – Lubonjes dhe Vithkuqit, Vllehet e Permetit dhe te Tepelenes (banoret e fshtatit Lekël jane te tille), dhe shume vendbanime ne afersi te vendbanimeve te pranuara, por kjo literarature as qe e merrte ne konsiderate popullaten vendase te gadishullit Ilirik te relatuar me popullaten Vllehe, te pakten midis viteve 1500-1660 (e ardhur prej Kroacise), kur ishin implementuar ne brendesi te popullates shqipfolese, prej nga e kane burimin Vllehet e Divjakes te mbetur Ortodoks ne besimin Fetar dhe Lebërit e Lumit te Shushices te konvertuar ne Muslimane (te pakten fshatrat Trevllazen, Babice, Kuç, Vllahine e justifikojne kete dukuri), por dhe nje pjese e fshatrave Katolike ne zemer te Dukagjinit dhe Malci te Madhe (Gimaj, Shllak, Shestan, Hot). Per Vllehet e Jugut kishte nje material te bollshem statistikor qe studiuesit rumune nuk i kishin marre parasysh (te pakten botimi i Kemal H. Karpat, Popullsia Osmane 1830-1914, karakteristikat demografike dhe shoqerore, Tirane 2017 [foto 50, 51, 52, 53] dhe botimi i Lorenzo Viezzolit S.J., Shqypnia, Njoftime gjeografike shtetiste-Administratore, Enti Botues “Gjergj Fishta” 2014 [foto 54, 55, 56] eshte nje permbysje e asaj qe shqiptaret, e edukuar nga arsimi i detyrueshem shkollor dhe partiak, kujtojne se e dine sakte. Tabelat ne faqe 25, 48, 52, 53, mbi popullaten Osmane na japin sasine numerike te popullatave Shqiptare, Vllehe, Greke dhe Otomane me permasa krejt te tjera nga ato qe shqiptaret kane mesuar ne arsimin e detyrueshem shkollor apo librat e lexuar ne menyre autodidakte).

Por Shën Marena ka nje sekret te thelle lidhur me popullaten qe e ka themeluar: popullata Vllehe qe falet ne kete Manastir e ka prejardhjen nga para-Greqia, te pakten, qe nga shek. i XVII, duke na formuar nje grupim te ri civilizimi ne territorin ku jeton popullata shqipfolese, por te lidhur ne menyre varesore me shek. e IX-XII. Shekulli i XVII na percakton dhe kohen se kur kane filluar te modifikohen Kishat me arkitekture Bizantine dhe te ndertohen Kishat me arkitekture vllehe ne territorin qe me vone do te konsiderohej si shteti i shqiptareve, por keto te fundit qe ne shek. e XVI – Voskopoja. A nuk do te thote kjo se leksiku i shqipes eshte i pasuruar me fjale te gjuhes greke qe i ka sjelle popullata emigratore Vllehe pas shek. XVI e vazhdim?

Kjo ishte nje teme qe nuk e kisha hasur ne asnje studim te botuar edhe pse katerllojshmeria e arkitekturave te Kishave Ortodokse ne shtetin e sotem shqiptar ishte teper e dukshme. Por ajo e me ndihmoi per se tepermi ne gjetjen e Kishave te hershme ne trojet shqiptare ishin librat Arkitektura Mesjetare ne Shqiperi, me autor Aleksander Meksin, Tirane 1983, –foto 57, 58 dhe Studime per monumentet dhe restaurimin, ne dy vellime te ribotuara nga revista monumentet 1971-1980 dhe 1981-1990 nga i njejti autor, Tirane 2015, qe do t’i shohim ne vazhdim.

5– Llojet e Kishave te Krishtera dhe Orthodokse.

Konkretisht ne menyren me empirike (them empirike per te mos lenduar studiuesit e ndryshem shqiptare te epokes komuniste qe e kane ditur kete teme teper sakte, por e kane mbuluar me urdher politik) dallojme:

1-Kisha te Krishtera me arkitekture Primitive dhe Paleokristiane (shek. IV – XIII, por edhe te rindertuara pas 1992) – foto 59 – 84

Interesant eshte fakti i ekzistences se qindra-mijera Kishave te thjeshta deri ne primitivizem ane e kend Shqiperise duke filluar nga Veriu ekstrem deri ne kufirin me jugor me Greqine. Shumica te zhdukura krejtesisht (Kukes, Peshkopi, Elbasan, Gramsh, Sarande), nje sasi e konsiderueshme vetem ne themele (Bellovode-Peshkopi, Prrenjas, Korce, Lubonje, Qyteze e Kolonjes) dhe nje pakice vazhdonin te ekzistonin per efekt te bashkeshoqerimit te tyre me ambiente arkeologjike (Butrint, Bylis, Apolloni, Durres). Por disa vazhdonin te mbijetonin edhe pse te rindertuara plotesisht. Kam pasur fatin te vrojtoj shume-shume prej tyre dhe te analizoj vecorite e popullatave qe jane lutur ne keto Kisha. Ky ka qene dhe qellimi perse i kam fotografuar dhe analizuar vecorite specifike te tyre.

Me interes per mua ishin:

-Bazilika ne Amantia (Plloçe-Vlore) – foto 59 (e marre nga libri i Aleksander Meksit Arkitektura Mesjetare ne Shqiperi, Tirane 1983, f. 19).

 

-Bazilika ne Butrint – Sarande – foto 60  (po aty, f. 20)

– Pese Bazilikat ne Bylis (Aleksander Meksi, Kishat e Shqiperise, Historia, Arkitektura, shek. IV-XV, Tirane 2022 (f. 73, 78, 84, 89, 94, – foto 61, 62, 63, 64, 65). Jam munduar te mos fshi emrin e autorit te ketyre fotove, A, Islamin). Kam pasur fatin te punoj per hesap te Institutit te Arkeologjise ne vitet 80 ne Bylis pikerisht per zbulimin e ketyre Bazilikave.

66 – 67 Ishulli i Maligradit perballe, drejt Lindjes, te fshatit Pustec, prane Liqenit te Prespes se Madhe bashke me Kishen e Krishtere te kushtezuar nga nje ndertim primitiv. Por une nuk isha treguar i vemendshem ate dite qe i kisha fotografuar, pasi nga libri i Prof. Aleksander Meksi mesova qe Kisha e Shen Merise ishte e fillimit te shek. XVII dhe ne brendesi kishte edhe afreske (Kishat e Shqiperise, f. 369, 371, foto 68, 69), por primitivizmi i saj eshte i dukshem edhe sot.

foto 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83 – Kisha Orthodokse e Shen Merise, shek. XII-XIII  ne fshatin Sinje – Berat. Te pakten kjo Kishe ka nje kushtezim midis arkitektures Pagane dhe asaj  Bizantine, gje qe haset edhe tek Kishat Katolike ne Veri (Koman, ne afersi te stacionit te anijeve, majtas). Ky fakt e perjashton progresin social mbi nje popullate te vetme. Faktori KOHE nuk lejon popullaten pagane te progresohet drejt monoteizmit ne menyre Natyrore. Ne kete rast del hapur qe politika ka futur hundet ne problemet fetare, por me permasa te deformuara nga ajo. Pikerisht kjo gje ka cuar ne deformimin e Historise te Kombit Shqiptar.

• 2) Kisha Ortodokse me arkitekture Heleno-Bizantine (shek. XI-XXI) edhe pse kane shtesa te stilit Vlleh – foto 85 – 120/6.

foto 89 – 90 – Kisha Orthodokse e Marmiroit – Orikum – Vlore

97-98-99 Kisha ortodokse ne Labove te Zhapes – Tepelene

100-101  Kisha e Shen Gjergjit – Dardhe– Korce

102-103 Kisha Orthodokse e Shen Premtes ne Lupsk – Permet

104-105 Kisha Orthodokse e Shen Gjergjit ne Lupsk – Permet

106-107 Kisha Orthodokse e Shen Sergjit dhe e Bakut – Himare – Vlore

108-109  Kisha Orthodokse e Profetit Ilia (Shëndëllia)– qyteti Korcë

110-111  Manastiri Orthodoks i Shen Pjetrit – Vithkuq – Korce

112-113 Mbeturina te Kisha Orthodokse ne fshatin Punemire – Opar – Korce (foto te realizuara nga Ergi Kame)

115-116  Manastiri Orthodoks dhe Kisha e Shen Kollit te Manastirit ne Mesepotam-Sarande

117-118-119-120 Kishe Orthodokse Serbe ne fshatin Kerçisht-Maqellare-Diber dhe pllakat e varreve te Prifterinjve Vllehe. Sot popullata e ketij fshati eshte teresisht muslimane, duke perjashtuar vetem nje shtetase ortodokse te martuar ne kete fshat. Ne kete fshat ka ndodhur nje vecori e fshehur  per te gjithe krahinat e Shqiperise se sotme: brenda 200-300 vjeteve popullata e ketij fshati eshte nderruar kater (4) here pa marre parasysh zanafillen e saj historike (popullata “vendase” – popullate serbe – popullate vllehe – popullate otomane).

Kisha e Shen Merise ne Labove te Kryqit, foto 120/1 shtesa e arkitektures vllehe dhe foto 120/2 arkitektura bizantine – marre nga libri i Aleksander Meksit, Kishat e Shqiperise, Historia, Arkitektura, shek. IV – XV, f 454, 455.

• 3. Kisha Ortodokse me arkitekture Vllehe (pas shek. XVI–XXI) – foto 121 – 172.

Ky problem eshte anashkaluar, me dashje apo pa dashje pak rendesi ka, nga te gjithe studiuesit e ketyre problemeve qofte dhe per faktin me te thjeshte te ndikimit te arkitektures Vllehe mbi ndertesat e Kulteve Fetare te te gjithe llojeve, dmth qofshin Xhami apo Kisha Katolike. Thelbi i ketij ndikimi eshte shtesa e nje oborri te brendshem pergjithesisht me harqe, por nga pamundesia edhe pa to (foto 121). Por qe na sherben per te argumentuar ne menyren me kryesore konvertimin e Besimit Fetar te nje popullate qe i perdor keto institucione. Per rastin ne fjale, Xhamija e Elbasanit me kete arkitekture na tregon se popullata Vllehe e Elbasanit sot eshte ne dy forma, sipas Besimit Fetar. E njejta situate per foton 122 ku paraqitet oborri ne nje Kishe Katolike dhe ne sfond nje oborr i brendshem me harqe, tregues qe popullata qe falej ne kohen kur eshte ndertuar rrjedh prej nje popullate paraardhese Vllehe.

Kjo gje mungon ne Kishat Ortodokse Moldave edhe pse popullata Moldave me popullaten Vllehe kane te perbashket shtetin Romun (foto122/1).

Sot, ndertimet e reja, here mundohen ta shpalosin kete arkitekture e here ta eleminojne, gje qe do ta shohim me poshte. Kishat Ortodokse me arkitekture Vllehe ne fshatrat shqiptare, pergjithsisht ne Jug te vendit, jane:

123-124 Kisha Orthodokse e Shen Nikolles ne Bodar – Permet

Krahasimi i ketyre tre Objekteve Fetare ne Lubonje te Korces, nga pikepamja e perdoruesve, na con ne perfundimin se kemi te bejme me tre lloj popullatash te nderruara brenda 200-250 vjetesh, por dhe faktin e ngjashmerise arkitektonike te Kishes Vllehe te Shen Merise me Teqen e Baba Reshatit. Popullata Muslimane qe jeton sot teresisht ne Lubonje pretendon se e ka prejardhjen prej fshatrave te Skraparit dhe e gjitha kjo pas 1945, kur banoret Vlleh te Lubonjes u larguan drejt Tiranes. Sot ne Lubonje jeton vetem nje shtetas i moshuar Ortodoks, qe me sa duket ruan nje sekret thesari, qe ndodhet brenda shtepise se tij.

133-134 Kisha “Fjetja e Shen Merise” – Boboshtice – Korce

135-136 Mbetje te Kishes paraardhese Vllehe – Boboshtice – Korce.

137-138 Katedralja “Fjetja e Shen Merise”– Voskopoje – Korce

139-140 –  Kisha e “Shen Mehillit” –Voskopoje – Korce

141-142 – Kisha e Shen Kollit – Voskopoje – Korce

143-144 – Kisha e Shen Harallambit – Voskopoje – Korce

145-146 – Manastiri i Shen Joan Vladimirit – Shijon – Elbasan

148-149 – Manastiri i Shen Merise – Korce

150-151 – Manastiri Orthodoks i Zvernecit, Tempulli i Shenjte i Fjetjes se Hyjlindeses – Narte – Vlore

153-154 – Kisha Orthodokse Shen Mehilli ne Vithkuq – Korce

155-156 – Kisha  Orthodokse Ngjallja – Pogradec

157-158 – Kisha Orthodokse e Shen Ilias – Buqeze – Pogradec

159-160 – Kisha Orthodokse e Shen Nikolles – Elbasan

161-162 Kisha orthodokse e Shen Merise e pretenduar si autoqefale dhe si kombetare – Kala – Elbasan

163-164 – Kisha Orthodokse romune e Shen Sotirit – Korce e ndertuar ne vitin 1903. Kjo foto gjendet edhe tek autoret Iulia Wisosenschi, EmilTircomnicu, Cátálin Alexa, Nistor Bardu, Lecturi vizuali” etnologice la aromânii din Albania – Zona Korçë, Bucuresti 2014, mbi c’baze eshte percaktuar dhe viti i ndertimit.

165-166 – Kisha Orthodokse e fshatit Suho – Gjirokaster

167-168 – Kisha e Shen Maria Drenove – Korce

169-170 – Kisha Orthodokse Fjetja e Shen Merise – Finiq – Sarande

171-172 – Kisha Orthodokse e Shen Kozmait – Livadhja – Sarande

4- Kisha Ortodokse me arkitekture moderne ku perfshihet edhe stili Vlleh i oborrit te brendeshem me harqe ose shtylla (nga shek. XX deri me sot) – foto 173 – 188.

174-175 – Kisha Orthodokes e Shen Prokopit –Tirane

176-177 – Manastiri Orthodoks ne afersi te fshatit Gollomboc – Prespe e Madhe

178-179 – Manastiri Orthodoks i Derviçanit – Gjirokaster

180-181-182-183 Kisha komplekse e Gjino-Aleksit ne fshatin Rusan-Divjake-Sarande qe permban trinomin monoteist: Kishe Ortodokse, Xhami dhe Teqe, ku fillimisht ka qene Kishe Ortodokse Vllehe, pastaj Xhami dhe tani Teqe. A nuk eshte zevendesuar, te pakten, tri (3) here popullata e ketij fshati brenda 200-300 vjeteve? Rruga drejt fshatit Rusan kalon nga fshati Vllahat (foto 183).

185-186 – Kisha Orthodokse e fshatit Qyteze – Devoll

187-188 – Kisha Orthodokse e fshatit Peshkëpi – Pogradec

Analiza e arkitekturave te Kishave Ortodokse ne Shqiperi na e tregojne fare hapur llojin e popullatave qe i kane kultivuar ato neper shekuj, te pakten gjate mijevjecarit te dyte, por dhe si kane ndryshuar keto arkitektura ne perputhje me ndryshimin e popullatave.

Shenim: Fotot jane te realizuara nga une pas vitit 1991 neper ekspeditat e panumerta te realizuara pas atij viti duke perjashtuar fotot te marra nga interneti, apo te deklaruara nga kush jane fotografuar.

                                                           

    6– Lidhja e Manastirit te Shën Marenës me Kombin Shqiptar.

Ne vazhdim filluam viziten ne Kishen e Manastirit te Shën Marenës ku ne dhomen e pare (foto 189) pame pikturat me autoresi nga Kostandin Shpataraku Kataklizmo (foto  190, 191, 192); per te cilin thuhet se eshte i kohes 1736 – 1767 (Wikipedia), por qe mbishkrimet ne muret e Kishes (foto 199, 201) e vene ne dyshim kete kohe, nga pikepamja e jetes se piktorit, pasi i bie qe keto piktura Shpataraku t’i kete realizuar ne moshen 18 vjecare. Pikturat murale vazhdonin edhe ne dhomen tjeter (foto 195, 196, 197) te bashkeshoqeruara me Shkrime Fetare (foto 198, 199, 200, 201). Me terhoqi vemendjen shkrimi qe analizonte kohen dhe dinamiken e ndertimit te Kishes ne Manastirin e Shën Marenës (foto 199, 201). Sipas ketij shkrimi (helenisht dhe te perkthyer nga z. Artan Gjika) Kisha ne Manastirin e Shën Marenës kishte perfunduar saktesisht me 02 Tetor 1754. Por ne dalje te Kishes, midis katit te pare dhe te dyte, poshte dritares se katit te dyte (foto 202) ndodhej nje basoreliev (e lyer me gelqere shume here sikur donin ta zhduknin pa rene ne sy) me shifra sipas alfabetit Arab (foto 203), qe perbente dhe sekretin e asaj qe fsheh Manastiri i Shën Marenës, jo si objekt, por si kohe se kur ka ndodhur per here te pare hedhja e themeleve te Shën Marenës dhe me cfare ngjarje Historike ishte e lidhur. Por prej ketej nuk eshte e veshtire te percaktohet popullata qe eshte falur ne Kishen perpara se te ndertohej Kisha e Shën Marenës dhe kjo duhet te jete aresyeja perse kete basoreliev mund ta shkaterrojne.

Foto 190 dhe 192 jane te piktures “Kataklizmo” ku ne te dy rastet dallohet edhe Arka e Noes me mbishkrimin e saktesise siper saj (foto 193, 194); keto dy foto jane te realizuara nga Qerim Vrioni sipas kendveshtrimit te tij.

Ne kete basoreliev dallohen mjaft qarte kompleksi i shifrave me alfabet Arab 891 – 1113, qe pa dyshim nuk ishin shkruar rreth atyre viteve (1754), pasi isha i sigurte qe ky alfabet ishte futur ne Europe pas mesit te shek. te XVII (sipas Kordinianos ne librin mbi Shqiptaret dhe hartave shoqeruese midis viteve 1638 – 1689, foto 204, 205, 206). Pra ato duhet te kishin lidhje me nje kohe te meperparshme dhe, me kete Manastir, duke nenkuptuar ngjarje te tjera te pa cfaqura ne ambientet e ketij Manastiri.

Cfare nenkuptonin vitet 891-1113 per Manastirin e Shën Marenës, natyrisht po te ishin te sakta?

Nga i gjithe ky material, duke i bashkangjitur dhe analizen filozofike-historike te parapare, ishte e pamundur te nxirrja konkluzione. Patjeter qe ketij studimi i duheshin bashkangjitur studime te tjera nga autore bashkohore apo me te vjeter. Duhesh kthyer ne Tirane!

Ne kthim, rreth ores 17, u ndeshem pergjate rruges Qukes – Qafe Plloçë me disa gjeomonumente interesante per syte e mi (foto 207, 208, 209), ku faktori ere kishte bere punen e skulptorit.

207-208-209 Gjeomonumente ne rrugen e re Qukes-Qafe Plloçe, pasi kalon kthesen per ne fshatin Trebinje.

    7– Rilindja e Orthodoksise dhe e Manastirit të Shën Marenës.

Me te kthyer ne ambientet e mia gjeja e pare qe bera ishte mbledhja e materialit mbi kete teme. Gjeta keto libra dhe artikujt mbi Manastirin e Shën Marenës i konsideruar si Monument Kulture i miratuar nga Instituti i Shkencave, nr. 95 më “dt.16.10.1948 “.

Literatura qe disponoj per kete problem, nga pikepamja Historike dhe Filozofike pa i dhene rendesi kohes se botimit, eshte:

– † Anastasi,Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i Gjithe Shqiperise, Ringritja e Kishes Orthodokse Autoqefale te Shqiperise (1991-2012); Tirane ribot. II 2013, ribot. III  2015 (foto 210, 211).

Ne kete botim (2015) Shenjtëria e Tij Anastas ben nje permbledhje te Institucioneve Orthodokse te kohes qe ndodheshin ne Shqiperi dhe presionin e regjimit komunist mbi keto Institucione. Sipas Shenjterise per 23 vjet Struktura Fetare ne Shqiperi ndoqi shembullin e Rusise dhe te vendeve ne Europen Juglindore (f. 12). Me 25.12.1948 Kryepiskopi Kristofor Kissi u detyrua te largohej dhe ne vend te tij u caktua Pais Vodica, deri atehere episkop i Korces. Gjithashtu ne Tirane (shkurt 1950) i thirr Asambleja Kleriko-laike e Kishes Orthodokse per te votuar Statutin e ri. Kryepiskopi kanonik, Kristofor, u vu ne arrest shtepie dhe me 19.6.1958, sipas versionit zyrtar, u gjend i vdekur nga nje atak kardiak (po aty).

Ajo qe Shenjtëria e Tij Anastas nuk ka pasur se si ta dije eshte fakti qe per kater vjet (1944-1948) Kryepiskopi Kristofor Kissi u pergjua nga sigurimi i shtetit shqiptar per te zbuluar lidhjet e mundeshme te Hirësise se Tij Kristofor me personalitetet e kohes qe nuk kishin lidhje me rendin komunist. Ne kete menyre u zbulua lidhja e Hirësise Kristofor me avokatin e Kishës Orthodokse Autoqefale Shqiptare, Doktorin e Shkencave Juridike Av. Vasil K. Dilo. Marredheniet e ngushta te Imzot Kissit me Av. Vasil Dilon cojne ne zbulimin e nje letre prej 10 faqesh doreshkrim qe Imzot Kissi, pas daljes nga hetuesia disa vjecare (1948-1954), i dorezon avokatit me 30 dhjetor 1954 (foto 211/1, 211/2). Permbajtja e kesaj letre e revizionon te gjithe historine e Kishes Orthodokse Politike shqiptare (1921-1937), te cilen shqiptaret e dine nga arsimi i detyrueshem (kete leter do ta publikoj te plote ne studimin e gjate: Katoliçizmi dhe Orthodoksia ndër shqiptarë, prej nga rrjedh menyra se si eshte formuar identiteti shqiptar i banoreve shqipfoles ne shtetin e sotem shqiptar). Qëndrimi heroik i Hirësisë së Tij në hetuesinë kriminale të epokës komuniste të sapoformuar dhe në gjyqin e montuar kundër tij në vitet 1947-1954, mund të kuptohet vetëm nga kjo letër, ku Hirësia e Tij eshte rrefyer pa asnje interes, por duke lene te dokumentuar se cfare ka ndodhur me Kishën Orthodokse Autoqefale Shqiptare (1937-1948) pas ketij viti fundor. Objekti i pergjimit te mepastajme te Avokat Dilos ka lidhje pikerisht me kete leter, te cilen avokati i nderuar e groposi me udhezimin qe te hapet vetem atehere kur te mos paraqiste rrezik; – kjo i kushtoi Familjes se Avokat Dilos burgosjen tre vjecare te djali te vogel (Telemak Dilon) dhe internimin gjashte vjecar te djalit te madh (Koço Dilon) (me shume mundesi origjinalin e kesaj letra duhet ta kete rrembyer Lefter Dilo [e kishte Avokat Vasil Dilon xhaxha]);  gje  qe  u  realizua  ne  qershor  1991,  kur  i  biri  i  Av. Vasil Dilos, Av. Koço Dilo, me dhuroi ne mirebesim Arkivin e Babait te tij.

foto 211-2Letra eshte e shkruar nga Avokat Vasil Dilo pike per pike sipas origjinalit ne vepren e tij historiko-voluminoze: “Roli i Qishes Orthodokse Shqiptare ne ceshtjen Kombetare Shqiptare” (foto 211/3, 211/4).

Shenjtëria e Tij, Anastasi, na tregon edhe per pasurite qe dispononte ne pronesi Kisha Orthodkse Autoqefale e Shqiperise deri me 4 mars 1967 kur politika dha sinjalin per persekutimin absolut te Fese. Ne ate kohe Kisha Orthodokse kishte pervec Kryepiskopates, tri Episkopata te tjera, 19 Zevendes Arkihieratike, 330 Enori dhe 25 Manastire (f. 13). Ne vitet 70-80 konsiderohet se Kisha Orthodokse e Shqiperise ishte shperbere perfundimisht (po aty). Kjo justifikon dhe mungesen formale te shenjave te Kishave ne hartat shqiptare.

Shenjtëria e Tij, Anastasi, u kujton shqiptareve se “Sinodi i pare kanonik i Kishes Orthodokse Autoqefale te Shqiperise u zgjodh ne prill 1937, ne Konstandinopoje, nga Patriarkana Ekumenike, pa pjesmarrjen me te vogel te faktoreve te tjere” (f. 21). Fjalia e fundit eshte nje kritike per studiuesit e epokes komuniste dhe postkomuniste qe e lidhin Autoqefaline e Kishes Orthodokse Shqiptare me Shtetet e Bashkuara te Amerikes dhe Fan S. Nolin, gje absolutisht e pavertete.

Gjithashtu Shenjtëria e Tij, Anastasi, me 1995 kreu sherbesen fetare ne rrenojat e nje kishe te vjeter ne Labove te Zhapes (f. 35) duka hapur kapitullin e Kishave dhe Manastireve te Vjetra Orthodokse ne Shqiperi. Permendet Manastiri “Fjetja e Hyjlindeses” ne Zvernec-Vlore (f. 40), Manastiri i Shen Gjergjit ne Ҫuke, Manastiri i Shen Kozmait ne Kolkondas (f. 46), Kisha e Shen Gjergjit ne Lushnje, Kisha e Shen Thanasit ne Elbasan (f. 48).

Per Manastirin e Shën Marenës nuk ka asnje informacion.

– † Anastasi,Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i Gjithe Shqiperise, Ne Shqiperi, KRYQ  dhe  NGJALLJE, Tirane 2017 (foto 212, 213).

Eshte nje botim qe permbledh nje teresi intervistash nga viti 1992 deri ne vitin 2017 (f. 15).

– Akademia e Shkencave e Shqiperise, Fjalor Enciklopedik Shqiptar, vell. 1, 2, 3, Tirane 2008-2009 (foto 214, 215, 216).

Ҫudi, pa çudi, ne Fjalorin Enciklopedik Shqiptar te viteve 2008-2009 nuk ka asnje te dhene mbi trinomin toponimik: Llëngë-Shën Marenë-Manastiri i Shën Marenës; kur ne vell. e 2 ekzistojne te dhena mbi Manastirin e Ardenicës, te Deçanit, te Graçanicës dhe te Shën Gjon Vladimirit. Kurse ne vell. e 3 nuk ka asnje te dhene mbi Shën Marenën, por ka mbi shpellen e Shën Marinas ne afersi te Konispolit (foto 216).

– Prof. Dr. Arqile Berxholli, Bashkesia shoqerore ortodokse ne Shqiperi, Tirane 2013 (foto 217, 218).

– Dhimiter I. Gegprifti, Ortodoksia ne qytetin e Pogradecit dhe rrethinat e tij, Pogradec 2016 (foto 219, 220).

– Gjergji Gusho, Mbi perhapjen e krishterimit dhe te kishave ne rrethin e Pogradecit,    Pogradec 2000 (foto 221, 222).

– Kallistos Ware, Udha ortodokse, Tirane 2015 (foto 223, 224).

– Theofan Popa, Mbishkrime te Kishave ne Shqiperi, Tirane 1998 (foto 225, 226).

– Dhimiter Beduli, Kodiku i Kishes se Shen Prokopit te Tiranes 1818 – 1922, Tirane 1997 (foto 227, 228).

– Jovan Mina Bizhyti, Manastiri i Ardenices, Tirane 2017 (foto 229, 230).

– Dhimiter Beduli, Kishe dhe Kulture, Tirane 2006 (foto 231, 232).

– Kodiku i Kishes Murtilla te Delvines (1635-1929), Tirane 2016 (foto 233, 234).

– Andrea Llukani, Enciklopedia e Krishtere, Tirane 2011 (foto 235, 236).

– Dh. Beduli, V. Dhora, K. Mara, etj, Shenime per bashkesine ortodokse te Tiranes, Tirane 2007 (foto 237, 238).

– Sotir Bambulla, Kembana e pare Orthodokse pas Monizmit, Korce 2018 (foto 239, 240)

– Artan R. Hoxha, Kisha Ortodokse nen komunizem, KOASH-i dhe regjimi diktatorial shqiptar, 1945-1967, Tirane 2017 (foto 241, 242).

– Xhovan Kajana, Krishterimi ne Gorice, 2018 (foto 243, 244).

 

Lidhja e historise se Shen Marenes me Kombin shqiptar

 

 

      8– Lidhja e gjenezes se popujve me Institucionet Fetare.

Te gjithe keto Personalitete ne fushen e Studimeve Fetare dhe Sociale kane nje mangesi: Nuk zoterojne informacionin e nevojshem per te vene ne dukje ekuacionin e lindjes se Fese ne aspektin social dhe ne aspektin praktik, dmth ekuacionin e dinamikes se Ideve Fetare dhe fazave te zhvillimit te tyre. Ky boshllek ka nje lidhje te fshehte me gjenezen e popujve dhe fazat e zhvillimit te tyre, cka do te thote se qofte Krishterimi i Hershem, qofte Katoliçizmi, qofte Orthodoksia, qofte Islamizmi nuk kane asnje lidhje me popullaten autoktone te gadishullit ballkanik. Eshte absolutisht e pamundur qe popullata autoktone e ketij gadishulli te kontaktohet me fazen me te larte te Besimit Fetar kur vete ndodhet ne fazen me te ulet te zhvillimit social. Ne kete pike sot Institucionet Fetare ne Shqiperi e suprimojne popullaten vendase, por nuk mund ta drejtojne dot, sic kane vepruar ne vendet ku ato u perqafuan. Per te kuptuar kete proces duhet kuptuar me se pari nje manipulim qe ka realizuar marksizmi perpara 150 vjeteve dhe i vetequajturi materializem i asaj kohe.

Ekuacioni i lindjes se Fese ne aspektin social na zbulon nje te fshehte e cila nuk eshte zbardhur akoma dhe nuk eshte perdorur nga asnje filozof i njohur per te argumentuar raportin midis qenies shoqerore dhe ndergjegjes Fetare. Ne menyre arbitrare Karl Marksi (Karl Marks – Frederik Engels, Ideologjia Gjermane dhe Letra te zgjdhura ekziston shprehja: “Nuk është ndërgjegjja që përcakton jetën, por është jeta që përcakton ndërgjegjen” [K.Marks-F.Engels, Ideologjia gjermane, f. 26]) postuloi se qenia shoqerore percakton ndergjegjen e individit apo ate klasore, dmth edhe te Fese. Ne fushen e Besimit Fetar kjo nuk perkon ne kete menyre, pasi rezulton qe ndergjegja Fetare lind perpara qenies sociale ku ajo aplikohet. Dhe kjo eshte absolutisht e tille ne te gjitha format Fetare qe njohim, pra e vetmja praktike e njohur e jetes sociale eshte suprimimi kohor i Fese mbi qenien shoqerore.

Ka edhe nje mendim tjeter mbi lindjen e Fese qe kontrakton KOHEN e lindjes me KOHEN e sherbeses, duke mos marre parasysh realitetin Historik te ndodhur. Shenjteria e Tij, † Anastasi, Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i Gjithe Shqiperise ne vepren e tij permbledhese “Ne Shqiperi Kryq dhe Ngjallje” ka shkruar: “Fete jane produkte te deshires se njeriut per te Shenjten” (f. 24) pa treguar se cili eshte pozicioni kohor i te Shenjtes ne raport me Njeriun, aq me teper kur pranohet nocioni “pafundesi” (foto 245).

Cfare na tregon praktika e jetes Njerezore ne Toke per keto dy aktivitete madhore, dmth Fese dhe jetes sociale jashte Fese? Ne dy rastet e dokumentuara te lidhjes se jetes sociale me Idete Fetare rezulton se qofte Politeizmi, qofte Monoteizmi, jane shfaqur ne Historine e Njerezimit PERPARA se te vendosej rendi politiko-shoqeror ku forma Fetare ka sherbyer per te qetesuar lajthitjet antiligjore te qenieve te vetequjtura Njerezore. Ne te dy rastet Idete Fetare jane shfaqur si kunderveprim i aktivitetit te dhunshem te Shoqerise Njerezore kundra vetvetes. Te pakten Lufta e Trojes (shek. XII Para Kri.) eshte bashkeshoqeruar me Politeizmin Pellazgjik duke shoqeruar transformimin e shoqerise Pellazge drejt Helenizmit te Solonit, duke formuar qytet-shtetin me te pare ne Europe (shek V Para Kri.). Raporti kohor i lindjes me se paku eshte 700 vjet ne favor te Politeizmit. Atehere kush e ka percaktuar ndergjegjen Fetare te Skllavopronarise: rendi Skllavopronar apo e kunderta? Deri tani kemi te drejte formalisht te themi se Besimi Politeist ka formuar Politiken Skllavopronare dhe kjo eshte mbajtur e fshehte ne interpretimet historike te bera nga te gjithe krahet e mendimit filozofik boteror.

E njetja situate paraqitet per rastin e Monoteizmit ne raport me rendin politik. Krishterimi ka lindur 500 vjet perpara Rendit Feudal ku eshte aplikuar, por vazhdimi i ketij aplikacioni edhe ne rendet e mepastajme e hedh ne ere te gjithe materializmin e shek. te XIX-te si i paafte per te zgjidhur raportin midis shkalles se zhvillimit social dhe Besimit Fetar. Sipas te gjitha gjasave statistikore, pra duke e pranuar analizen merodike te derisotme te ashtequajtures Histori, rezulton se Besimi Fetar te jete jo vetem shenja dalluese midis kafshes dhe Njeriut, por, akoma me tek, ky Besim rezulton te jete hopi dialektik cilesor qe ndan Njeriun nga JO Njeriu. Ne te vertete kjo nuk eshte saktesisht keshtu dhe kjo per merite te Shen Gjon Palit te II (Papës Emërmadh Karol Voitila) qe ka postuluar se Forma e Pare e Besimit Fetar eshte DASHNIA. Nje zgjerim analitik i ketij postulati con ne perfundimin se Gjinia Femerore eshte krijuesja e Fese Njerezore dhe e perceptimit te Fese ne Racen Njerezore.

Kjo eshte aresyeja e domosdoshme e konstatimit te dinamikes se Ideve Fetare, rolit te tyre, por dhe e aresyes perse njeriu i sotem e kerkon Zotin e ri tek forma aliene. Ky ekuacion ka nje vecori: eshte lehtesisht i konstatueshem, por gjatesine kohore te aplikimit e ka te ndryshme per Raca te Ndryshme dhe te tilla per popuj te ndryshem brenda nje Race.

Ne qofte se e kemi te lehte te bashkerendojme Lindjen e Krishterimit ne kohen e Rendit Skllavopronar me rendet e mevonshem (Feudalizmin dhe Kapitalizmin), por kaq e lehte eshte dhe bashkerendimi i Lindjes se Politeizmit ne Rendin e Komunes Primitive me Rendin e mevonshem Skllavopronar. Veshtiresia qendron ne percaktimin e bashkerendimit te Lindjes se Kulteve Pagane me rendin e pare shoqeror: Komunen Primitive. Edhe po t’i sterhollojme Format kalimtare te Kulteve Pagane nga forma me e thjeshte (Kulti i Bimeve – Kulti i Serpenteve – Kulti i Kafsheve) deri tek Kulti i Diellit, e vetmja gje qe do te arrijme eshte konstatimi qe Rendi i Komunes Primitive ka pasur, te pakten, dy faza te domosdoshme te lidhura me aplikimin e Prones dhe Dhunes: 1-Faza e Komunes se mirefillte pa asnje lloj Prone dhe Dhune. 2-Faza e Gjysem Shtetit Komunar. Historia e Europes njeh tek te gjithe popujt e Europes fazen gjysem shteterore te organizimit shoqeror dhe vetem tek parashqiptaret njeh fazen e Komunes se Mirefillte. Koha e Luftes se Trojes per parahelenet ka qene Gjysem Shteti Komunar, ndersa per parailiret Komune e Mirefillte Primitive. Ne kete pike zbulojme dinamiken kohore te popujve dhe grup popujve europiane drejt shtetit Feudal, dinamike qe eshte kaq e ndryshme sa eshte teper e lehte per te arritur ne perfundimin qe popujt e Europes pa asnje perjashtim kane lindur ne kohera te ndryshme dhe vende te ndryshme brenda kontinentit Europian me perjashtim te popujve aziatike dhe afrikane qe kane ndikuar lehtesisht konstatueshem mbi popujt Europiane. Pikerisht ky ndikim perben dhe objektin e shkence se Historise.

Ekuacioni dinamik e Formave Fetare dhe lidhja e tyre me rendet shoqerore ka vlera per te percaktuar gjenezen dhe dinamiken e popujve te Europes edhe kur ato nuk kane asnje gjurme (parailiret).

-Format e Para Fetare jane Kultet Pagane, qe kane nje dinamike shumepermasore ne funksion te menyres se jeteses duke mos percaktuar dot zanafillen me te pare te tyre. Studiuesit nuk kane qene te afte te lidhin fazat e rendit te Komunes Primitive me fazat e zhvillimit formal te ketyre Kulteve, e per rrjedhoje sot spekullohet pa fund me kete Komune dhe me keto Kulte Pagane. Aresyeja eshte shume e thjeshte: ky rend shoqeror eshte parakaluar, pa ja mesuar permasat, nga te gjithe popujt europiane, perjashto shqiptaret. Fakti qe keta te fundit ne kohen e ilireve, dardaneve, epiroteve kishin edhe Kultin e Diellit, si forme te Besimit Fetar, nen patronazhin e Kulteve Pagane, dhe gjendet akome tek shqiptaret (zbulimi i Franc Nopces me 1908 ne Majen e Ershalit ne afersi te Pecaj te Dukagjinit) tregon permasen e shpejtesise se zhvillimit te tyre edhe pse kane pasur relacione pershpejtuese me pellazget, latinet, sllavet dhe popujt e mevonshem qe rridhnin prej tyre.

Po te bejme analizen kohore te zhukjes se Kultit te Diellit tek paraHelenet (gjurma e fundit e tyre eshte tek Lufta e Trojes, Ishulli i Lopeve te Diellit tek Odiseja e Homerit) dhe koheekzistencen e Politeizmit Pellazgjik tek ata, veme re se koha e bashkejeteses se Politeizmit tek Helenet eshte e lidhur pazgjidhshmerisht me kohen e transformimit te Pellazgeve ne Helene (rreth 1250 vjet), kohe ne te cilen Helenet u pergatiten per Lindjen e Krishtit. Po t’i shtojme kesaj kohe edhe 2000 vjetet te ekzistences te Krishterimit behen plot 3250 vjet koheekzistence e te tre formave thelbesore Fetare qe njeh Njerezimi.

Nqs kete gje do te bejme per epirotet veme re se keto 3250 vjet nuk kane qene te mjaftueshme per te ezauruar kalimin e Kultit te Gjarprit deri tek Kulti i Diellit dhe kjo eshte aresyeja perse Epirotet nuk jane Helene dhe eshte e pamundur qe Greket te jene te nje gjaku me shqiptaret ne cfaredo kohe referimi qe t’i marrim.

Vazhdimi i analizes se Ideve Fetare tek shqiptaret eshte e pamundur te realizohet, pasi as paraardhesit e ilireve, as iliret, as pasardhesit e tyre dhe as shqiptaret nuk e kane njohur Politeizmin Pellazgjik, aresye kjo per te mohuar lidhjen e Shqiptareve me Pellazget ndaç nga pikepamja biologjike e ndaç sociale. Ne menyre te permbledhur, me mbeshtetjen e Prof. Grek Aris Pulianos, shqiptaret e sotem jane 600 here me te vjeter se paraardhesit me te pare te grekeve qe njohim dhe zhvillohen disa here me avash se ata, pa marre parasysh ndikimin e popullateve emigratore mbi shqiptaret dhe te ketyre te fundit mbi greket ne keto 300 vjet histori te perjetuara. Eshte ky ndikim i fundit mbi greket qe i ka detyruar keta te fundit te mos jene rilindasit e Heleneve te Lavdishem ne aspektin social.

Mirepo kjo lloj analize mbi bazen e KOHES dhe rolit te saj ne zhvillimin e Shoqerise Njerezore na cojne ne perfundimin se eshte e pamundur qe brenda kohes se dinamikes te Kulteve Pagane, popullata bartese e saj, te konvertohet ne nje forme cfaredo fetare qe eshte me e larte nga pikepamja e lindes se saj. Kjo do te thote se ne asnje rast popullata, ku sot jetojne shqiptaret “vendas”, nuk eshte konvertuar qofte ne te Krishtere e qofte ne Muhamedane, por ata qe jane konvertuar jane popullate emigratore qe jane kthyer nga ja ka dashur nevoja per mbijetese. Kjo ka vlere sidomos per popullaten e Besimit Katolik e cila ndodhet ne kete pozicion per merite te kryqezimit me Vllehet e Kroacise.

Per te kuptuar kete proces duhet kuptuar me se pari roli i KOHES ne Leven e Arkimedit dhe pamundesia e levizjes se Tokes me ane te kesaj leve qofte dhe 1 mm (zbulimi i Ajshtajnit).

Tani kemi ardhur ne pikes si mund te vertetohet qe trinomi ilir – dradan – epirot i takojne nje boshti biologjik te vetem dhe te tre keto subjekte rrjedhin nga prinder te perbashket biologjiko-sociale edhe pse mund te mos jene relatuar kurre mes tyre, sidomos iliret me epirotet.

Duke permbledhur te gjithe analizen filozofike mbi qenien e Historise si shkence, analizen statistikore te Kishave Ortodokse ne territorin e shtetit Shqiptar, analizen e Popullates shqiptare, parashqiptare te afert (arberoret) dhe te larget (iliret, epirotet dhe dardanet) arrijme ne percaktimin e SHENJES dalluese te Popujve, Kombeve dhe Racave.

Ne kete rast postulati eshte: Dallimi NATYROR i Popujve, Kombeve dhe Racave midis tyre eshte SHPEJTESIA E ZHVILLIMIT SOCIAL, e cila eshte e ndryshme nder popuj te ndryshem dhe ne asnje rast e barabarte qofte dhe per dy popuj qe bashkejetojne prane njeri-tjetrit (rasti me flagrant eshte bashkejetesa e epiroteve me helenet, ku te paret nuk u bene kurre si te dytet dhe te dytet nuk i asimiluan te paret ne asnje rast.

Jane kater elemente sociale: Besimi Fetar, Prona Fisnore, E drejta Zakonore e Pashkruar, Familja Patriarkale qe i perbashkojne Iliret – Dardanet – Epirotet mes tyre, por dhe kater elementet sociale me kryesore qe e ndajne kete trinom nga Bota Pellazge e hershme dhe Bota Helene e mevonshme.

Thelbi i perbashkimit te ketyre tre popullatave eshte SHPEJTESIA E VOGEL E ZHVILLIMIT SOCIAL qe bartin keto popullata, te pakten prej 2500 vjetesh qe i njohim edhe pse mbi to ka vepruar pershpejtimi social i realizuar prej popullatave emigratore, me te cilet keto tre popullata kane bashkejetuar prej shekujsh dhe mijevjacare.

Ne menyre te permbledhur mund te themi me siguri, por dhe me mangesi pasi ka te dhena qe ben fjale per popullata me origjine polake (Boboshtice te Korces) apo kelte (Bardhoc te Kukesit) se ne territorin e shtetit shqiptar ndodhen 10 lloje popullatash dhe dy grupe te tilla, si me poshte, nga Veriu drejt Veri-Lindjes dhe pastaj drejt Jugut:

1- Vrakacoret, 2- Goranet-Shistavec, 3- Gollobordasit, 4- Vllehet 5- Egjyptianet,                         6- Maqedonasit, 7- Goraret-Opar, 8- Hebrejte, 9- Greket, 10- Vendasit “autoktone”,                11- Grup popujt Otomane, 12- Grup popujt Europiane.

Prej ketej rrjedh qe nuk jane popullatat emigratore ato qe jane “tretur” ne ambientin autokton, por eshte popullata autoktone qe eshte “tretur” ne ambientin emigrator (Raporti duhet te jete 25% te kryqezuar me popullatat emigratore kundrejt 75% popullate e paster emigratore pa asnje lidhje me popullaten vendase).

Nqs ndikimi i popullates emigratore me te pare qe njohim, dhe qe vazhdon akome deri sot, eshte ajo e Egjiptianeve (te ardhur ne Peloponez prej nga shperndaheshin ne te gjithe Ballkanin, dmth edhe ne Epir, perpara 1500 vjeteve (Luan Dine, Egjiptianet e Shqiperise, Tirane 2005, f. 22), popullata e fundit dhe me shtrirjen me te gjate kohore qe ka emigruar ne mes te shqiptareve, duke ndikuar domosdoshmerisht mbi ta, eshte popullata Vllehe.

Ajo qe eshte mbajtur e fshehte dhe, kur e zbulon, te detyron te vesh duart ne koke mbi permasat dhe llojin e ndikimit: dinamika e popullates Vllehe dhe llojet e saj (shtate ardhjet dhe tre llojet e civilizimit te tyre mbi popullaten vendase, ku gjeneza e kesaj te fundit eshte e pamundur te zbulohet ndonjehere):

1-Ardhja e Vlleheve me pushtimin Bullgar dhe kohen e Vllahise se Madhe (shek. XI-XIII).

2-Ardhja e Vlleheve me renien e Konstadinopojes (1453).

3-Ardhja e Vlleheve se bashku me popullaten mesjetare autoktone ne Kroaci (1550-1660) ne vijen Ulqin-Stamboll-Kuc-Hot-Babice dhe kalimin e tyre drejt Jugut (Vllehet e Divjakes dhe Lebërit e Lumit Shushicë).

4-Ardhja e Vlleheve te Helenizuar – Shek. XVII-XVIII. Kjo eshte pika qe lidhet me Manastirin e Shën Marenës dhe kete kerkojne te mbajne te fshehte akoma.

5-Transformimi i 600.000 Vlleheve ne Shqiptare dhe Muslimane (1820-1853). Materiali mbi kete argument eshte marre nga krahasimi i dy tabelave ne punimin e Kemal H. Karpat, “Popullsia Osmane 1830-1914”, Tirane 2017, f. 25 dhe f. 126, qe bejne fjale mbi ndryshimet numerike te popullatave nga pikepamja etnike (foto 245/1, 245/2)

Tabela e f. 25 thote: Popullsia e territoreve osmane ne Europe 1820-1840, ku gjenden 600.000 vlleh. Por tabela ne f. 126 thote: Popullsia sipas origjines etnike; ku figurojne 1.500.000 shqiptare, por etnia vllehe nuk ekziston me. Dmth midis viteve 1820/40 – 1844/56 popullata shqiptare ka kaluar nga 1.000.000 ne 1.500.000 dhe popullata vllehe eshte eleminuar. Te dy referencat numerike mbeshteten ne burimet perkatese qe jane vendosur ne fund te tabelave.

6-Perfshirja e Kuço-Vlleheve te Pindit ne Shtetin Shqiptar me 1912/13.

7-Perfshirja e Kuço-Vlleheve te Maqedonise ne Shtetin Shqiptar 1912/13.

Ketu na rezulton nje informacion mbi Kuço-Vllehet, pa e ditur permasat e sakta, qe duhet zberthyer ne permasat e veta. Sipas Timo Dilos, te shprehur ne nje studim mbi: Ҫështja Shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, (Universiteti Shteteror i Tiranes, Mbi Levizjen Kombetare Shqiptare, Tirane 1962,  f. 249-250 (foto 246, 247, 248, 249) shkruhet:

“Perfshirja e kucovlleheve ne shtetin shqiptar lidhej me politiken e Austrise per te perkrahur deshiren e mbretit te Rumanise Karolit qe kucovllehte e Pindit dhe te Gramozit te mos i liheshin Greqise, e cila mund t’i ckombetarizonte, por te formonin nje grup te vecuar ne shtetin e ri shqiptar. Karoli e kishte marre me zell te madh kete projekt. Ambasadorit austriak ne Bukuresht, i kishte thene se Rumania ishte gati te bente edhe sakrifica materiale per Shqiperine dhe i propozonte qe xhandarmeria shqiptare te formohej nga kucovllehte.⁷⁸⁾ Ne fillimi te dhjetorit ambasadori rumun ne Vjene kishte paraqitur dhe nje propozim tjeter: elemente maqedono-romune te merreshin si organizatore te administrates se shtetit te ri⁷⁹⁾.

(shenimi ⁷⁸⁾ thote: HHSA f. PAA Nr. 4608 dt. 25/11/12, ndersa shenimi ⁷⁹⁾ thote: Idem Nr 4811 dt 7/12/12)

Me perfshirjen e tyre ne Shqiperi, Vjena kishte mundesi t’i perdorte kucovllehte per interesat e saj me perkrahjen e Bukureshtit, kunder influences italiane qe kishte disa vjet qe mbizoteronte ne disa rrethe kucovllahe te Pindit.

Lidhur me keto kerkesa duhet pare edhe Kongresi i Trieshtit qe u cel me 1 mars 1913 me inisiativen e Austrise e te Rumanise dhe nen kryesine e Stef Curanit e Faik Konices. Ne programin e Kongresit midis qellimeve te tjera figuronte edhe nje pike. “Duke marre parasysh se vllehte qe jetojne perqark Shqiprise deshirojne te jene te perfshire ne shtetin e lire, ne duke e pelqyer me zemer, i pershendesim vellazerisht se bashku me kombesite e tjera qe deshirojne te jetojne ne Shqiperine e re”. Ne kete Kongres kishin marre pjese midis shqiptareve te mergimit edhe shume kucovlleh e rumune. Gjate diskutimeve qellimi i pjesmarresve se ketyre dolli i qarte: kerkuan qe te perfshiheshin ne Shqiperi kucovllehte e Pindit dhe te Gramozit dhe te formonin “nje autonomi teritoriale” me universitet shqiptaro-vllah ne Voskopoje, gje qe shkaketoi protestat e shqiptarevet te cilat i cilesuan ato si kerkesa per te ngritur nje shtet mbi shtet. Me gjithe kundershtimet e delegateve shqiptare, te cilet kerkuan qe ne telegramin drejtuar fuqive te medha, me rastin e mbylljes se punimeve, te mos permendeshin vllehte, duket se presioni i Vjenes dhe i Bukureshtit ishte i madh, keshtu qe telegrami u paraqit si i derguar nga shqiptaret dhe arumunet “te bashkuar me interesa e vuajtje te perbashketa”.⁸⁰⁾

(Shenimi ⁸⁰⁾ thote: Rivista Leka Numer perkujtimor XXV vjetorit f. 646).

Duke  e  disponuar  kete  reviste (foto 249/1, 249/2) u  thellova pak me teper dhe vura re se pjesmarrja ne ate kongres paska qene me e madhe dhe kerkesat te lidhura me njerez konkret; midis tyre paska qene dhe studiuesi Franc Nopce (foto249/3). Ne kete material shkruhet:

“At Foti Ballamaci paraqet pershendetjet e solidarsin e Vllahvet te shtypun te Maqedonis. Falnderon njallsat e Kongresit qi i pranuente marrin pjese e difton se vllaznit e tij njij gjaku e njij feje don te jetojne nen Flamurin shqiptar, pse vetem nen popullin bujar e fisnik te Shqipnis ata kan per te gezue lirin e plote. (Duartrokitje e brohoritje Rrnofte Rumania!).

Merr fjalen baron Francesk Nopcsa e flet shqip. Krahason kohet e kalueme kur Shqipnia e Ungaria ishin te beselidhun e nga ato nxjerre sheje te mira per ardhmenin e Shqipnis. Shton, se nuk do ta leshoje zemra nierin nder mjerime e se shpejti edhe cashtja shqiptare do te zgjidhet.

Ky fjalim u pershndete me “Rrnofte Ungaria!” “ (f. 47 ⁽⁶⁴⁹⁾).

Ketu kemi nje mosperputhje informacioni, pasi per te njejten popullate kemi dy emertime te ndryshme: Vlleh dhe Kucovlleh. Ku qendron ndryshimi esencial midis tyre?

Tani perpara studiuesit shtrohet pyetja: cfare jane Kucovllehet dhe cfare roli kane luajtur ne Shqiperi pas 1912? Rastesisht pergjigjen e pjeseshme e gjeta tek Luigi M. Ugolini dhe vepra e tij mbi Butrintin, Tirane 2000, f. 34 (foto 250, 251, 252) ku thuhet:

“Jane (behet fjale per banoret kalimtare qe jetonin prane Butrintit, GH) vlleh, qe me saktesisht quhen kuco-vlleh (domethene vlleh “te çale”, “te rreme”), rumune nga raca (foto). Veten ata e quajne “romane”. Nje fis i tyre, qe banon ne Greqi prane vargmalit te Pindit, quhet “farserot” dhe pretendon te jete pasardhes i legjionareve romake qe u shperndane pas betejes se Farsalies. Vllehte shtegtojne vazhdimisht: ne dimer rrine prane detit dhe ne vere terhiqen me grigjet e tyre ne malet e larta brenda Shqiperise. Jane ortodokse nga feja, po, per arsye te jetes endacake qe bejne, nuk i ndjekin fort ritet fetare. Flasin nje gjuhe qe ndryshon pak nga ajo qe flitet ne Rumanine e sotme; dine te flasin edhe greqisht e shqip. Shume prej tyre dine edhe italisht”.

Kete pretendim te Ugolinit e gjeta te pergjithsuar per te gjithe Vllehet dhe jo per nje pjese prej tyre. Por duhet pranuar qe prej shume e shume kohesh ekziston nje teori qe thote se Vllehet rrjedhin prej nje popullate latine te mbivendosur ne Ballkan nga politikat romake (Costandino Burileanu, Per iden maqedono-romene, Durres 2016 – foto 252/1, 252/2).

Por sipas autores Nathalie Clayer, tek artikulli mbi Fene e shqiptareve, shkruhet: “ortodoksia eshte e lidhur me ceshtjen e minoriteteve ne Shqiperi: me minoritetin grek dhe sllav qe jane njohur nga shteti dhe me “minoritetin” arumun, i cili nuk eshte njohur kurre zyrtarisht dhe qe, si ne vende te tjera ballkanike, ka nje lloj menyre kamaleoneske vete-identifikimi⁸⁶” (PERPJEKJA 20, f. 29). Shenimi ⁸⁶ ka nje permbajtje fallsifikatore qe nuk eshte vene kurre ne dukje, por pranohet si nje fakt real. Ky shenim thote: “Nje numer personalitetesh me origjine aromune kane qene nacionaliste te flakte shqiptare” (po aty). Ne kete rast eshte fshehur qellimi per te cilin kane punuar per mbi nje shekull keta “nacionaliste” te flakte shqiptare dhe qe nuk thuhet asnjehere hapur: grabitja e identitetit kombetar te shqiptareve dhe sot ata paraqiten te tille pa qene shqiptare ne asnje element.

Ketyre shtate ardhjeve u korespondon dhe tre llojshmeria e civilizimit qe Popullata Vllehe e ardhur ne mes te popullates “vendase” realizoi mbi ta. Dallojme:

1-Civilizimin Qytetar: Voskopoja-Berati dhe Civilizimin Fshatar nga Lindja (Mirdita-Lura-Kolonja-Dibra-Lezha-Mati-Saranda-Vlora), shek. XV-XVI.

2-Civilizimin Qytetar nga Veriu (Shkodra-Durresi), shek. XVII.

3-Civilizimin Fshatar nga Jugu (Mokra-Grabova-Zagoria-Gjinokastra) shek. XVII, dhe shek. XX (Kolonja, fshatrat e Korces, Permetit, Tepelenes, Sarandes).

Pak a shume ketyre karakteristikave te Vlleheve u korespondon, ajo qe mbahet e fshehte, katerllojshmeria e Vlleheve:

1- Vlleh relativisht te paster (pasi nuk u njihet gjeneza e larget).

2- Vlleh me prejardhje te greqizuar (Llenge, Permet dhe Polican-Gjinokaster)

3- Kuçovlleh, ose Vlleh te rreme (Kolonje, Diber, Sarande).

4- Vlleh te perzier me popullate vendase ne te gjithe territorin e popullates shqipfolese (Malci e Madhe, Shkoder, Mirdite, Mat).

Por ne kete katerllojshmeri perfshihen edhe 600.000 vllehet e shek. te XIX qe jane konvertuar ne shqiptare dhe muslimane dhe qe bashkejetojne me Vllehet te besimit Orthodoks prane e prane.

Tani kemi te drejten te bejme pyetjen e drejteperdrejte:

9-Si jane formuar shqiptaret e sotem, ose, cila eshte gjeneza Historike dhe dinamika neper shekujt e shqiptareve te sotem?

Harta me e vjeter qe nenkupton paraardhesit me te pare te shqiptareve eshte e botuar ne nje liber mbi Shqiperine me autor P. Fulvio Cordignano, Rome MCMXXXIII-XI, por perkthimi shqip (me autore Iliriana Angoni), Tirane 2007-2008-2011, nuk i ka keto harta dhe shume faqe me dokumenta. Shtremberimi i informatave burimore eshte akti me i pare i shkolles komuniste te Historise dhe i Klubit te te Marreve te Madheshtise Shqiptare, qe “cuditerisht” eshte shumefishuar me permasa infinit pas 1992-shit.

Menyra se si i kane botuar keto materiale pas 1992, manipulimi i perkthimit te vepres se Homerit, Iliada, fallsifikimet e panumerta i nje sere ngjarjesh Historike midis shek. XVI-XX qofte ne Shqiperi e qofte ne Ballkan, dalja ne drite e nje sere pretendimesh nga perfaqesues te popullatave emigratore qe jetojne ne mes te shqiptareve, por qe e mbajne te fshehur ne menyre dinake, duke filluar qe nga viti 1964 e deri me sot (Spiro Konda-Dhimiter Pilika-Nermin Vlora Falaski-Petro Zheji-Elena Kocaqi, etj, etj) bejne te domosdoshme rishikimin e gjenezes me te pare te shqiptareve, por sidomos te procesit te levizjes se popujve ne shkakun perse ka ndodhur kjo, dhe ne cfare rasti, kur pranohet qe “Njeriu prodhon dhe kafsha, ne rastin me te mire, mbledh” (Frederik Engelsi, Dialektika e Natyres, Roli i punes ne procesin e shnderrimit e majmunit ne Njeri, Tirane 1981, f. 191-208).

Rruga “shkencore” e ndjekur deri me sot nga kompetentet jo vetem qe le shume per te desheruar, por ajo mbeshtetet ne dy kollona parimore, qe tashme jane permbysur: 1-shkaku i ngjarjes dhe 2-Konstantja e zhvillimit Natyror. Per te zgjidhur gjenezen e shqiptareve qe ne zanafille me se pari duhen zgjidhur disa probleme te karakterit filozofik, qe te ashtequajturit historiane, jo vetem shqiptare, jane teper-teper larg realitetit te perjetuar edhe pse piketat jane hedhur dyshueshem qe me 1905, kur fizikanti nxorri ne drite referatin “Mbi elektrodinamiken e trupave ne levizje”, por qe me vone do ta bllokonte pa i dhene zgjidhje pasi do te deklaronte se (foto 252/3, 252/4, 252/5):

“Ekuivalenca e mases me energjine eshte pranuar te shprehet (megjithese kjo nuk eshte shume e sakte, nenvizimi i imi, GH) me formulen E=m.c², ku c eshte shpejtesia e drites, qe ka vleren rreth 186 000 milje per sekonde, kurse E eshje energjia qe permbahet ne trupin qe ndodhet ne qetesi dhe qe ka masen m” (Albert Ajnshtajni, Pikepamjet dhe mendimet e mia, pergatitur per botim nga Dritan Spahiu dhe Zenun Mula, Tirane 2005, f. 224).

Me perpara duhet zbuluar PARIMI natyror i lindjes se Njeriut ne Toke (une jam partizan i parimit poligjenetik) sipas te cilit Njeriu ka lindur ne vende te ndryshme dhe kohera te tilla duke e perjashtuar zanafillen pikesore biologjike te Njeriut. Ne kete rast duhet pranuar qe shtrirja e epokes akullnajore ne Europe nuk e ka perfshire Ballkanin perpara 10-15 milion vjeteve te themi dhe levizja e antropomorfeve eshte e pakontrolluar nga ana statistikore ne perputhje me teorine Darviniste mbi prejardhjen pikesore te nje lloji specie, qe evoluoi drejt Njeriut. Ekzistenca e mevonshme e levizjes se popujve duhet konsideruar nje rastesi e lidhur me pamjaftueshmerine hapsinore te tokes, e lidhur me aktin e lindjes se PRONES ne fazen me te pare te saj: PRONA e Kishes Pagane. Por per nje gje duhet te jemi te bindur: Ne Ballkan per miliona vjet ka jetuar vetem nje specie njerezore, ndoshta rastesia e Races se Bardhe, e cila, ne baze te Kohe-Hapsires vetiake, rezulton qe te kete pasur shpejtesine e zhvillimit social jashtezakonisht te avashte ne raport me popullaten e dyte qe njohim ne Ballkan, dhe qe eshte nje popullate indoevropiane qe eshte emertuar Pellazge, e cila eshte futur ne Ballkan nga rruga mbi Detin e Zi – ku shpellat ne Moldavi kane gjurmat me te lashta te kalimit te tyre drejt Jug-Perendimit (ne kete rast kam anashkaluar Basket ne Gadishullin Iberik per efekt te mungeses se relacioneve me banoret autoktone te siujdheses ballkanike). E vetmja informate mbi kete argument eshte marre nga nje burim moldav (Iurie Raileanu, Diskover Moldova, Chisinau 2018, f. 15 – foto 252/6, 252/7, 252/8) ku kemi te shkruar keto probleme:

– Territori i shtetit Moldav (2018) ka qene i populluar prej afro 300.000 vitesh.

– Ne mijevjecarin e V-III Para Kri., dmth perpara 7000-5000 vjetesh, neper territorin Moldav ka kaluar civilizimi europian mbi baza bujqesore dhe blegtorale i emertuar si civilizimi indoevropian.

– Ne mijevjecarin e III Para Kri. u cfaqen tribute e blegtoreve te nje popullate qe autorja i quan Cucuteni-Tripolie.

– Ne shek. e Pare Pas Kri. cfaqen geto-daket (saktesisht 87-106) dhe me vone dako-romenet.

Dhe pas percaktimit te ketij parimi mbetet per te realizuar lidhjen e deduksionit Ajnshtajnian mbi Paradoksin e Kohes, pasi ky i fundit eshte themeli i zhvillimit praktik te Races Njerezore ne Toke pa te cilin nuk mund te percaktohet asnje bashkepunim dhe bashkejetese te Races Njerezore brenda vetes. Vetem se lexuesi duhet ta kete te qarte se Parimi mbi Paradaksin e Kohes ne Shoqerine Njerezore ka tjeter rezultat nga ai i teorizuar nga Albert Ajnshtajni.

Materialet qe e bejne te mundur kete percaktim jane te lidhura me nje dukuri: Asnjeri nuk mund te flase jashte KOHES se ekzistences se shkrimit dhe per rastin europian kjo eshte e permbledhur ne Stelen e Lemnos (2700 vjet me pare), por gjetjet e reja arkeologjike mund ta spostojne kete date, qe gjithsesi nuk prish asnje pune per shqiptaret qe nuk kane asnje lidhje me zanafillen e gjuhes se shkruar.

Kjo nuk e ka penguar Fulvio Cordinianon, Sami Frasherin, Aris Pulianos te bejne dy percaktime themelore: ekzistencen e Njeriut ne Ballkan perpara 10 milion vjeteve dhe pranine e dy popullatave ne kete gadishull. Keto dy popullata kane nje vecori: njera eshte AUTOKTONE dhe tjetra e ardhur; njera eshte Race e Bardhe dhe, tjetra, Race Malavjane e ardhur nga Azia Perendimore; njera e emertuar “popullate e besimit te Kultit te Gjarprit” dhe tjetra Pellazge nen emrin Dardanos; njera popullate e eger (vendasit) dhe tjetra e civilizuar (te ardhurit) – foto 253.

Ne kete rast, nga perbashkimi i te gjithe literatures, une kam arritur ne perfundimin qe popullata Pellazge eshte e njejte me popullaten Indo-evropiane dhe ndryshimi i emertimit eshte rezultat i shkollave prej te cilave rrjedhin studimet ne fjale.

Duke marre parasysh pretendimin e Prof. Grek Aris Pulianos, mbi ekzistencen e veglave te gurit para 6 milion vjetesh ne afersi te Janines, behet e pa pranueshme pershkallezimi i banoreve autoktone vetem midis Danubit dhe Alpeve Dinarike, ku perfshihen si Bjeshket e Namuna ashtu dhe Alpet Shqiptare.

Por fakti qe kjo harte e Cordinianos i permbledh te dy popullata, dmth si autoktonet ashtu dhe te ardhurit, nuk behet fjale per kohen e zanafilles, por per nje kohe shume-shume me te mevonshme ku, mbi te gjitha, relacionet midis banoreve vendas dhe te ardhurve e kishin krijuar pasojen sociale te popullates. Kjo eshte koha kur ne gadishull cfaqen popullata te ndryshme sipas mases se relacioneve me pellazget dhe kohen e ardhjes se ketyre te fundit. Duhet pranuar qe popullata vendase eshte vetem NJE ndersa te ardhurit edhe pse rrjedhin nga i njejti burim, jane disa llojesh ne baze te kohes kur jane cfaqur ne Histori, por shume perpara shkrimit, megjitheate kane lene pasoja te ndryshme sociale te lidhura me Gadishullin Ballkanik dhe Gadishullin e Apenineve.

Ne baze te gjendjes sociale dhe relacioneve me vendasit dallojme kete dinamike te te ardhurve aziatike:

-Ardhjen e pare rreth 30.000-35.000 vjet me pare pergjate Danubit. Kjo ardhje ka cuar ne kontaktin midis pellazgeve me te pare dhe paraetruskeve, qe i detyroi te ardhurit te udhetojne pergjate brigjeve Lindore te Apenineve dhe te konservohen ne afersi te fundit te çizmes te Apenineve. Keto jane fiset e Myzeve, Japigeve, Kalabreve, Mesapeve te cilat nuk jane fise ilire,  por  pellazge qofte edhe per faktin se, kur u njohen, dispononin Politeizmin Pellazgjik dhe shkrimin. Keto fise nuk kane absolutisht asnje lidhje me iliret, pasi disponojne shkalle teper te larte civilizimi kundrejt ketyre te fundit dhe jane teper poshte shkalles gjeografike te vendit ku kane jetuar iliret.

Me pas kemi ardhjen e dyte pellazge, qe duhet te lidhet me Kulturen e Bosnjes (rreth 15.000 vjet me pare).

Ardhja e trete pellazge duhet te lidhet me Helenet (rreth 10.000-12.000 vjet me pare).

Ardhja e katert pellazge duhet te lidhet me Daket (rreth 5000 vjet me pare).

Pikerisht nga permasa e marredhenieve nderetnike midis popullates vendase dhe ketyre kater lloj ardhjesh pellazge kemi dhe koloritin e popujve ballkanike, shumica e te cilave jane transformuar ne popujt e sotem.

Interpretimet e kesaj harte jane te lidhura me popullaten parailire, parahelene, paraepirote, por e njekoheshme me popullaten pellazge. Saktesisht kjo harte nenkupton vendodhjen e popullates autoktone pas ardhjes se trete pellazge.

Kjo harte (foto 253) edhe pse nuk thote disa gjera historike, nenkupton shume pasoja te tilla nga marredheniet universale midis banoreve autoktone dhe te ardhurve Pellazge.

-se pari nenkupton qe Dardanet e Trojes e kane prejardhjen nga Dardanet  qe ne kete harte ndodhen buze Danubit dhe kjo vend-ndodhje e nenkupton kohen e levizjes se Dardaneve drejt Trojes me vone se ajo kohe qe paraqet kjo harte.

-se dyti, tamam-tamam kjo harte na tregon per vendodhjen e parailireve, perpara se nga relacionet e vendasve me pellazget do te lindnin Iliret.

-se treti kjo harte nuk na tregon per zbritjen poshte te pellazgeve, pergjate krahut perendimor te gadishullit dhe vendosjen e tyre ne Peloponez. Kjo ardhje dhe kjo vendosje eshte shoqeruar me spostimin e banoreve vendas atje ku me vone do te quhej Epir. Ne te dy rastet emertimet ilir dhe epirot jane te bere nga Bota Helene, por termi ilir eshte me i hershem se termi epirot, cka duhet te jete nje argument perse Helenet vine atje ku njihen nga Historia, nga Veriu ballkanik.

Se katerti kjo harte ka nje te dhene shume vendimtare per banoret vendas: ekzistencen e Kultit te Gjarprit, si forme te Besimit Fetar, gje e cila nuk njihet tek popullata e ardhur pellazge, dhe paraqet nje situate Historike eshte shume me e hershme se ardhja e ketyre te fundit.

Ngjarjet e zhvilluara me vone ne kete territor nuk kane dhe shume rendesi per popullaten autoktone, pasi ata kalojne nga parailire ne ilire duke u grumbulluar pak ne lindje te bregdetit Dalmat (foto 254).

Me kete harte ne futemi ne epoken Helene dhe te popujve rrethues te saj, te cilet jane te formuar nga relacionet me te ardhurve Pellazge me vendasit autoktone. Nga shkalla e marredhenieve dhe sasia e lidhjeve midis midis tyre kemi tre popullata me shkalle te ulet zhvillimi social (iliret – dardanet – epirotet) dhe nje mori popullatash me shkalle te larte civilizimi, ku dallohet sidomos popullata maqedonase. Por keta te fundit jane te lidhur edhe me ardhjen e katert pellazge, prej nga e kane burimin Daket. I vetmi parameter qe ndan popullatat autoktone (ilire-dardane-epirote) nga popullatat e ardhura (maqedonasit, traket) eshte Besimi Fetar, ku popullatat autoktone karakterizohen nga Kultet PAGANE, ndersa popullatat emigratore, tashme te konsoliduara ne Ballkan, karakterizohen nga Politeizmi Pellazgjik me kryezot Zeusin.

Nqs do t’i besojme ketyre dy hartave, do te veme re se akoma nuk eshte cfaqur popullata epirote, cka do te thote se Epirotet jane te cfaqur ne Histori prapa Ilireve, por dhe helenet, edhe pse i kane vene emrin ilireve, cfaqen pas tyre ne Histori, por perpara Epiroteve. Diferenca kohore midis kohe-cfaqjes se ilireve nga epirotet ka si shkak largimin e popullates autoktone te Peloponezit dhe cvendosjen e tyre ne Veri te popullates Helene, por pa ja ndryshuar etnicitetin vendas jo per efekt deshire, por per pa mundesi kohore (per te kthyer epirotet ne helene do te duhen ndoshta 1 milion vjet). Vetem mbi bazen e Besimit Fetar kuptojme qe popullata epirote nuk u takon pellazgeve te ardhur, por popullates autoktone. Kjo eshte aresyeja perse popullata ilire nuk eshte kontaktuar asnjehere me popullaten epirote deri ne ate shkalle sa koha e ekzistences se Epiroteve e perjashton koheekzistencen e Ilireve edhe pse rrjedhin nga prinder te njejte, te lidhur me popullaten autoktone (foto 255).

E thene me ndryshe iliret jane kontaktuar dhe tjetersuar nga ardhjet e Pellazgeve, kurse epirotet jane kontaktuar dhe tjetersuar nga popullatat Helene. Kjo eshte aresyeja perse Bota Epirote duhet te jete me e civilizuar se bota Ilire.

Ne keto dy harta (foto 253, 254) mungon interferenca romake dhe ndikimi i Perandorise se saj mbi popujt ballkanike. Ndikimi latin mbi popujt ballkanike ka rendesi per te kuptuar menyren se si jane formuar popujt e mevonshem qe mbijetuan deri ne mijevjecarin e dyte Pas Krishtit.

Ne te tre keto harta (foto 253, 254, 255) nuk paraqitet permasa e perzierjeve te Romakeve me te tre kategorite e popullates autoktone, mbi cbaze nuk mund te percaktojme dot menyren se si jane tjetersuar popullatat ballkanike midis shek. II Para Kri. deri ne shek. V Pas Kri.. Nuk flitet fare per konfliktin midis Republikes Romake dhe popullates vendase ne Epir ne vitin 168 Para Kri. ku u rrafshuan 70 qytete nen komanden e konsullit Paul Emili, gje e cila ndikoi mbi ardhjen e popullatave te reja per te zevendesuar boshlleqet e krijuara pas masakrimit ushtarak te rreth 150.000 vendasve.

Kjo harte (foto 255) i ka te percaktuara popullatat mesjetare te Ballkanit, pra behet fjale per shekujt VI-VIII, por veme re se iliret jane transformuar ne Dalmate, Dardanet u jane nenshtruar Serbeve dhe jane konsoliduar Epirotet dhe Maqedonasit. Qe nga ky moment nuk mund te flitet me per popullate te paster autoktone, por vetem per tjetersimin e saj, ku parametrat sociale primitive vazhdojne te mbijetojne ne permasa determinuese pikerisht tek Gjaku Autokton. Ne kete rast emerimi me i sakte do te ishte popullata vendase, term i cili nuk perkon me asnje popullate ballkanike te sotme, duke perjashtuar nje pjese te vogel te shqiptareve ne masen 25% dhe kjo gjithsesi e perzier, por e pa kuptuar deri me sot.

Megjitheate ne nje harte (foto 255/3), te botuar ne serine Storia Universale, Roma dalle origini all’etá Repubblicana (vell. 4, Milano 2004, f. 180 – foto 255/1, 255/2) na jepet raporti gjeografik midis Ilirise dhe Epirit duke mos bere fjale mbi konfliktet ne mes te shek. te II Para Kri. nder ato ane.

Por nga nje autor britanik, sipas nje harte, marrim vesh se Historia reale e Epirit vazhdon pas shek. XIII, nen emrin Despotati i Epirit (Andrew Crowson, Butrinti Venecian, Butrint Foundation 2007, f. 11 – foto 255/4, 255/5, 255/6).

Por per shqiptaret termi Epir fillon qe ne luften e Trojes, pasi ne perkthimin shqip te Iliades, nga Gjon Shllaku, Tirane 1965, ne Kengen e dyte, vargu 780 (foto 255/7) shkruhet sipas vargjeve 779-781:

e ata qe rronin ne Zaqint e Samos

                                          e ata t’Epirit dhe bregdetin tjeter,              780

                                          te gjithe prijs kishin Odise dinakun,..

Edhe pse e dija prej 50 vjetesh kete fakt, me kishte habitur heshtja ndaj tij dhe sidomos e atyre qe pretendonin se helenet ishin ilire te zbritur prej Veriut ballkanik. Kjo me pat detyruar ta kerkoj kete fakt edhe ne botimet ne gjuhe te tjera duke mbledhur disa botime te Iliades ne gjuhet italisht, spanjisht, greqisht, turqisht, frengjishte dhe rusisht. Keshtu ne botimin italisht, Roma 1966 (foto 255/8) keto vargje jane me te gjera dhe kane numrin 846-850 si me poshte:

     Dei prodi Cefaleni, abitatori                  846

D’Itaca alpestra e di Nerito ombroso,

Di Cricilèa, di Samo e di Zacinto

E dell’apsra Egelìpe e dell’opposto

Continente, di tutti è duce Ulisse,             850

Pak si me ndryshe eshte ne botimin spanjisht, La Habana, Cuba 1972 (foto 255/9) ku ne grup vargjet 631-637 shkruhet:

631   Odeseo acaudillaba a los cefalenios de ánimo

altivo. Los de İtaca y su fondoso Nérito; los que cul-

tivaban los campos de Crocilea y de la escarpada Egílipe;

los que habitaban en Zacinto; los vivian en Samos

y sus alrededores; los  que estaban en el continente y

los que ocupaban la orilla opuesta: todos ellos obde-

cían a Odiseo, igual a Zeus en prudencia. Doce naves

de rojas proas le sgufan.

Nga i gjithe ky krahasim botimesh na rezulton qe termi Epir = Egelìpe = Egílipe, qe nuk e di a duhet konsideruar i sakte dhe me nenkuptimin qe kemi te bejme me Epirin historik te kohes se Pirros pas 1000 vjetesh nga Lufta e Trojes.

Por termi Epir zgjerohet edhe me shume po te kemi parasysh Fjalorin e At Frang Bardhit O.F.M. (1635) me titull: Dictionarium latino-epiroticum (foto 255/10, 255/11) dhe botimin e At Francesco Maria da Lecce O.F.M. Dittionario Italiano-Epiroticum (1696 – kjo date eshte e percaktuar me perafersi pasi ne kapitullin Konteksti historiko-kulturor i vepres, studiuesi Gezim Gurga shkruan (f. 17) se At Francesko Maria da Lecce O.F.M. e ka shkruar kete fjalor midis viteve 1692-1698), por i ribotuar me 1702 me titull Dittionario Italiano-Albanese (1702) – foto 255/12, 255/13; duke e spostuar termin epiroticum deri ne fundin e shek. te XVII-te dhe kohen e transformimit te tij ne termin shqip. A nuk do te thote kjo se termi shqiptar nuk rrjedh historikisht nga termi Ilir, por nga termi Epir? Me cfare konsideratash duhen marre ne shqyrtim punimet qe pretendojne se gjuha shqipe rrjedh nga ilirishtja duke e anashkaluar epirotishten? A nuk mund te themi se edhe shqipja nuk rrjedh prej ilirishtes, por prej epirotishtes dhe kjo eshte e dokumentuar pasi kemi te njejten veper me dy emertime gjuhesore te ndryshme, ku e dyta ka zevendesuar te paren sipas ekuacionit: EPIROTISHT »»» SHQIP dhe ne asnje rast nuk kemi informacion mbi ekzistencen e ekuacionit ILIRISHT»»» SHQIP.

Kjo ka rendesi per te percaktuar se prej kujt rrjedhin shqiptaret e shek. te XVIII kur emri i tyre del per here te pare ne Histori dhe me sa popullata te tjera jane perbashkuar. Te pakten ndikimi Bizantin ne fushen Fetare eshte i padiskutueshem, pasi cfaqen Kishat e Krishtera dhe Kodiket e Manastireve dhe qyteteve (Berat, shek. IV- XIV – foto 256, 257, 258; Korce, shek X – foto 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265) dhe me vone ndikimi Venedikas dhe ndikimi i Kishes Katolike bashke me Statutet e Qyteteve (Drisht – shek. XV – foto 266, 267, 268; Shkoder – shek. XIV-XV – foto 269, 270, 271).

Ne saje te punes te nje grupi autoresh me emer ne shtetin shqiptar dhe autore te huaj (Alfred Moisiu, Aleks Buda, Anthimus Alexoudes, Erich Trapp, Johannes Koder, Kaliopi Naska, Koïchiro Matsuura, Kosta Naçi, Llambrini Mitrushi, Nevila Nika, Pierre Batiffol, Roderic L. Mullen, Shaban Sinani, Theofan Popa) merret vesh ekzistenca e 100 Kodikeve ne Shqiperi (foto 272, 273, 274) ne qytetet Berat, Fier, Korce, Voskopoje, Vlore, Gjirokaster, Vithkuq, qe permbledh vitet nga shek. VI-te deri ne shek. XVIII-te; por pa u thene shqiptareve se kush ishte prodhuesi i ketyre kodikeve dhe kush nga popullatat qe bashkejetonin ishin perdoruesit e tyre.

 

Por autori i vepres Beratinus, Shaban Sinani, Tirane 2004 – foto 256, ka shkruar nje postulim shume sinjifikativ, ndoshta nuk eshte i tij, por jam i bindur qe nuk e ka ditur kuptimin e thelle te asaj qe ka shkruar, qe ne faqen me te pare te librit (foto 275) ku thuhet:

“….Per 14 shekuj me radhe, dhjetera e qindra breza besimtaresh, para ketij doreshkrimi jane lutur, kane heshtur, kane kerkuar ndjese, kane shprehur deshira e aspirata, kane projektuar te ardhmen, kane derdhur lot devocioni e pendese, kane kerkuar persosjen dhe kane tentuar lartesimin. “Kodiku i Purpurt i Beratit” vjen ne Biblioteken Apostolike jo vetem me vleren e nje doreshkrimi te rralle, por edhe me peshen e tere ketyre emocioneve, mendimeve, lartesimeve.

Nje bote te tere mban me vete!….”

A i ka shkuar valle ndermend autorit te beje pyetjen: e kujt ka qene ajo popullate prej dhjetra e qindra brezash qe eshte lutur perpara “Kodikut te Purpurt te Beratit”, kur banoret vendas nuk kane shkuar me larg se Kulti i Diellit?

Vecoria e popullatave qe kane bashkejetuar ne territorin e sotem te shtetit shqiptar kane pasur nje vecori ne fushen e ideve Juridike: kane evoluar te bashkeshoqeruar nga forma me e larte e ketyre ideve (Kodiket dhe Statutet e Kishave dhe Manastireve) drejt formave me primitive, duke kaluar me ane te Kanuneve Klasore te Lek Dukagjinit dhe Skenderbeut. Ky nderkalim nuk mund te realizohet dot nga e njejta popullate, por kemi te bejme me popullata te ndryshme, persa i perket nivelit te civilizimit, qe kane prodhuar dhe persosur idete juridike sipas vendit dhe kohes kur kane jetuar.

Ne kete menyre ne mes te shek. te XV cfaqen autoret e ketyre dy Kanuneve: i Lek Dukagjinit (foto 276, 277) dhe i Skenderbeut (foto 278, 279) zbatimi i te cilave vazhdoi deri ne fund te shek. te XVIII-fillimi i shek. XIX, duke u zevendesuar nga Kanunet Krahinore, por qe cojne uje ne zbulimin e popullatave te tjera qe kane zevendesuar popullatat bartese te Kanuneve Klasore.

Edhe atje ku u zbatua afersisht Kanuni i Lek Dukagjinit dhe depertuan popullatat emigratore, Kanuni pesoi deformimi, mbi c’baze lindi varianti i Kanunit per Puken – foto 280, 281, dhe per Mirditen – foto 282, 283, por qe perputh edhe nje harte te Cordinianos mbi vendodhjen e Dukagjinit ne nje epoke te caktuar (me shume mundesi pas vdekjes se Skenderbeut) – foto 255.

Interesant eshte fakti se edhe atje ku pretendohej se ndodhej gjeneza e Kastrioteve (Kristo Frasheri, Skenderbeu, Tirane 2002 dhe Historia e Dibres, Tirane 2012) u mohua Kanuni i Skenderbeut dhe u kalua ne te Drejten Zakonore Dibrane me nje justifikim letrar te Kristo Frasherit (Historia e Dibres, Kreu X, E drejta zakonore dibrane, Kanuni i Skenderbeut, f. 133-144 – foto 284, 285, 286), dhe duke e kaluar ne nje faqe konfirmimi, ne fund te shek. te XIX-te me emrin Kanuni i Maleve te Dibres. Kjo ndihmoi Xhafer Martinin ta emertonte te Drejten Zakonore Dibrane Kanuni i Dibres, bot. Pare Tirane 2003 dhe bot. i dyte Tirane 2007 (foto 287, 288), duke ja humbur gjurmet popullatave te ndryshme emigratore qe kishin depertuar ne Diber pas vdekjes se Skenderbeut dhe nderrimin e here pas hershem te tyre brenda 200-250 vjeteve. I gjithe krahu i djathte i Drinit, pasi futet ne territorin e shtetit te sotem shqiptar, karakterizohet nga kjo shumellojshmeri popullatash duke mos pasur asnje lidhje gjaku me popullaten vendase. Por mbi te gjitha keto veprime zhduken faktin qe ne territorin e shtetit te sotem shqiptar nuk ka pasur asnje centimeter katror te Dy Dibrave te kohes se Gjergj Kastriotit dhe keto te fundit u cvendosen brenda shtetit shqiptar sipas prefektures Diber.

Kristo Frasheri nuk u tha dibraneve se Prefektura e Dibres Shqiptare u formua politikisht pas 1912 dhe ne te, me 1926, nuk kishte asnje qytet (Teki Selenica, Shqiperia me 1927, vell. 1, f. 196 – foto 289) duke u bashkuar me Matin dhe Zergjanin per te formuar prefekturen e Dibres (po aty, f. 193 – foto 290), por qe u zgjerua pas 1945 ne kurriz te Kalase se Dodes, Matit, Lures.

Kaq te shumta kane qene popullatat emigratore, nen siglen popullata Otomane, apo Vllehe, sa brenda nje siperfaqe prej rreth 10.000 km² ndodhen 7 forma te drejtash zakonore shqiptare me emertime sipas krahinave, por dhe kufitare midis tyre ne menyre te panderprere nga Veriu drejt Jugut dhe nga Perendimi drejt Lindjes. Konkretisht:

1- Kanuni i Maleve, i pambledhur, e per rrjedhoje i pa botuar. Per njohjen e ketij korpusi ligjor me sherbeu punimi i At Giussepe (Zef) Valentinit, Ligji i Maleve shqiptare, Tirane 2007 (foto 290/1, 290/2). Per nje zgjerim me te madh njohurisht mbi kete teme kam shfrytezuar dhe nje botim te Akademise se Shkencave te R.P.S. te Shqiperise me titull: E drejta zakonore shqiptare, 1, Tirane 1989, ku merret per baze Kanuni i Lek Dukagjinit, mbledhur dhe kodifikuar nga Shtjefen Gjeçovi, qe ne thelb ka tentuar t’ja pershtase rendit komunist te perjetuar nga shqiptaret pas 1991-shit per te treguar pozicionin real, sipas tyre, ku ndodhej Malcia e Madhe per t’i dhene mundesine te krahasohej me te sotmen e zhvilluar kudo ne Shqiperine Komuniste te kohes (foto 290/3, 290/4). Por edhe me punimet e Prof. Salvatore Vilari, Normat zakonore juridike te Shqiperise, Kanuni i Lek Dukagjinit, VELL. 1, 2, OMBRA GVG 2012 (foto 290/5, 290/6); M.Edith Durham, Per fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, Arberia 2009 (foto 290/7, 290/8; Margaret Hasluck, Kanuni shqiptar, Lisitan 2005 (290/9, 290/10); Grup autoresh, E drejta zakonore, shoqeria, ligji, Tirane 2009 (290/11, 290/12). Petraq Pepo, Mihallaq Pela, Kanunore te shoqerive shqiptare, Tirane 2007 (290/13, 290/14); Prof. Dr. Aleks Luarasi, Studime per te drejten zakonore shqiptare, 1.Marredheniet familjare, bot. i dyte, Tirane 2007 (foto 290/15, 290/16).

2- Kanuni i Lek Dukagjinit, varianti i Pukes, me autor Xhemal Meçi, Tirane 1996 (foto 280, 281). E pasuruar me punimin e M.Edith Durham ne punimin: Per fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, Pjesa e Pare, kapitulli 3, Fiset e Pultit, te Pukes dhe te Postribes, Arberia 2009. Edhe me vepren e Margaret Hasluck, Kanuni shqiptar, Lisitan 2005, apo me punimin e Sabri Qukut, Doket e maleve shqiptare ne Kanunin e Lek Dukagjinit, Teze diplome, Torino 1937 (foto 290/17, 290/18).

3- Kanuni i Lek Dukagjinit, varianti i Mirdites, me autor Xhemal Meçi, Tirane 2002 (foto 282, 283). E pasuruar me punimin e M.Edith Durham ne punimin: Per fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, Pjesa e Pare, kapitulli 3, Grupi i Mirdites dhe i Kthelles, Arberia 2009.

4- Kanuni i Lumes me autor Shefqet Hoxha, Tirane 2013 (foto 291, 292). E pasuruar me punimin e M.Edith Durham ne punimin: Per fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, Pjesa e Pare, kapitulli 4, Fiset muslimane te Dibres, te Matit, te Prizrenit, te Gjakoves dhe te Pejes, Arberia 2009.

5- Kanuni i Lures, Kararet e Dheut (botuar ne revisten Dibra, nr. 1, Peshkopi 1981).

6- Kanuni i Dibres me autor Xhafer Martini, bot. dyte, Tirane 2007 (foto 287, 288). E pasuruar me punimin e M.Edith Durham ne punimin: Per fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, Pjesa e Pare, kapitulli 4, Fiset muslimane te Dibres, te Matit, te Prizrenit, te Gjakoves dhe te Pejes, Arberia 2009 dhe krahasuar me permbledhjen e te njejtit autor Xhafer Martini, Kanun, Tirane 2013 (foto 290/19, 290/20).

7- Kanuni i Bendes me autor Haxhi Goci, Tirane  (foto 293, 294 te marre nga interneti). Per njohjen e ketij Kanuni me sherbeu punimi per titullin Doktor te Rexhina Merlikes: Kanuni i Bendes, pjese e se Drejtes Zakonore, Tirane 2018- foto 295, 296.

Ky material eshte marre i fotokopjuar nga Akademia e Shkencave me ndihmen e pakursyer te mikut dhe pedagogut tim Akademik Salvator Bushati, qe tashme nuk jeton me.

Pikerisht kjo eshte popullata qe permban ne brendesi te saj Gjakun Autokton te zvogeluar, ndoshta dhjete here, por te pasuruar me gjakun e dhjete popullatave te tjera emigratore qe e kane tjetersuar ne maksimum popullaten autoktone deri ne ate shkalle sa e ka humbur karakterin primitiv te saj dhe sot paraqitet perpara Botes e barabarte me popujt e tjere ballkanike. Lind pyetja: perse nuk i eshte afruar popullatave europiane dhe qendron pak larg popullates Kroate, Serbe, Bullgare dhe Rumune? Pergjigja eshte e lidhur me kohen (shek. XVII) kur popullata vendase eshte tjetersuar rrenjesisht dhe masivisht, pa u shkembyer dot me popullatat e mesiperme ballkanike. Dy qytetet me kryesore te Shqiperise, qe vecohen kundrejt qyteteve te tjera shqiptare ne drejtim te shkalles se civilizimit, por duke ndikuar mbi disa qytete te tjera, Shkodra dhe Korca, kane pasur kontakte pikerisht kryesisht me Kroacine, Austrine, Rumanine, Bullgarine, Francen, nepermjet popullatave te tyre (bej fjale gjithmone nga shek. XVII deri ne vitin 1945). Ky eshte tregues qe popujt me shpejtesi te vogel zhvillimi huazojne prej popujve me shpejtesi me te madhe zhvillimi, kur e kunderta nuk ka gjasa te ndodhe.

Ҫudia historike do te ndodhte ne Jug te Shtetit Shqiptar ku do te shfaqej Kanuni i Laberise, i kodifikuar e pergatitur per botim nga Ismet Elezi, Tirane 2006 –  foto 297, 298.

I pasuruar nga i njejti autor Prof. dr. Ismet Elezi, E drejta zakonore e Laberise ne planin krahasues, Tirane 1994 (foto 298/1, 298/2).

Ky Kanun, me se paku, eshte i shek. XVIII, pasi pranohet qe ne kete shekull u mblodh ne Zhulat Kuvendi Nderkrahinor i burrave ku u bene shtesa e ndryshime ne Kanunin e Laberise (f. 61).

Autori Ismet Elezi do ta lidhte kete Kanun me personazhin e Papazhulit te fshatit Zhulat te Gjirokastres dhe do ta shtrinte deri ne Kuç te Kurveleshit te Poshtem. Por nje studim i shtritshmerise se Lumit te Shushices (vendburimi i se ciles eshte ne afersi te Kuçit) duke kaluar neper Brataj, Kote, Drashovice deri ne bashkimin me Vjosen dhe degezime anesore perroin e Smikthines, Vajzez dhe Vllahines, permbledh popullata me prejardhje etnike jashtezakonisht te ndryshme midis tyre, por qe autori Elezi nuk e ka pare te aresyeshme t’i evidentoje duke i permbledhur ne nje te vetme me shtritshmeri popullore mbare shqiptare. Sipas autorit:

“Per sa i perket veprimit ne hapesire te Kanunit te Laberise, mund te thuhet me siguri se ai zbatohet ne fshatra te Vlores, ne Himare, ne Bregdet ne teresi, ne Kuvelesh, ne Rrezome, ne Kardhiq, ne Rreze te Tepelenes, kudo gjetke ku banojne bashkesi labe, si dhe ne Mallakaster e ne shkalle me te kufizuar deri ne qytete te Gjirokastres, Delvines, Tepelenes e Vlores.

Eqerem Vlora shkruan se: “Shumica e lexuesve, nuk dine fare qe ne Shqiperine e Juges, ka qene (deri dje) ne veprim nje “ligj i zakonit” ndermjet popullatave malore te Laberise, te Toskerise dhe te Ҫamërisë….

Nuk quhesh kudo njesoj ne Toskeri (qe nga Korca e deri ne Permet) e quanin “Kanuni i Adetit” ne Ҫamëri e quanin shkurtazi “Adeti”, vetem ne Laberi (Lumi i Vlores, Himare, Kurvelesh) e quanin “Kanuni Papa Zhulit” dhe me shpesh Kanuni i Idriz Sulit” (Shejzat, Rome 1957, Nr. 23, f. 56-61)”.

Kjo pikepamje eshte perkrahur edhe nga autore te tjere, sipas te cileve e drejta zakonore qe u ruajt gjate pushtimit osman vepronte jo vetem ne krahinat autonome (Malsi e Shkodres, Mirdite, Himare), por edhe ne zonat e tjera malore te banuara te Kosoves, Dibres, Elbasanit, Tiranes, Beratit, Skraparit, Mallakastres, Vlores, Laboves, Kolonjes, Korces, Pogradecit, Camerise, etj, dhe zbatohej nga te krishtere e muslimane, njelloj ngha te gjithe. Kanunet, zakonet, adetet te marre ne unitet me origjinen, historine, gjuhen, kulturen dhe vlerat morale te perbashketa deshmojne identitetin shqiptar.

Qe ketej del se Kanuni i Laberise eshte pjese perberese dhe variant kryesor i kanunit popullor mbareshqiptar, i bazuar ne filozofine e veteqeverisjes vendore” (f. 7-8).

E meqene se kjo pjese e cituar, e shkruar pa asnje pergjegjesi profesionale dhe historike, jam i detyruar te jap fotot e pjese se cituar:  foto 299, 300.

Ky pasazh i marre nga i vetmi botim i Kanunit te Laberise, teper manipulator me nje tendence te paragjykuar,  te detyron te krahasosh te gjitha Kanunet Krahinore mes tyre dhe te gjithe keto Kanune me Kanunin e Lek Dukagjinit dhe te Skenderbeut per te pare se ku jane diferencat. Te pakten kjo duhet pare per kater qeliza sociale:

1- Feja dhe Institucionet Fetare

2- Prona

3- Miku

4- Familja

Por me perpara duhet vene ne dukje fakti qe permbledhja e ketyre Kanuneve eshte bere totalisht pergjate shek. te XX-te, larg kohes se perzierjes se popullatave emigratore me popullaten vendase dhe vetem njera prej tyre (Kanuni i Lek Dukagjinit) eshte bere perpara vitit 1945. Domethenia e ketij fakti do te bjere ne sy kur te shohim mosperputhjen per qelizen e Fese dhe te Prones, ku do te shihen shume artifica anashkaluese.

KANUNI I LABERISE

1- Feja dhe Institucionet Fetare

Pranohet ekzistenca e Institucioneve Fetare ne Krahinen e Laberise, sepse:

– Neni 88, pika 1, pranohet vendmbledhja e Kuvendit ne afersi te Kishes apo Xhamise

– Neni 227, pranohet qe virgjereshat kur shpallen murgesha shkojne ne Manastire, pa e sqaruar ne behet fjala per Manastire Katolike apo Ortodokse.

– Neni 370, pranohet Prona e Institucioneve Fetare.

2- Prona

Pranohet Prona e Grupit dhe Prona Private, sepse:

– Neni 51, pranon pronen e njesise tokesore.

– Neni 54, pranon pronen e fshatit.

– Neni 340, pranon aktin e trashegimise se djalit nga babai.

– Neni 357, 358 pranon Pronen Private.

– Neni 366, pranon Pronen e Madhe Private.

– Neni 488, pranon shitblerjen e Tokes.

3- Miku

Pranohet roli paresor i Mikut ne shtepi, sepse:

– Neni 43, pika 2 thuhet: “Mikpritesit shikoi vetullat e jo petullat”, “Shtepia e shqiptarit eshte e Zotit dhe e mikut”. Miku eshte lezeti dhe risku i shtepise.

– Neni 43, pika 5 thuhet: Ne shtepine e nje te krishteri ne qoshe te shtepise rri prifti, kurse ne shtepine e nje muslimani ne krye rri hoxha.

– Neni 43, pika 6 thuhet: Kur vjen mik u huaj, qendron ne qoshe te shtepise, nderohet vecanerisht.

4- Familja

Pranohet organizimi familjar sipas patriarkalitetit, por edhe sipas monogamise, edhe pse ato jane te diferencuara sipas vendbanimit fshat-qytet, sepse:

– Neni 126 pranon familjen patriarkale-fisnore.

– Neni 239 pranon martesen monogame.

– Neni 278 pranon qe celebrimi i marteses, kur pranohet, behet perpara Hoxhes ose ne Kishe.

Sipas ketij Kanuni, shoqeria Labe ndodhet ne prag te nje shoqerie klasore pa e arritur dot ate ne finishin final, sepse mungon qeliza me kryesore e sundimit klasor: sundimi i Institucionit te Fese ne fazen Politeiste.

KANUNI I LUMES

Kanuni i Lumes ka nevoje per nje sqarim ne lidhje me termat bashkeshoqerues. Konkretisht  ne Nenet 615 e vazhdim, deri ne Nenin 626 qe ka dhe 16 pika, perdoren terma nga gjuha osmane e kohes: ITIFAKE dhe KARARET  qe lidhen me rregullat e Kuvendeve, te lidhur ne bés nga burrat. Gjuha Osmane e perdorur ne kete Kanun duhet te na sherbeje per te percaktuar se kur eshte ndertuar dhe vene ne jete nga banoret e Dyert e Medha te Lumes.

1-Feja dhe Institucionet Fetare

Ekzistojne Nene ne kete Kanun qe jane te lidhura me Fene e Krishtere dhe ate Pagane. Konkretisht:

– Neni 626, pika j, pranon se ne Diten e Shengjergjit nuk zihen qet ne are (ky Nen eshte pranuar ne fshatin Nange).

– Neni 626, pika k, pranon se ne Diten e Veres kqyren kufijt e tokes (ky nen eshte marre nga kujtimet e Zonjes Margaret Hasluck).

Ne kete Korpus Kanunor ekziston kapitulli i IX me titull: Objektet Fetare dhe Sherbimi Fetar dhe Kreu i Pare eshte Xhamia qe konsiderohet si Shpija e Zotit. Termat Xhami, Imam, Muezin, Vakafi, Teqe, Tarikat dhe Sheh jane terma te mirefillte otomane te perdorura ne besimin Islam nga popullata shqipfolese.

Sipas Nenit 1081 Xhamia asht e mahalles, e katundit a e disa katundeve qe e kane ndreq vet dhe e mirembajne se bashku. Ne kete pika ka nje shenim ku thuhet se Sheriati e konsideron xhamine prone vakaf, por ne Lume shumica e xhamive jane ndertuar dhe mirembajtur nga katundet. Sipas ketij shenimi rezulton se Luma ka pase  41 Xhami, prej te cilave dy ne Zhur (fshat sot ne Kosove pasi kalon doganen e Morines, rreth 3 km) dhe 3 ne Bicaj, kurse fshatrat e tjere kishin nga nje Xhami.

Neni 1109 pranon se Luma ka pasur dy sekte fetare shiit-e:

1. Tarikatin Halveti;
2. Tarikatin Kadiri.
3. Numri i teqeve

Neni 1110 thote se Luma ka kto teqe:

1. Teqe te sektit Halveti: Shtiqen, Nange, Bicaj, Kolesjan, Buzmadhe, Fshat, Ceren, Kalis, Gjegjen, Miske (Vasie)
2. Teqe e sektit Kadiri: Ҫaj.

Ne kete Kanun ekzistojne Nene te vecanta per Imamet dhe Shehleret duke na treguar se Institucionet Fetare vareshin nga popullata ne varesi te Kanunit te Lumes.

• Prona

Ne Kanunin e Lumes nuk njihet Prona Private, por Prona Fisnore, sepse ne Pjesen B, Pjesa e I-re, Kreu i pare me emertimin PRONA, pika 2 Llojet e Prones, ekziston:

– Neni 1123 qe thote se Pronat jane dy farshe: te lujtshme e te palujtshme.

– Neni 1124 thote: Prona te paluejtshme njehen toka, uji, ndertesat (e banimit, ekonomike), objektet e punes etj.

– Neni 1125 thote: Prona te luejtshme jane kafshet e punes dhe te prodhimit, ene e orendi, petka, takeme, prodhimi bujqesore e blegtorale, pije, almise e hallate etj.

Por ne Kreun e Dyte, Llojet e Prones, pika 1, ka te shenuar Tri llojet e prones.

– Neni 1184 thote: Ka tri lloj prone:

1. a) vetjake
2. b) e shtepise
3. c) e bashksise (vllazni, mahalle, katund, bajrak)

2.- Prona vetjake

Neni 1185

Prone vetjake ka burri e grueja

1. Prona vetjake e burrit

Neni 1186

Prone vetjake e burrit jane……

Neni 1187

Sendet vetjake burri i uhan……

Neni 1188

Burri armet i uhan per qejf…..

1. Prona vetjake e grues

Neni 1189

Prone vetjake te grues jane veshja…..

Neni 1190

Te falmet e dites se marteses grueja i uhan, i fal, i shet, por me dije te burrit.

Neni 1191

Ne teshat e arkes, ne shtroje dhe ne ndonje fitim te grues kane pjese edhe burri e fmijte….

3.- Prona e shtepise

Neni 1193

Prona e shtepise mbareshtrohet:

1. Nga kuvendi i mashkujve te rritun;
2. Nga i zoti i shtepise;
3. Nga nje mashkull i shtepise (coban, pendar, kafshar);

ç)  Nga e zoja e shtepise;

1. d) Nga nje grue e shtepise (maxhatorja, bylmetorja, zjarmorja).

Edhe me keto Nene, kuptohet qe Kanuni i Lumes, ne fazen e Prones, e kishte arritur fazen e sundimit te Burrit ne familje, por jo skllaverimin e Grues. Kjo gje na sherben per te kuptuar qe organizimi social i banoreve nuk mund te ishte sipas organizimit feudal te prodhim-shkembimit edhe pse sundohej nga Perandoria Otomane.

• Miku

KREU I KATERT, MIKU E MIKPRITJA

– “Shpija asht e zotit dhe e mikit”

……………………………..

• Kush njehet “mik”

Neni 443

Mik njehet:

1. a) Ai, me te cilin je tue punue ose tue hece nji udhe te perbashket. Ky asht mik yti;
2. b) Ai qe te cokat ne dere te kurtit e te ban za, hyni s’hyni mbrenda. Ky asht mik i shtepis;
3. c) Ai qe shkel mbrenda cakut te nji bashksie. Ky asht mik i bashksis.

Neni 444

Miku asht i shenjte e nuk preket.

• Familja

KRUE I DYTE

SHTEPIA (FAMILJA)

1.- Percaktimi, perbamja, llojet

Neni 8

Shtepia (familja) asht nji tube vetjesh me lidhje gjaku, martesash, birsimesh etj. qe gjallojne bashk nen nji kulm ose nen disa kulme dhe mbarshtrojne token e gjan e gjalle prone te veten.

Neni 9

Gjindja e shtepis perbahet prej gjyshit e gjyshes, babes e nanes, vllazenve e motrave, mixhallarve e mixhavicave, kushrijve e kushrinave, nuseve, cullve etj.

Me ane martesash lejne cull, shumohet shtepia e dukuri dahen hiset²⁾ e dalin shtepi me vete.

Shenimi ²⁾ thote: Simbas “Fjalori i Gjuhes Shqipe”, Tirane 2002, f. 483, hise quhet “teresia e femijeve dhe e pasardhesve te seicilit burre me gruan e vet brenda familjes se madhe patriarkale; bark.

Thelbi i te gjithe ketij materiali eshte fakti qe Kanuni i Lumes pranon ekzistencen e Familjes Patriarkale ne popullaten qe e ka perdorur.

KANUNI I DIBRES

Edhe ne kete Kanun perdoren termat ne gjuhe Otomane (itifak), por realisht  ky Kanun eshte me i komplikuari ne Shqiperi, sepse ne asnje rast nuk perputh realitetin historik te banoreve me imponimin juridik qe shpalos.

Autori e ka shoqeruar Kanunin e Dibres dhe me nje sere interpretimesh qe duhen vene ne dukje perpara marrjes se informacionit kanunor, sepse nga keta interpretime rezulton fallsiteti per thelbin e ketij Kanuni, qe gjithsesi nuk perkon me realitetin Historik aktual. Sipas autorit “Kanuni i Dibres eshte monumenti i nje shoqerie parashteterore, ku ka parime morale, te ardhura nga kultura pagane. Keto parime morale jane zhvilluar dhe perpunuar ne menyre spontane. Profesori japonez Kazuhiko Yamamoto, studiues i Kanunit shqiptar, thote se ky kod zakonor ka funksionuar ne nje shoqeri, e cila kishte keto tipare kulturore:

1. Nuk ka autoritet shteteror funksional.
2. Sistemi fisnor ka rendesi te dores se pare.
3. Grupi fisnor perben nje bashkesi transcedentale te gjallesh dhe te vdekurish.
4. Fisi ka detyrim etnik te siguroje mbijetesen ne komunitet.
5. Animizmi dhe adhurimi i paraardhesit jane te dores se pare
6. Fjala e thene vleresohet me shume se fjala e shkruar.”

Fakti qe autori nuk ka dhene kohen se kur eshte shkruar ky Kanun eshte treguesi me kryesor se ai ka dashur te fshehe se kush fshihet pas Kanunit te Dibres. Pika 6 e tipareve te nje shoqerie ka nje defekt teper serioz: koha e shkrimit dhe ligjet shteterore jane sinonim i njera- tjetres persa i perket shkakut perse ka lindur shkrimi dhe perse ka lindur legjislacioni. Shprehja: Fjala e thene vleresohet me shume se fjala e shkruar  tregon se Kanunet Shqiptare kane lindur PAS lindjes se shkrimit, ose me sakte pas depertimit te shkrimeve ne trojet shqipfolese. E po te kemi parasysh lidhjen e Fjales se Thene me Fjalen e Shkruar, brenda kuadrit te shqipes, rezulton qe Kanunet Krahinore kane lindur pas vitit 1635, gje qe perputhet me depertimin e popullatave emigratore ne menyre rrenjesore duke formuar njeriun e ri SHQIPTAR.

Por per rastin e Dibres ajo mund te shprehet: Kanuni i Dibres lindi per te pajtuar ne funksionim te pakten dy popullata me disnivel civilizues te theksuar: popullaten primitive vendase me popullaten emigratore qe kishte depertuar ne mes te te pareve (ne Diber popullatat emigratore jane shume formeshe brenda 300 vjeteve, pervec popullates verndase [ne Kërcisht të Sipërm: serbe, vllehe, otomane]. Kjo kohe percaktohet nga Kisha Serbe qe ndodhet ne kete fshat – fillimi i shek. XVIII [foto 117, 118, 119, 120]).

1-Feja dhe Institucionet Fetare

Kanuni i Dibres i permend shume terthore Institucionet Fetare duke mos u dhene asnje rol ne jeten shoqerore te banoreve. Kete gje e ka vene ne dukje qofte redaktori (Agron Tufa), sipas te cilit: “Ketu vlen te permendet vetem nje vecori dalluese te Kanunit te Dibres – papranine (mosperfshirjen) e institucioneve religjoze (kishes e xhamise) duke mos privilegar e favorizuar ne sanksionet kanunore as klerin” (f. 22), e qofte autori (Xhafer Martini), qe ne piken 14 te Hyrjes pranon se: “Kleriket e asnjeres fe nuk favorizohen nga Kanuni; per pune gjaku ata jane si gjithe te tjeret. Nuk kane favore as ne prone. Kisha e xhamia fort rralle zene ven ne Kanunin e Dibres” (f. 30).

Keshtu, psh, permenden ne Nenin 453, sipas te cilit: “Dyqani, xhamija, kisha e cdo objekt tjeter ne katund jane te garantuem per cilindo qe hyn aty. Gjaku nuk merret ne k’to vende”.

Ose permenden Xhamia dhe Kisha ne te njejtin nivel me ujin, shkollat dhe rruget e katundit. Sipas Nenit 481 “Kanali i ujit, shkolla, xhamia, kisha, udha e katundit e luajne paksa kufinin, po tue i dhane pronarit toke ne nje vend tjeter”.

Gjithashtu pranohet, sipas Nenit 869, se afer vorreve familare “mund te ngrihen objekte kulti simbas perkatesive fetare”.

Ne Nenin 1736 pranohet se: Zoti i shpise a kushdo tjeter i asaj shpie, me te ndigjue zanin e atj qe thrret, del jashte me ftyre te pastrueme nga cdo e keqe e me buze ne gaz, thote: “Bujrum, mire se te pruni Zoti!”.

Edhe pse nuk behet fjale per asnje rol te Institucioneve Fetare, ne kete Kanun pranohet betimi ne emer te Zotit (f. 449, Neni 1946).

Ndersa pranohet, sipas 2110, qe titulli shpirteror i Imamit trashegohet nga brezi ne brez.

Por kur vjen puna per te pare popullsine e Dibres perpara 1945, konkretisht me 1926 konstatojme se Dibra kishte 5 krahina, 86 katunde me 5466 shtepi. Kishte 23559 banore, prej te cileve vetem 563 Ortodokse dhe asnje Katolik (foto 300/1 – sipas Teki Selenica, Shqiprija me 1927, f. 193), cka nenkupton se Lura nuk ka qene me Dibren ne ate kohe. Per Ortodokset behet fjale per popullaten ne Kërcisht të Sipërm, qe sot nuk jane me dhe kishin nje kishe Serbe, por popullata ishte vllehe (foto 117, 118, 119, 120).

2- Prona

Kanuni i Dibres ka dhe nje cudi te jashtezakonshme: nuk ka asnje nen qe te flase vecanerisht per PRONEN; keshtu qe per te gjetur gjurmet e kesaj qelize ndoqa rrugen e kapitullit “Ekonomia” (f. 221-235) dhe Proceset e Trashegimise (f. 479)

Ne kete kapitull (VII), Neni 1061, perdoret termi PRONAR i dyqaneve, qe ne nje fare menyre pranon ekzistencen e PRONES, por pa e vene dallimin ne kemi te bejme me pronen private apo fisnore.

Duke e njohur mire kete rreth ve re se analiza ekonomike e Dibres shqiptare eshte bere sipas aktivitetit ekonomik te gjysem shekullit te dyte te shek. te XX-te, ndersa tregetia me jashte sipas shek. te XIX-te, por autori ka harruar se perpara vitit 1922 krahina e Dibres shqiptare kishte per qender Zerqanin, per te cilin autori nuk thote asnje fjale. Jo vetem kaq por te dhenat tregetare midis viteve 1912-1926 jane te pasqyruara ne librin e Teki Selenices (vell. 1, f. 210) prej nga rezulton qe Nenet 1050-1057 nuk perkojne me ate qe eshte shkruar me 1926. Ne kete botim shkruhet (f. 210 – foto 301):

“Para okupasionit Jugosllav gjith tregtia e kesaj Prefekture bahesh me Dibren e madhe e tashti tregtia e brendshme bahet me Tiranen e Dursin dhe ajo e jashtmja me Jugosllavine. Ne dite te ndryshme ka pazare si ne Peshkopi, Maqellare, Trebisht, Ostren, Homesh, Lis, Klos, Burel e Zerqan, ku populli siguron mjetet e jeteses”.

Ne kapitullin e XXI, Trashegimia, ka kater Nene qe mund te konsiderohen si Nene Juridike konkrete larg atyre qe e paraqesin jetes sociale te Dibraneve ne kapitullin mbi ekonomine. Ne keto Nene shkruhet:

Neni 2108. Trashgimia asht e drejta me kalue nje pasuni materiale jo shpirtnore nga baba ke i biri, nga nje brez ke nji tjeter, nga ai qe e zotnon, ke ai qe nuk e ka.

Neni 2109. Trashgimia asht e mundur kryesisht ne linje mashkullore

Neni 2110. Trashgohet: shpia, toka, mullini, vavica, pjesa ne pronat e perbashketa: meraja bjeshka, zabeli, mali, trashgohet pasunia shirtnore: titujt, ofeqet, detyra e imamit, Pleqsia, tagri i shpise se pare; trashegohet prona letrare e artistike; trashgohet marrja e dhanja e gjakut etj.

Neni 2111. Femnat perjashtohen nga trashgimia. Por, kur nje vashe i vdes i ati, po qe se ajo mbath tirq e rri ne shpi te tij, trashgon gjithcka qe kishte baba.

Keto Nene na tregojne nje perzierje te jetes primitive me jeten moderne nder ato ane, perderisa pranohet trashegimia e prones letrare e artistike, por nga ana tjeter Gjinia Femerore e ka humbur pozicionin e barabarte me Gjinine Mashkullore, por pa e arritur shkallen e skllaverise se saj.

Ne Kapitullin e XXIII, Toka ka disa Nene qe nenkuptojne karakterin fisnor te pronesise mbi Token. Sipas ketyre Neneve kemi:

Neni 2183. Toka shitet tue ndjek nji per nji rregullat e Kanunit.

Neni 2184. Per toke te shitun mbi Kanun bahen me faj ai qe e shiti e ai qe e bleu.

Neni 2185. Po u shit nji toke mbi Kanun, shitsi merr paret e shef punen e vet, sherri i mbetet ne dere blemsit, te cilin s’e njef kush per zot te tokes.

Neni 2186. Toka duhet te mbetet ne vllazni.

Sipas ketyre Neneve rezulton qe pasuria tokesore te kete pasur karakter fisnor. Por ne kete pike ka dicka qe nuk perputhet me jeten sociale, perpara vitit 1912, kur zona e Dibres shqiptare drejtohet politikisht nga Perandoria Otomane.

Ekziston per mbi 100 vjet nje studim monografik mbi katundet, te botuar ne fletoren Konkordia-Omonia, ne gjuhen  greke, nr. 208/55, dt. 2/15 Prill 1919 me autor Av. Vasil K. Dilo – foto 302, 303, por edhe doreshkrim – foto 304, ku merret ne konsiderate problemi  i  pronesise  mbi token.

Ky problem gjendet i analizuar edhe ne punimin e Ligor K. Mile, Çështje të historisë agrare, Tirane 1984.         Te pakten dy kodifikuesit e Kanuni i Lumes dhe Kanuni i Dibres kur kane bere permbledhjen e Kodeve dhe Neneve perkatese nuk e kane marre ne konsiderate epoken Otomane, kohe kur jane ndertuar Kanunet  ne fjale dhe kane bere permbledhjen e situacionit te pronesise mbi token pas vitit 1912, pasi ne fakt keto dy punime mbi problemin agrar shqiptar e trajtojne situaten historike dhe politike te pronesise mbi token me permasa krejt te tjera.

Sipas Avokatit Vasil K. Dilo, kur u botua kjo monografi (1919), edhe pse ekzistonte okupacioni italian, ligji otoman i tokave (Erazi-Kanuni) ishte ne fuqi te plote dhe konsiderohet nga avokati yne si ligji me perfekt i legjislacionit jo vetem otoman. Keshtu qe dispozitat e tij, relative me ceshtjen e tokave dhe pergjithsisht shpirti i tij, ishte pak a shume ne dijeni te publikut. Dhe kjo situate ka vazhduar deri me 1930 kur pat hyre ne fuqi Kodi Civil i abroguar. Keshtu shoqeria shqiptare, e ndenjur mbi 400 vjet nen sundimin otoman, iu nenshtrua Ligjit te Tokave te kesaj Perandorie. Keshtu qe duhet pranuar se kudo ku u shtri ky sundim ne territorin e popullates shqipfolese nuk mund te merren per baze Ligjet Kanunore vendase kur vjen puna i problemit te pronesise mbi Token.

Ligji Otoman i Tokave, qe perbenin Perandorine Otomane, e ndante Token ne pese (5) klasa, si me poshte:

1- Ne ato qe sundohen praktikisht nga pushtetari, si pasuri e tij ekskluzive (erazi – i – memluqe (mulq).

2- Ne toka botnore (erazi – i – mirie)

3- Ne toka te destinuara per sherbim te Institucioneve Fetare (vakef – mevkufe).

4- Ne toka te lena per nevojat e grupeve njerezish, katunde dhe qytete (metuqe).

5- Ne toka te vdekura (mevat) ku perfshihen pyjet, malet, guroret.

Klasa 2, 3, 4 te ndarjes se Tokes perbejne objektin e studimit te Avokat Dilos. Pamvaresisht nga kjo ndarje dhe pamvaresisht se kush e dispononte token, shteti ishte dhe mbetet kurdohere PRONARI i vetem legjitim i saj. Perdoruesi i tokes mund ta shese ate vetem ne aspektin e perdorimit dhe jo ne kuadrin e pronesise absolute.

Keshtu qe kodifikuesit dhe mbledhesit e Kanunit te Lumes dhe Kanunit te Dibres nuk kane marre per baze kohen se kur jane formuar keto kanune, por situacionin juridik qe ka lindur pas vitit 1930 kur u vu ne qarkullim Kodi Civil i Mbretnise Shqiptare.

Mbi kete Kod eshte marre per baze nje botim i vitit 1939, versioni italian, gjendur ne biblioteken e tim eti (foto 304/1, 304/2), i cili flet edhe per Kodin e epokes Mbreterore (foto 304/3).

3- Miku

Permasa e analizes se kesaj qelize shoqerore tek Kanuni i Dibres eshte pak si me ndryshe ne raport me kanunet e parapara.

Sipas Nenit 1724 Mik quhet ai me te cilin ke lidhe miqsi tue i dhane e tue marre vasha. Miku mund te jete i ri (i bame shpejt), po ene i vjeter (i bame heret); mund te jete i yti, i babes, kushrinjve etj.

Por sipas Nenit 1726 termi mik ndryshon dhe zgjerohet ma teper. Ky Nen thote: Pervec mikut direkt, me te cilin ke dhane ja ke marre, ka ene miq te tjere. Populli thote: “Miku i mikut asht miku yt”, “Hasmi i hasmit, asht miku yt”.

Neni 1726 thote: Kuptimi i fjales “mik” vjen tue u zgjanue. Cdo njeri, ne nji rrethane te caktueme, quhet mik. “Miku zihet me nji cigare duhan”, thote populli tue pase parasysh cdo kalimtar me te cilin te poqi udha.

4- Familja

Autori nuk ka bere asnje percaktim te llojit te familjes, por apriori ke pranuar familjen me shume kurora te nje barku apo dhe te shume barqeve te tjera (Neni 1). Por ne Nenin 2 autori ka vene ne dukje nje fakt qe diferencon Gjinine Femerore te martuar nga ajo besleme. Sipas ketij Neni – “Kunora i vihet nuses ne krye ne dekikun kur hip ne kale me shkue te burri e i hiqet ne dedikun kur hyn ne deren e tij. Femna, kur ve kunore, “ka vu rrethin e hekurit krese”, thote populli, me cka duhet kuptue se liria e saj si grue asht shume ma e kufizueme se e vashes besleme”.

Pamvaresisht ne eshte e sakte Neni 2, autori duhet ta kuptoje se me kete Nen Gruaja Dibrane asht e skllaverueme dhe shume me ndryshe se Grate e tjera shqiptare edhe kur ndodhen nen drejtimin e nje Kanuni te parapare, apo pa Kanun fare. Me kete kam krijuar bindjen se ky kanun eshte shpikur pas 1945 per te justifikuar lirine formale te Gruas Dibrane nen sundimin politik te komunizmit.

Por autori ne Kapitullin e 4, Katundi, ka analizuar termin FIS jashte konceptit FAMILJE, por si nje subjekt primitiv qe permbledh te gjallet dhe te vdekurit (f. 113).

Kanuni i Dibres fsheh dy probleme madhore historike per shqiptaret e sotem, te cilat jane manipuluar tej mases nga realiteti:

1-Vendshtrirjen e Epirit

2-Vendshtritjen e Dy Dibrave.

Te dy keto probleme jane te lidhura me librin e Marin Barletit mbi Historine dhe Veprat e Skenderbeut, Tirane 1964 (foto 305, 306) dhe pikerisht keto dy probleme kane fallsifikuar historianet e epokes komuniste dhe, sidomos, postkomuniste, dmth ps 1992.

Ekziston nje lidhje midis Epirit, Dy Dibrave dhe Skenderbeut pergjate shek. te XV, te pakten ne planin teorik letrar, ku Marin Barleti ka bere disa percaktime gjeografike.

Ne lidhje me termin EPIR, Barleti ka shkruar (foto 307):

“Epirin e ndan nga Dalmacia dhe Iliria, sic kane dashur disa, lumi i Drinit, pak me i vogel se Eridani ^a). Ky lum ze fill nga krahinat e Maqedonise te zones veriore, dhe duke rrjedhur me rryme te shpejte prane qytetit te Lisos, derdhet ne detin Adriatik, ne gjirin e Rizonit ^b), prane Akrolissos, ku fomon nje ishull….”.

E gjithe dinamika historike e EPIRIT fillon ne kontakt me Helenet – shek. III Para Kri. (sipas Fulvio Cordinianos, Shqiperia, vell. 1, foto 255). Vazhdon me Despotatin e Epirit shek. XIII Pas Kri. (sipas Andrew Crowson, Butrinti Venecian, foto 255/4, 255/5, 255/6) dhe gjendet edhe ne epoken e Gjergj Kastriotit ne shek. e XV (sipas Marin Barletit, Skenderbeu). Per ai do te ringjallej perseri nen termin EPIRI I RI me 1832, kur Papa Gregori XVI do te nxirrte urdheresen mbi formimin e Provinces Franceskane te Epirit te Ri.

Nga e gjithe kjo dinamike rezulton qe interesi propagandistik i ekzistences se EPIRIT nuk ka qene produkt shqiptar, por ai ka qene i domosdoshem per Seline e Shenjte pasi Papa i Pare ne Qytetin e Perjetshem te Romes eshte Papa Epirot Shen Eleuteri (171/177 – 185/193, -sipas Annuario Pontificio per l’anno 2001, f. 8^* – foto 308, 309).

Ndersa problemi i Dy Dibrave eshte disi me i zgjeruar dhe permban brenda shume fallsifikime, qe nuk eshte veshtire te zbulohen. Njeriu qe ka bere shtremberimin gjeografik te Dy Dibrave eshte autori i Kanunit te Dibres vetem per nje aresye: te perfshije zanafillen e Kastrioteve brenda treves dibrane sipas mentalitetit shqiptar (foto 310), por me kete veprim i ka nxjerre jashte territorit shqipfoles Dy Dibrat Historike te kohes se Gjergj Kastriotit – Skenderbeut duke justifikuar vendosjen e kufijve me 1913 dhe zvogelimin drastik te vendodhjes se popullates shqipfolese.

Sipas Xhafer Martinit, kur flet mbi kuvendet dibrane, “Kuvendin e hapte kreu i Malit ku behej mbledhja. Ne balle te kuvendit ulej kreu i Malit me te larget. Po qe se kuvendi mbahej ne Diber te Poshtme, kryet e vendit e zinte Karaj i Bulqizes; kur mblidhej ne Diber te Eper, kryet e vendit e zinte Troci i Recit” (shenimi i f. 187).

Ky percaktim u perforcua nga Kristo Frasheri ne librin e tij mbi Dibren (foto 284, 285), duke e “saktesuar” ne lidhje me lumin Drin, sipas te cilit (foto 311):

“duhet thene se trajten ne shumes te emrit Diber (Dibrat) qe perdor  Akropoliti e ndeshim edhe tek kronisti tjeter bizantin Pahimeres (Deurat) kur flet per ngjarjet e vitit 1259. (G Pachymerius. Historiae. Bonnae 1835. Vell. I. Libri II, ff. 106-107. Perkthimi shqip: Burime tregimtare etj, f. 196). Kjo tregon se ndarja e treves dibrane ne dy pjese – Dibra e Eperme dhe Dibra e Poshtme – njihej te pakten qysh ne mesin e shek. XIII. Emertimet u percaktuan nga rrjedha e lumit Drin, mbasi ne Dibren e Eperme Drini eshte, ne krahasim me nivelin e detit, me lart se ne Dibren e Poshtme.” (f. 77).

Por cfare na thote Marin Barleti dhe Fan S. Noli ne veprat e tyre mbi Skenderbeun, ne lidhje me gjeografine e Dy Dibrave?

Marin Barleti, kur flet per Sfetigradin ne dy vende (foto 312) shkruan:

“Mbetej Sfetigradi, qe per Iliriket ^b), do te thote: qytet i shenjte. Epiroti, pa humbur aspak kohe ne Stellush, i shpuri forcat atje me shpejtesine me te madhe. Ky qytet ndodhet ne Diber te siperme prane kufijve te mbreterise, si fole shqiponje ne nje mal te larte” (f. 77).

Dhe ( foto 313, 314):

“Nuk shkoi dhe shume kohe dhe Murati i mori vesh te gjitha keto ngjarje: lajmetare njeri pas tjetrit nga Alhria dhe nga ana tjeter te Maqedhonise po mbushnin tanime oborrin e tij, duke uluritur se ishte rrembyer e shkaterar gjithcka, se nuk shihej me kerkund asgje vec vdekjes e toberi, se Epiroti, i pakenaqur me rifitimin e mbreterise aterore, po demtonte cdo dite me ushteri agresore banoret e tjere te mbretit e po ripte vendin, se ia kishte arritur tanime te behej  zot i shume gjerave dhe te mos pushonte per asnje cast egersine dhe furine e tij te zakonshme, se kishte futur ne mbreteri te tij me deshiren e tyre te dy Dibrat, pasi ato vrane me dore te vet rojet turke apo ia dorezuan te lidhura prijesit te ri. Keto vende i ishin shtruar dikur babes Gjon. Por ky, sic e kemi thene, u shtyp nga Murati dhe, per te patur paqen e kerkuar, i dorezoi atij, bashke me te bijte peng edhe dy Dibrat, ne baze te kushteve te marreveshjes. Pastaj ata thonin se per se afermi kishte per te rene edhe Sfetigradi, i cili ndodhej ne Diber te poshtme ^{a)-me lart u tha Sfetigradi ndodhej ne Diber te siperme. Lajmetari, ndoshta, s’e dine mire vete} dhe si kishte mbetur asgje per te ndihmuar luften apo per te ushqyer burrat, nga cdogje rreth e qark tij kishte rene e mbahej nga armiku, se, bashke me shume vende te tjera, ishte shkeputur e ishte futur nen zgjedhen e tij, qofte me kryengritje te banoreve, qofte i shtrenguar nga frika apo nga te zezat e pambaruara, edhe Mokra, e cila s’e kishte provuar kurre sundimin e fisit te Kastriotevet.” (f. 89-90).

Ky pershkrim na tregon se Dy Dibrat nuk ishin te Skenderbeut, por ai i mori vetem pasi mori Sfetigradin, dmth ajo qe thuhet ne citimin e pare nuk eshte e njekohshme me ate qe thuhet ne citimin e dyte e per rrjedhoje Sfetigradi perben kufirin midis principates se Kastriotit, te mbetur qe nga koha kur ju nenshtrua Muratit, dhe Dy Dibrave te sapo marra nga pushtimi otoman.

Ne lidhje me emertimin e qendrave te banuara ne Dibren e Siperme (Sfetigradin, qe sot ndodhet ne territorin maqedonas) kemi gjetur piken lindore, duke e marre Drinin si pike referimi. Dhe perpara se te fillonte beteja e Torviollit, Skenderbeu ngriti fushimin ne Diber te Poshtme (f. 108), gje qe e gjejme edhe tek Fan S. Noli  mbi historine e Skenderbeut, f. 89, Tirane 1967 (foto 315, 316, 317), dhe ne kete menyre kemi percaktuar vijen Lindje (Sfetigradi) – Perendim (Torviolli)

ku ne mes kalon Drini, si nje vije kufitare te ndarjes se Dy Dibrave prej njera-tjetres, por dhe nje kufi i perafert se deri ku shkonin pronat matjane te Kastrioteve ne kufi me Dy Dibrat (foto 318).

Interesant eshte fakti qe tek botimi i Fan Noli mbi vepren e Gjergj Kastriotit Skenderbeu 1405-1468, Tirane 1967, f. 66, mungojne emrat e dy fshatrave qe Gjon Kastrioti dhe bijte i dhurojne Manastirit te Hilandarit ne Malin Athos me 1426.

Nje situate te paqarte mbi kete problem ka dhene dhe historiani Oliver Jens Schmitt ne librin e tij mbi Skenderbeun, Tirane 2008, f. 30, ku thuhet: “Ne Diber te siperme ishte me fame keshtjella te cilet sllavet e quanin Svetigrad (“qytet i shenjte”), prane tij edhe qytetthi Rahovnik (sot: Diber) dhe foleja e bujareve Koxhaxhik ⁵⁶. Ne Dibren e poshtme qendren e lugines e perfaqesonte Piskupia (shqip Peshkopia, “seli e peshkopit”), nje fshat i vogel tregu, i cili aty nga mesi i shekullit 15, pas pushtimit osman, zor se numeronte me shume se 120 deri 150 banore⁵⁷”. Paqartesia konsiston prej faktit se kundrejt Drinit Svetigradi dhe Peshkopia jane te barabarte, ne te djathte te derdhjes, cka vihet ne dyshim marrja e Drinit si pike referimi per peraktimin e emrit te Dy Dibrave. Edhe tek ky autor mungon teresisht dokumenti i vitit 1426.

Te pakten sipas kesaj harte (foto 318), ose do te pranojme qe Dy Dibrat ndodhen teresisht ne territorin shteteror shqiptar, por prania e qytetit te Dibres ne territorin e shtetit Maqedonas e permbys kete hipoteze; ose do te pranojme qe Dy Dibrat ndodhen ne Maqedonine e Sotme Veriore, ku Dibra e Poshtme ndodhet edhe ne territorin e shtetit shqiptar ne vijen Perendim-Lindje: Valikardh-Shupenze-Maqellare (ne veri) me shtrirje drejt Jugut, atje ku sot ndodhet Golloborda dhe vija e kufirit, Maqedoni Veriore-Shqiperi, e ka ndare me dysh Dibren e Poshtme ne vijen Jug-Veri. Banoret e sotem shqiptare te Struges, Tetoves, Shkupit Perendimor a do te revoltoheshin po t’i pohoje karakterin dibran te tyre te lidhur me epoken e Kastriotit?

Ҫudia vazhdon edhe me tej, kur zbulojme se as Kristo Frasheri, ne librin e tij mbi Skenderbeun, Tirane 2002,  nuk i jep emrat e dy fshatrave sipas dokumentit te vitit 1426 (f. 92).

Ne ndihme na vjen Kasem Biçoku, qe ne librin e tij mbi Skenderbeun, Tirane 2005, f. 67, publikon harten e Sanxhakut shqiptar (foto 319) ku pozicioni gjeografik i Dy Dibrave perputhet me

informacionin qe na japin Marin Barleti dhe Fan Noli, vetem se emrat e Dibrave i ka vendosur me sens te kundert ne krahasim me autoret e mesiperm. Por autori Biçoku ne nje studim tjeter mbi Skenderbeut, Tirane 2005, f. 154, na jep informacionin se rregjistri osman i timareve ka te shenuar te gjithe emrat e fshatrave qe me 1467 formonin krahinen e Dibres se Poshtme. Edhe ky autor nuk i jep emrat e fshatrave qe Gjon Kastrioti i dhuroi Manastirit te Hilandarit me 1426 (f. 92). Autori nuk ben fjale per dokumentin e vitit 1426 e per rrjedhoje nuk ka se cfare fshatrash te vecante duhet te permende.

Ne kujtesen time me ishte fiksuar dokumenti i vitit 1426 dhe emrat e dy fshatrave qe Gjon Kastrioti i kishte dhuruar Manastirit te Hilandarit dhe mungesa e tyre ne shume punime me coi ne dyshime te medha mbi kerkesen per te zbuluar se cfare fshihej pas emrave te ketyre dy fshatrave.

Kerkimi neper veprat mbi Gjergj Kastriotin-Skenderbeun te shume autoreve shqiptare dhe te huaj e dha rezultatin e vet vetem kur u ndesha me vepren e Aurel Plasarit, Skenderbeu, nje histori politike, Tirane 2010, f. 263 (foto 320, 321), ne te cilen shkruhej (foto 322): “Prej dy akteve te tjera dokumentare, qe lidhen me manastirin e Hilandarit ne Malin e Shenjte, duket sikur Gjergji se toku me tre vellezerit te kene qene te pranishem ne atdhe nga viti 1426, kur Ivan (sic) Kastrioti me djemte e tij Stanisha, Reposh, Kostandin dhe Gjurg (sic) i kane dhuruar ketij manastiri katundet e Radostushes dhe Trebishtes²¹⁴” (nenvizimi shume fish i imi, GH).

Komentet e ketyre rreshtave kane dicka interesante: Fshati Trebisht eshte i pranishem edhe sot ne mes te popullates Gollobordase ne kufirin Shqiperi-Maqedoni e Veriut, pa kaluar Klenjen majtas, por qe sot nuk ka me asnje banore (te pakten kjo situate ka qene qe nga viti 1974, kur isha per here te pare nder ato ane).

Tani pyetja shtrohet: – Perse kane tentuar te fshehin emrat e ketyre dy fshatrave: per shkak te popullates qe lidhet me to, apo per faktin se Trebishti ndodhet shume poshte Dibres se Poshtme brenda territorit te shtetit shqiptar dhe me kete ndryshon konfigurimi qe i eshte bere Dy Dibrave nga historianet e shkolles komuniste?

Por na ekziston nje analize tjeter e realizuar nga studiuesit shqiptare te Dibres Historike qe ndodhet sot ne territorin e Maqedonise Veriore. Ne dy vellime (foto 322/1, 322/2) keta studiues kane bere nje pune teper serioze duke mos e lene pas dore shtritshmerine gjeografike te Dibres Historike. Ne keto vellime autoret shqiptare te Dibres Maqedonase kane shpalosur diskutimet e realizuara ne nje simpozium shkencor te realizuar ne Diber nga 19 deri 21 nentor 1993 (Diber 1995)  ku  ndodhet  Harta  Arkeologjike  e  Dibres (foto 322/3), si  per t’i treguar manipulatoreve te

Historise se Kombit Shqiptar se Dibra u perket shqiptareve, por ndodhet edhe ne Maqedonine Veriore dhe nuk ben te anashkalohet per efekte te manipulimit politik. Por ata nuk kane dashur te konfrontohen teorikisht me studiuesit shqiptar, pasi e kane perputhur harten e Dibres Historike edhe me Dibren Politike te krijuar me 1922 nga shteti shqiptar i asaj kohe. Mbi kete lloj veprimtarie i jane krijuar kushtet studiuesve shqiptare te epokes komuniste dhe postkomuniste te krijojne nje Dibre te tjetersuar teper larg asaj qe pershkruan Historia e epokes se Gjergj Kastriotit.

Por i kane rene ndesh pikepamjeve te Kristo Frasherit dhe Xhafer Martinit edhe disa studiues te tjere qe e kane paraqitur Dibren sipas kushteve te perjetuara nder shekuj, si me poshte:

– Dr. Arian Kadiu, Dibra e Madhe, Tirane 1996.

– Arian Kadiu, Dibra e Madhe dhe nje veshtrim ne Dibren e Vogel, Tirane 2010.

– Arian Kadiu, Dibra e Madhe, Sheheri i Dibres, Tirane 2005.

– Mois Kamberi, Dibra ne periudhen e Rilindjes Kombetare Shqiptare, Tirane 2012.

– Dr. Faruk Borova, Dibrane dhe Tiranas, gezime dhe zhgenjime pa fund, Tirane 2013.

Kjo analize na jep te kuptojme qe sot kemi dy lloj Dibrash: nje Diber Historike te kohes se Gjergj Kastriotit dhe nje Diber Politike e krijuar pas 1912 ne territorin e shtetit shqiptar, kur qyteti i Dibres u la ne territorin Maqedonas te sapoformuar. Por kjo do te thote qe historiografia komuniste ka justifikuar favorizueshem shtetin Jugosllav ne percaktimin e kufijve me Shqiperine pas 1945 edhe pse ato u percaktuan perfundimisht me 1913. Te pakten ulja poshte e Ilirise ne territorin ku sot eshte shteti shqiptar, duke e larguar nga territoret ku sot ndodhet shteti Serb, Slloven, Kroat, Bosnje Hercegovine, dhe eleminimi i Dy Dibrave nga territori i Maqedonise Veriore eshte interpretim favorizues i ndarjes se kufijve sipas vitit 1913 ne Londer.

– KANUNI I LEK DUKAGJINIT, varianti i PUKES.

Ky kanun eshte pergatitur nga autori Xhemal Meçi ne vitin 1966 (Xhemal Meçi, Kanuni i Lek Dukagjinit, ne variantin e Mirdites, Tirane 2002, f. 29).

Autori i Kanunit te Lek Dukagjinit, varianti Puke, Xhemal Meçi, ka nje merite per kete rast: ka dhene harten e zones se Pukes ne lidhje me krahinat rrethuese, qe gjithsesi kane Kanunet e tyre (foto 323), harten e Pukes me nendarjet e saj (foto 324) dhe harten e Pukes me fshatrat qe varen prej saj (foto 325) ku zbatohej Kanuri i Lek Dukagjinit, varianti i Pukes. Ne njeren prej ketyre hartave (foto 323) jepet dhe Rrafshi i Dukagjinit (i shtrire ne Kosove) prej nga duhet nenkuptuar aresyen perse Kanuni i Lek Dukagjinit ka depertuar ne truallin e shtetit te sotem shqiptar dhe kush e solli. Duhet nenvizuar qe eshte i vetmi rast ne korpusin juridik Kanunor Shqiptar qe jepet harta ku shtrihet ky Kanun per koherat e shkuara dhe te shek. te XX-te edhe pse pas 01 shtator 1928 u vendos Kushtetuta Mbreterore dhe pas 1945 u pretendua per luften kundra ketij Kanuni.

Autori na jep raportin e popullates ne lidhje me Besimin Fetar (afro 80% te Besimit Katolik dhe rreth 20% te Besimit Musliman), por nuk ka qene i afte ta lidhe kete raport me Kanunin e Lek Dukagjinit (K.L.D.)dhe perse u krijua nje variant i tij ne krahinen e Pukes.

Duhet thene qe klasifikimin e kapitujve te K.L.D. autori nuk e ka perputhur me ate te At Shtjefen Gjeçovit dhe ndoshta ky ka qene nje instinkt i Xhemal Meçit, por per At Shtjefen Gjeçovin ka nje domethenie qe autori i variantit te Pukes nuk e ka perceptuar dot.

1-Feja dhe Institucionet Fetare

Ne kete punim problemet Kanunore te lidhura me Institucionet Fetare dhe Besimit Fetar jane ne kapitullin e 8 (f. 97-100).

Edhe pse raportet e besimtareve ne krahinen e Pukes jane 4 me 1 ne favor te Katolikeve, pikat Kanunore pergjithesisht jane te lidhura me Kishen Katolike.

Neni 262 Kishe e Xhami per urdhen te te parit te Fese pa asnje nderhyrje te Katundit apo Bajrakut. Kanuni dhe Feja i kane punet e ndame.

Neni 263 Kishe e Xhami ne fis e katund. Kisha dhe Xhamia nuk bejne pjese ne asnje fis e vllazni ne katund a jashte tij. Fisi dhe katundi kane punet e veta, sikurse Kisha dhe Xhamia kane pune vetem me Besimin Fetar pa asnje lidhje me detyrat e Katundit.

Neni 265 Te drejtat e Kishes jane vetem brenda famullise se vet. Kisha ka tager mbi rrethin e Kishes e mbi cdo pasuni tjeter qe e ka ba te veten: ara e vneshta, livadhe e pyje, gja te gjalle e pare. Ne mal e vrri te katundit e te famullise ka tager kullose. Kisha ka tager me shit e me ble ne pasuni te vet, me marre te falunat per shpyrt mbi Kryqe e Ltere te famullise se vet. Me to ban si ta shohe me rruge, po jashte Kishet kujt nuk i jep hesap.

Deri tek Neni 278 dallohet supremacia e Kishes dhe drejtuesve te Saj nga pikepamja e pronesise.

Por ne Nenin 276 dallohet supremacina e Kishes ndaj Xhamise perse i perket fajeve. “Sado me ra ne faj e ne gjak shpija e famullitarit, ky s’bje as ne faj as ne gjak. Me vra kend Hoxha, bje ne gjak ky e shpija e tij, po dorzanet e Xhamise ja djegin shpine per tager dorzanie ati qe merr gjak mbi Hoxhe”.

Diferenca e trajtimit Kanunor te Institucionit Katolik kundrejt Institucionit Musliman eshte nje tregues i diferences se popullatave sipas Besimit Fetar, por dhe kohen e pamjaftueshme per zhdukjen e saj, cka do te thote se popullata muslimane ne krahinen e Pukes ka shume pak kohe qe eshte mbivendosur atje edhe pse eshte tentuar qe t’ja pershtasin Kanunin te ardhurve.

2- Prona

Shqiptaret ne asnje rrethane nuk e kane te qarte menyren se si ka lindur PRONA ne planin aplikativ edhe pse forma me e pare e saj ndodhet vetem ne Shqiperi, te pakten brenda kontinentit europian. Dhe kjo e ka nje aresye, sepse ne Materializmin Historik qe shqiptaret kane bere ne te gjitha nivelet e arsimit te detyrueshem dhe universitar e pasuniversitar, pasi lindja e PRONES, sipas F.Engelsit tek Anti-Dyringu (Pjesa e dyte, Ekonomia politike, I, Objekti dhe metoda, f. 143-155) i eshte adresuar ndarjes se punes, por pa marre parasysh ne asnje rast deduksionin e Marksit qe thote se:  Ndarja e punës bëhet një ndarje reale vetëm nga çasti kur lind ndarja e punës materiale dhe shpirtërore” dhe Marksi ka shënuar anash: “Me këtë përputhet tipi i parë i ideologëve, priftërinjtë” (nënvizimi i Marksit – Marks-Engels, Ideologjia gjermane, f. 31) e per rrjedhoje pa e treguar ekuacionin teorike dhe praktik te aplikimit te procesit duke anashkaluar rolin e Institucioneve Fetare ne zhvillimin progresiv te shoqerise njerezore ne menyre konkrete. Jo vetem kaq, por ne teorine marksiste nuk eshte vene dallimi cilesor midis prifterinjve dhe priftereshave. Per kohen ne te cilen ben fjale Marksi nuk behet fjale per prifterinjte, por per priftereshat, sepse forma me e para e drejtuesit shpirteror ne Boten e Njeriut ka qene FEMRA dhe kjo e ndryshon te gjithe konfigurimin teorik te lindjes se PRONES. Por kjo do te thote se elementi me i afert me Pronen Private mos te jete Ndarja e Punes, por Institucioni Fetar. Pikerisht kete fakt marksizmi teorik e ka anashkaluar dhe kete ne e gjejme ne nje veper te Frederik Engelsit, i cili i permend Institucionet Fetare, por nuk u jep asnje rol konkret ne Historine e Njerezimit duke e kufizuar dhe tjetersuar kete rol; sipas te cilit:

“Sipas historisë së Greqisë së Gratit gjinia e Athinës, veçanërisht mbështetej në këto themele:

1. Te kremte fetare te perbashketa dhe e drejta ekskluzive e prifterinjve per te kryer ritet e shenjta per nder te nje perendie te caktuar, qe thuhej se ishte e para e gjinise dhe si e tille kjo perendi kishte nje emer te vecante.

—————————-

3. E drejta e trashëgimit nga shoqi-shoqi
4. Detyra për të ndihmuar, për të mbrojtur dhe për të përkrahur shoqi-shoqin në rast dhunimi.

—————————-

6. Zotërimi, të paktën në disa raste, i një pasurie të përbashkët me një arkont (plak) dhe me një arkëtar më vete” (Frederik Engelsi, Origjina e familjes, e pronës private dhe e shtetit, f. 149).

Ҫuditerisht ne Kanunin e Lek Dukagjinit, varianti Puke, eshte i pasqyruar ky proces jo vetem ne planin teorik, por dhe ate praktik duke i dhene nje goditje serioze teorizimeve ne kete fushe.

Praktika se si ka ndodhur ky proces eshte i pasqyruar ne Nenet e ketij Kanuni ku çuditerisht autori Xhemal Meçi, edhe pse e ka te shkruar, nuk e ka pikasur.  Dhe kjo e ka nje aresye te lidhur me spostimin e kapitullit mbi Institucionet Fetare nga pozicioni 1 (Sipas Kanunit te Lek Dukagjinit te At Shtjefen Gjecovi O.F.M., Tirane 1993, Shkoder 2010, f. 1) ne pozicionin 8 te variantit te Pukes (deshire e autorit Xhemal Meçi); keshtu qe nuk do te marrim parasysh renditjen e Neneve.

Tek Neni 262, Neni 263, Neni 265 kemi aktivitetin e Institucioneve Fetare te pavarura dhe te palidhura me popullaten vendase, e cila ne lidhje me pronen ka keto Nene Kanunore, te shprehur ne kapitullin Rend Ekonomik, pjesa 1. Prona dhe Kufiri, Kreu i I – Toka, gjaja e sendet e shpise:

Neni 279. Plang e rrang

Cdo shpi kulmi ka plang e rrang te veten: truell e oborr are e vreshte, kopsht e livadh, prozhem e mal, kullote e tbune, ksolle e vithna, qarranik e koshar, mulli e vanice ne kufijte e vet. Ja ka lane nane e babagjysh, i ka ble e ba nderrim, i ka prej kushrish te lana shkret, Kanuja ja njeh per te vetat. Kush tjeter ne to nuk mund t’i perzihet. I punon a i len djerrt, i le are a vneshte, livadhe e kullose, pune per te. “I zotnon ai”. Kush s’ka tager t’ja zaptoj ose ta coj prej vendit pse asht ma i forte.

Neni 280. Caku para shpis

Cdo shpi ka per cak rreth vedit oborrin e shpise. I jashtepragut s’ka te drejte me e kalue kete cak pa i pri nji i shpise.

Miku e shoqi, rrogtari e lypci thirrin ne oborr. Mos me u pergjegj kush, rrine e presin a largohen ne pune te vet. “Ne shpi te hyj s’hyhet pa te zone”. Gjete gja ne oborr te shpise huej, te drejte me e preke nuk ke. “Gjaja e huej s’preket”.

Neni 281. Pasunia tjeter e shpise

Cdo shpi ka pssunine e vet: gjane e gjalle, lope e qe, dhi e dhen, kale e gomar, derr e qen, pula e blete, drithe e kopshtije, bylmet e pije, veza e mjalte, leshe e kmende, grazhdije e gjeth, pemet e almiset, veglat dhe rraqet e shpise.

Ndersa ne Kreun II flitet per Pronen e perbashket:

Neni 282. Bashkaria e katundit…………………..

Kreun III flet per fitimin e pronesise

Neni 287. Tbuni e hija e tij…………………………

Kreun IV. Flet per kufinin

Neni 299. Kufini i vuem……………………………..

Kreun V flet per luajtjen e kufinit

Neni 301. Te ankuemit per kufijte

Pra ne Kanunin e Lek Dukagjinit, varianti Puke, ne shohim nje ndarje te prere ne proceset e PRONES jo vetem midis pjestareve te bashkesise katundare, por edhe midis tyre dhe Institucioneve Fetare ku keto te fundit nuk kane asnje lidhje me bazen fshatare ku sherbejne. Pra procesi i zhvillimit te PRONES e ka kaluar cakun zanafillor te saj dhe PRONA KISHTARE  sillet si forma ma e pare e Fazes Fisnore te saj.

3- Miku

Gjendet ne kapitullin PARIME THEMELORE TE KANUNIT, Kreu i III.

Neni 135. Miku ndera e shpise….

Neni 136. Miku ne oborr……………

Neni 137. Pritja e mikut ne shpi…….

Neni 138. Nderet e mikut ne sofer……

Neni 139. Nderet e mikut mbas darke……….

Kreu IV, Detyrime ndaj mikut………………

Kreu V, Miku i mikut…………………………..

        Kreu VI, Miku i shoqit kufitar……………….

Kreu VII, Miqte ne feste, gosti, dasem, mort………….

Kreu VIII, Detyrat e mikut ndaj mikpritjes………………

Kreu i IX, Mikpremja…………………………………………..

Ne shohim qe Nenet mbi Mikun ne Kanunin e Lek Dukagjinit, varianti Puke, ndryshojne tej mases me Nenet e te njejtit subjekt ne raport me Kanunin e Dibres, por edhe me ate te Laberise, duke na argumentuar qe popullatat qe e kane perdorur ndryshojne midis tyre perse i perket zanafilles sociale.

4- Familja

Gjendet qe ne Pjesen e Pare, Kreu I, me fillesen FIS.

Neni 1. Gjak e fis.

Gjak e fis jane te gjithe ata qe brez mbas brezi i perkasin nji katragjyshi prej kohesh qe s’mbahen mend.

Prej Bjeshkve te Namuna e deri ne brigjet e Fanit Kanuja njeh 12 fise te Lek Dukagjinit: Hotin, Morinen (Orosh, Spac e Kuzhnen), Kabashin, Gashin, Dukagjinin (Shala e Shoshi), Kelmendin, Krasniqen, Thaçin, Gruden, Berishen, Shkrelin e Bytyçin.

Me kete rend zane vend ne prije e Kuvend, ne ndeje e sofer, ne kuvendet nderkrahinore, ne festa, ne dasma e morte.

Me u shkel ky rend, do e peshohet e te gjykohet me pleq. I rami ne faj lan gjoben.

Neni 2. Vllaznit e fisit

Ҫdo fis ka degt e veta te dalun prej katragjyshit te vet. Te fisit te Kabashit jane te dalun prej Lekë Kolojës; të Thaçit prej Gjeç Gjonajt, te Berishes prej Kojes Berishes, te Kçirës prej Karakols Zi. Deget e fisit jane vllaznit e fisit. Te Kabashit jane Koklekajt, Qaflekajt, Lushlekajt e Haderlekajt. Te Thaçit jane: Buçgjeçajt, Dodgjeçajt, Geggjeçajt e Pregjeçajt. Te Berishes jane: Deskajt, Doçajt, Tetajt e Marojt. Te Kçirës jane Lekjat, Pelajt, Dodajt e Nikajt. Me pri ka te drejt vllaznia e vllajt te madh.

Vllaznit dahen ne vllazni te vogla, ne kushrini. Kushrinit bahen prej shpish te dame nji zjarmi.

Rendi i vllaznive asht tager Kanuje si per fiset.

Neni 3. Brezat ne fis e vllazni

Brezat ne fis e vllazni vin me radhe prej katragjyshit e babgjyshi. “Katerqind brezash” me shkue fisi e vllaznija e “katerqind” zjarmesh me u nda e me u shpernda te len e prendon fis e gjak jesin per jete nder veti.

Brezat numrohen prej babe e babgjyshi djale mbas djali. Brezat prej babe jane te caranit.

Neni 4. Bijat ne gjini

Bijat s’lan breza. Ato lane gjini bi mbas bije e nip mbas nipi. Nip e mbesa bijash jane ai varg djemsh e çikash qe dalin prej bijash, te martueme ne fise te tjera. Shpit e fisit numrohen per zot shpijet. Te zot t’e shpivet jane pjestaret e fisit. Pjestaret e fisit, kuzhdo qofshin: pleq a kren, sterpleq a vogjli, ne katund e fis jane te barabarte ne te drejta e detyra.

………………………………..

Kreu II

Shtepia (Familja)

Neni 8. Shpija

Shpi jane gjindja me lidhje gjaku qe kane per kulm nji zot shpije e celen mbas fjales se tij

Shpija asht e nji kulmi edhe pse ka kulle e shpi, ksolle e tbana ne vrri e ne bjeshke, mbrenda e jashte katundit, per derisa ka nji zot shpije e celet mbas fjales se tij. Shpija asht e vogel dhe e madhe, por ne katund e fis jane barabar ne te drejta e detyra.

…………………………………

Kreu III, Zoti i shtepise………………………

Kreu IV, E zoja e shtepise………………….

Kreu V, Njerezit e shtepise……………………….

Kreu VI, Shtepia ne katunde e ne bajrak………………..

Kreu VII, Shoqi ne katund e bajrak…………………………

Kreu VIII, Shoqi kufitar (Fqiu)…………………………………..

Ne shohim se perkufizimet mbi organizimin social ne Puke, sipas Kanunit ne fjale, eshte nje modifikim i Kanunit paraardhes, dmth te Kanunit te Lek Dukagjinit, mbi kete argument duke vertetuar se kemi nje bashkeveprim nderkanunor midis dy popullata me ndryshueshmeri shkalle civilizimi duke ju shkeputur formes klasike patriarkale, por duke qendruar brenda kesaj forma sipas menyres monogame ku sundimi i burrit mbi gruan nuk ka ate shkalle qe kishin familjet helene dhe gruaja nuk e ka arritur akoma shkallen e skllaverise se saj. Pra modifikimi nderfamiljar ne Kanunin e Lek Dukagjinit, varianti i Pukes, eshte bere per te pajtuar dy shkalle civilizimi te ndryshme me prejardhje popullatash te ndryshme me ardhje nga Veriu drejt Jugut dhe nga Lindja drejt Perendimit.

– KANUNI I LEK DUKAGJINIT, varianti i MIRDITES.

Autori nuk e thote se qe ne kohen e Republikes-Mbret deri pas 1945 pat filluar coptimi i Principates se Mirdites ne shtate rrethe te politikes vendore te shtetit shqiptar (na kllapa jane fshatrat qe i perkasin Mirdites nga pikepamja historike, por qe drejtuesve vendore nuk u pelqen si fakt): Lezhe (Ungrej), Shkoder (Vig), Puke (Luf, Gjegjan), Kukes (Laku i Qershise deri ne Fushe Dukagjin), Diber (Lure), Mat (fshatrat rreth liqenit te Ulzes) dhe vete Mirdita. Keshtu qe behet pak e veshtire percaktimi i ndarjes se zbatimit te Kanunit te Lek Dukagjinit sipas varianteve dhe sipas tjetersimit te tij ne Kanunet krahinore. Megjitheate do te pranojme qe Kanuni i Lek Dukagjinit, varianti i Mirdites, shtrihet sipas hartes se meposhtme (foto 326). Por harta ka nje lapsus historiko-politik, pasi atje ku thote Dibra ne realitet eshte Lura qe ka nje Kanun tjeter nga ai i Dibres (Kararet e Dheut, por ne kete pike fillon dhe mbaron fallsifikimi i Historise reale te Dibres Historike dhe transformimin ne nje histori te Dibres Politike).

1-Feja dhe Institucionet Fetare

Ne kete Kanun Kisha eshte vendosur ne kapitullin e dhjete te Pjeses se Pare (f. 145-149) me nje nenkuptim qe i takon nje akti teper te larget edhe pse Mirdita ka qene ne realitet zemra e Katoliçizmit Institucional para dhe pas vendosjes se Shtetit Shqiptar deri ne ate mase sa duhet pranuar qe Kisha Katolike ne mes te popullates shqipfolese ka qene instrumenti europian i ruajtjes dhe konsolidimit te karakterit europian te Kombit Shqiptar, sidomos pas shek. XVI-te, kur ne brendesi te tokave arberore u vendosen popullatat e shumta emigratore.

Autori e ka paraqitur Kishen Katolike ne Mirdite si nje institucion krejtesisht te zakonshem dhe pa ndonje rol konkret ne Historine e Mirdites, sidomos pas fundit te shek. XVI, ne kohen kur u hapen shkollat e para shqipe (1584 – Stumbell te Pejes – Kosove). Te pakten shkollat shqipe ne Mirdite (1632-1638-1640) jane te afta te na argumentojne se thelbi i popullates shqipfolese rreth ketyre shkollave perbejne ate qe ka qene e konsoliduar drejt asaj qe perjetojme sot. Dmth thelbi i Kombit Shqiptar fillon me Mirditen dhe paraardhesja e saj ka qene Kosova Dardane. Te pakten te dy keto fakte kane qene te fshehura me shume djallezi pas 1945-ses dhe vazhdojne akoma deri sot.

Megjitheate dy Nene jane kaq determinuese ne Kanunin e Lek Dakagjinit, varianti i Mirdites, sa ato nuk mund ta fshehin dot paritetin e Kishes kundrejt cdo aspekti social qe bashkejetonte me Kishen, te pakten perpara 1967 edhe pse autori Xhemal Meçi ne nje pike e ka vene Kishen ne varesi te Kanunit (Neni 332, kryefjala e fundit, ku pranohet qe blemja e shitja e tokave, vneshtave, lande e pyll nga ana e Kishes do te bahet me Kanu).

Neni 332. Tagri plangçor i kishes

.…………………………..

.…………………………..

Kishe e qele kane tager per udhe e shteg. U mbyll, s’u mbyll kisha, ato nuk mbyllen kurre.

Neni 333, Rrethi i kishes

.………………………………….

Mbrenda rrethit te kishes zotnon vet kisha me famulltarin e saj. Aty nuk mund te perzihet kush i famullise as per pune kishe, aq per qele e’ famullitar, as per sherbese e’ vorre, as per te hime e’ te dalme. Jane pune te famullitarit me te parin e fese.

Neni 334 –  338…………

2- Prona

 

3- Miku

 

4- Familja

Sipas autorit Xhemal Meçi Kanuni i Lek Dukagjinit, varianti i Mirdites, fillon me organizimin familjar e shoqeror (1. Fisi, Familja, Fqiu; Kreu I, Fisi).

Neni 1, Gjak e fis. Fisin duje ene ruje!

.……………………………..

I Mirditsi ka vend e rend mbas Hotit.

Neni 2. Fis e vllazni, fise e zarme

Fisi dahet ne vllazni. Vllaznite jane te mdhaja e te vogla.

Mirdita, Shala e Shoshi jane tri vllaznish. Jeta i dau e i shperndau, po gjaku i la t’lidh, tri vllaznish (Po ta pranojme si fakt real, rezulton qe kufijte e Mirdites Historike shtrihen ne kufij me Shalen e Shoshit, dmth lumi Drin eshte kufiri natyror qe ndan keto tre vllazni dhe varianti i Pukes, i Kanunit te Lek Dukagjinit, ka lindur me vone se nevoja per ta pershtatur kufirin midis vllaznive perderisa ekziston tek varianti i Mirdites, por jo tek ai i Pukes).

Vllaznit e mdhaja dahen ne fise te vogla. Tre Bajrakt e Fisit dahen ne 26 fise te vogla. Oroshi ne 12 fise, Spaçi 7 fise ene Kushneti 7 fise. Fiset e vogla dahen ne zarme. Zarmet ne kushrij……………………..

 

–KANUNI I BENDES

 

1-Feja dhe Institucionet Fetare

 

2- Prona

 

• Miku

 

• Familja

 

–KANUNI I LURES (KARARET E DHEUT).

 

1-Feja dhe Institucionet Fetare

 

–KANUNI I MALEVE.

 

1-Feja dhe Institucionet Fetare

 

2- Prona

 

3- Miku

 

4- Familja

 

+ Krahasimi mes tyre

 

Por me Kanunin e Lek Dukagjinit, varianti i Pukes, ne dallojme dy lloj kanunesh krahinore: te lidhura formalisht me Kanunin te Lek Dukagjinit (Malci e Madhe, Puke, Mirdite, Laberi) dhe pa asnje lidhje me te (Lume, Diber, Lure, Bende).

 

+ Krahasimi me Kanunet Klasore

 

Rezana Konomi (Perolla), Rendi etnojuridik ne Shqiperi; Nga Statutet tek Kanunet, Tirane 2013 (foto ).

Levizja e parashqiptareve

 

Konstandin Jireček, Historia e Serbeve, pjesa e pare dhe e dyte, Tirane 2010. Levizja e shqiptareve (foto )

 

Transferimet dhe deportimet e shqiptareve ne kohen e Skenderbeut f. 145…..

 

Me e rendesishmja eshte ndryshimi i popullates ne fillim te mijevjecarit te II-te nga inkursionet Bullgare dhe Vllehe, mbi cfare baze formohen vendbanimet e para me emra Bullgare dhe Vlleh ne Jugun e shtetit te sotem shqiptare, te cilat jane paraqitur vetem si emertime te vendosura nga pushtuesit (Bistrice, Ҫorovode, Llenge, etj, etj). Ky ndikim nuk ka qene dhe fort i rendesishem ne drejtim te rendit shoqeror, por ngjarjet ne fillim te shek. XIII, kur formohet Perandoria Latine e Lindjes dhe ne territorin e Ballkanit Qendror dhe Perendimor konservohen mbeturinat e Kryqezates se Katert (1204-1208), kane krijuar pershtypjen sikur, ne vendin ku sot jetojne shqiptaret, ka lulezuar rendi feudal……………………..

 

 

Dhe tani ajo qe u pelqen per hipokrizi e mashtrim shqiptareve te sotem:

10-Si eshte formuar gjuha shqipe, ose, cila eshte gjeneza Historike  dhe dinamika neper shekuj e gjuhes shqipe?

Parailirishtja, ilirishtja, epirotishtja.

Rrjedhimi i shqipes prej epirotishtes dhe jo prej ilirishtes.

Cfare nuk kane thane Eqrem Cabej dhe Kolec Topalli?

– Mbi ardhjen e popullatave qe sollen pasurimin e leksikut te shqipes me fjale te reja.

– Mos dija nuk eshte argument, vazhdimi eshte si me poshte ne funksion te gjuhes se folur dhe te shkruar:

Keto 27 vjet, ne fushen e filozofise, i sherbyen shqiptareve per te kaluar nga materializmi bolshevik ne idealizmin manipulator pa nxjerre asnje konkluzion nga teorite e formuluara sipas saj. Argumenti kryesor i manipulimit filozofik u perdor ne fushen e gjuhesise ku u shpik nje platforme jo vetem ireale, por ajo tentoi me te gjithe forcen e vet te mohoje punen kater (4) shekullore te gjuhetareve katolike qe formuan Gjuhen Shqipe sipas platformes qe zoteronin shqiptaret deri me 1954, kur botuan Fjalorin e Gjuhes Shqipe me 25 000 fjale. Ishte e vetmja veprimtari intelektuale qe lidhte Kombin Shqiptar me Europen te realizuar nga Kleriket Katolike. E meqenese Kleriket Katolike i kishte luftuar dhe perbuzur rendi komunist, ishte shume e lehte ta permbysje Gjuhen Shqipe me 1972 nga pozicioni historik ne ate antihistorik, edhe pse manipulatoret e Gjuhes Shqipe kishin dy kundershtare te pamundur ne asnje element: lirikun Lasgush Poradecin dhe Emermadhin dhe Emershenjtin e Gjuhes Shqipe pergjate shekullit te XX-te Akademikun dhe Profesorin EQREM CABEJ-n. U desh te pritej kalimi i tyre ne amshim qe t’i shpallej lufte Gjuhes Shqipe ne te gjithe platformen e saj historike. Kjo eshte aresyeja perse sulmohet vepra dhe figura e Emermadhit dhe Emershenjtit te Gjuhes Shqipe pergjate shekullit te XX-te Akademikut dhe Profesorit EQREM CABEJ. Nuk eshte halli as tek mbulimi i krimit komunist dhe as i Gjuhes Shqipe, por gjitheshka behet per te harruar Eterit Historike te kesaj gjuhe: Eterit e Nderuar te Kishes Katolike Shqiptare, udheheqesja e vetme e Kombit Shqiptar kundra armiqve shekullore te tij.

Qe te mund te lidhesh Gjuhen Shqipe me gjenezen historike te Kombit nuk eshte dhe fort e veshtire, bile eshte gjeja me e lehte ne fushen e Historise teorike, per aresyen me te thjeshte: gjuha eshte prezente ne te dy format e saj: e folur dhe e shkruar (simbolizmi ne gjuhesi eshte nje shpikje e shemtuar e idiotizmit intelektual i cili, ne kete rast, shpalos paaftesine e vet per te kuptuar realitetin historik te gjuhes ne te gjithe permasat e veta historike). Gjeja e pare qe duhet zbuluar ne kete rast eshte diferencimi historik i gjuhes se folur nga gjuha e shkruar. Ky rast edhe per shqiptaret eshte i pamundur per gjene me te thjeshte fare: nuk njihet permasa e gjuhes ne agimet me te para te Njerezimit, ne kete rast edhe e parailireve, e paraepiroteve, e paradardaneve; bile edhe ilireve, epiroteve dhe dardaneve. Kjo mungese nuk ndjehet tek paralelet e trinomit te mesiperm, por eshte plotesisht e pranishme qofte tek parahelenet kur kalojne ne helene, qofte tek etrusket kur kalojne ne latine. Kjo na jep te drejte te formulojme ekuacionin e lindjes se gjuhes se shkruar ne planin kohor, autoresine dhe kush produkt social e ka shoqeruar lindjen e saj. Rasti i marre ne konsiderate nuk eshte nje perjashtim, por ai eshte nje pergjithesim praktik ne te gjithe popujt e Europes, vetem se kjo ne kohera te ndryshme. Pikerisht ky fakt con ne perqafimin e parimit poligjenetik te lindjes se Njeriut ne Europe dhe varesine e lindjes se shkrimit nga shpejtesia e zhvillimit social te popullatave qe e bartin ate (kjo gje con ne zbulimin e permasave te zhvillimit social nder popujt europiane, por qe, nga ana tjeter, con ne zbulimin e aresyes perse shqiptaret sot jane popullata me inferiore e popujve europiane dhe cila eshte detyra e saj historike ne te ardhmen).

Fakti qe lindja e shkrimit ne shoqerine helene shoqeron idete juridike (ligjet Drakoniane ne Sparten e Likurgut, shek. IX Para Kri. dhe ligjet e Solonit ne Athine, shek. VI Para Kri.), eshte i lehte pranimi i lidhjes se shpikjes se shkrimit me shtetin dhe autoresine e kesaj lidhje me Prifterinjte Politeiste. Fakti qe shoqeria ilire, dardane dhe ajo epirote nuk kane pasur besimin politeist, e per rrjedhoje edhe te folurit e shkruar, eshte plotesisht e mjaftueshme per t’i renditur ne nje bosht te vetem biologjik dhe plotesisht e mjaftueshme per t’i ndare nga mesapet, japiget, thrakasit, maqedonasi, helenet dhe daket, e per rrjedhoje pa asnje lidhje filacioni biologjik me ta. Ky fakt sherben si argument per mos pranimin e lidhjes se fjales “e lene” me emrin “Helene”; por edhe e pare sipas faktorit KOHE, qe do te thote se emri “Helena” eshte me i hershem se folja “e lene” (ky eshte nje shembell i marre nga Profesori i Historise). Atehere eshte faktori gjuhe qe con ne argumentimin e lidhjes ilire-dardane-epirote dhe aspak me tej; ashtu sic eshte po ky faktor qe con ne argumentimin e lidhjes politike midis maqedonasve-thrakasve-heleneve dhe jo me tej. Ndikimi i botes autoktone ne menyre te diferencuar mbi elementet e trinomit te mesiperm tregon se lidhja biologjike e tyre eshte shume-shume pertej pozicionit emermbajtes e per rrjedhoje kane karakter pjeserisht biologjik te njejte.

Ne Gjuhen Shqipe cdo gje fillon ne vitin 1635 kur kemi per here te pare nje renditje te fjaleve qe flisnin banoret e atyre viteve ne trojet shqipfolese, keshtu qe ta vendosesh gjuhen si argument te lidhjes iliro-shqiptare kur nuk njeh gjuhen ilirishte do te thote t’u mohosh shqiptareve prejardhjen ilire te tyre dhe t’i injektosh nje prejardhje te dyshimte. Ky eshte shkaku perse mbi boten e shpalosur si ilire me mbreter e mbreteresha, me kulturen e piramidave te Bosnjes, me keshtjellat e Rozafes, Durresit, Lezhes bie dyshimi i lidhjes se tyre me shqiptaret e mevonshem.

E po te flasim me gjuhen e shkruar, atehere situata sqarohet ne ekstrem dhe shqiptaret marrin vesh se gjuha e tyre eshte jo me shume se prudukt i mesjetes se vone dhe realisht pas 1635, si veper e Eterve te Kishes Katolike Shqiptare, instrumentit europian pertej asaj kohe e deri me 1912, kur formohet shteti shqiptar. Por shtrimi per zgjidhje i gjenezes se shqiptareve te sotem me ane te gjuhes se shkruar hedh poshte te gjitha variantet e shpalosura nga shkolla e te Marreve te Madheshtise Shqiptare, pasi cdo lidhje shpjeguese e teksteve te vjetra me ane te gjuhes se sotme shqipe argumenton se ato fjale nuk jane shqip, por te huazuara nga bota pellazgjike dhe cdo ngjashmeri me shumerishten dhe sanskritishten tregon se pellazget e kane prejardhjen nga ato ane e asgje me shume.

Problemi shtrohet me raportin e Gjuhes se Sotme Shqipe me ate te para 400 vjeteve ku raporti dinamik eshte 1/ 750 (200 fjale me prejardhje te panjohur ne vitin 1635 kundrejt 150 000 fjaleve qe perdorin sot shqiptaret). A kemi te drejte te pranojme lidhjen varesore te shqipes nga pellazgjishtja me kete raport fjalesh, kur ne realitet varesia eshte nga gjuhet me te cilet eshte relatuar Kombi Shqiptar prej kater shekujsh? Ndersa dinamika progresive e Gjuhes Shqipe nder keto kater shekuj eshte tej mases e qarte dhe duhet te jesh miop te mos dallosh se gjitheshka ka filluar ne shekullin e XVIII dhe ka mbaruar ne te XX-tin sipas kesaj dinamike:

ne vitin 1635 → 2 544 fjale

ne vitin 1702 → 11 200 fjale

ne vitin 1904 → 11 675 fjale

ne vitin 1908 → 13 798 fjale

ne vitin 1954 → 25 000 fjale

ne vitin 1980 → 41 000 fjale

ne vitin 2015 → 150 000 fjale

Kjo dinamike tregon se jo vetem Gjuha Shqipe eshte produkt i politikave europiane, por dhe vete populli shqiptar eshte produkti me i dallueshem i veprimtarive politike europiane per mbi 1300 vjet me pare e deri me sot.

E njejta llogjike ndiqet per formimin e popullatave ne gadishullin ballkanik pas shekullit te VI deri ne fund te shekullit te X-te kur kemi depertimin perfundimtar te popullatave sllave ne gadishull.

Pas gjithe kesaj analize behet pyetje cfare fitojne shqiptaret nga kjo zgjidhje?

Atehere perpara shqiptareve shtrohet problemi i ekzistences sociale, pasi sot ata e dine sakte qe jane:

1-popullata me vjeter ne kontinentin europian!

2-popullata me e pa zhvilluar e kontinentit europian!

3-sot ata ekzistojne dhe enderrojne qe te jene si ajo pjese e Europes me te cilen kane pasur nje lidhje 2500 vjecare!

4-edhe pse sot kane kete gjendje Natyrore e Sociale shqiptaret e dine se Natyra u ka caktuar nje detyre perderisa i ka krijuar ne kete forme dhe i ka lene te jetojne akoma si komb!

Si realizohet ky perbashkim kater permasor teoriko-praktik dhe perse politika ka deshtuar pergjate ketyre 100 vjeteve? Per t’ju pergjigjur kesaj pyetje pikesepari duhet marre ne konsiderate mendimi filozofik dhe shkencor i Races Njerezore ne Toke per te pare se deri ku shkon perputhja. Dhe kur shohim se kjo perputhje eshte e pamundur (pra mendimi filozofik dhe shkencor boteror nuk e shpjegon dot pozicionin dhe detyren e shqiptareve), atehere jemi te detyruar te formulojme nje metodike te re studimore qe eshte e afte te perligje, te pakten ekzistencen e shqiptareve. Pikerisht kete detyre realizon Raporti Kohor-Hapsinor ose Teoria e Absolutizmit analitik duke permbysur te gjithe ate qe konsiderohet si zanafille e Njerezimit ne Toke, d.m.th. realizon Tjetersimin e Historise, ose zbulimin e “Ndergjegjes” Natyrore te ngjarjes.

……………………………………

……………………………………

11- Permbyllje

Sekreti i Manastirit të Shën Marenës eshte i lidhur me zbulimin e aresyes perse u realizua shkaterrimi i Kulteve Fetare me 1967: U be per te zhdukur deshmine e identitetit emigrator te popullates shqiptare dhe te lidhjes se ketij identiteti me pjesen me pak te relatuar me te. Keshtu qe teorizimet mbi lidhjen e gjuhes shqipe me gjuhet e botes behet per te sfumuar pikerisht karakterin emigrator te shumices absolute te popullates shqipfolese dhe eleminimin e asaj pjese qe eshte e lidhur me popullaten autoktone te Kombit Shqiptar (sidomos KATOLIKËT SHQIPTARE).

 

 

 

 

 

12- LITERATURA  e perdorur per kete studim:

 

– Annuario Pontificio per l’anno 2001

– † Anastasi,Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i Gjithe Shqiperise, Ringritja e Kishes Orthodokse Autoqefale te Shqiperise (1991-2012); Tirane ribot. II 2013, ribot. III  2015.

– † Anastasi,Kryepiskop i Tiranes, Durresit dhe i Gjithe Shqiperise, Ne Shqiperi, KRYQ  dhe  NGJALLJE, Tirane 2017.

– Akademia e Shkencave e RPSH, Kuvendi i I i studimeve ilire, vëll II, Tirane 1974

– Akademia e Shkencave e RPSSH, Konferenca kombëtare e studimeve etnografike, Tirane 1977

– Akademia e Shkencave e RPSSH, Konferenca Kombetare per formimin e Popullit Shqiptar, te Gjuhes dhe te Kultures se tij, Tirane 1988.

– Akademia e Shkencave e R.P.S te Shqiperise, Fjalor Enciklopedik Shqiptar, Tirane 1985.

– Akademia e Shkencave e R.P.S. te Shqiperise, E drejta zakonore shqiptare, 1, Tirane 1989.

– Akademia e Shkencave e Shqiperise, Fjalor Enciklopedik Shqiptar, vell. 1, 2, 3, Tirane 2008-2009.

– Akademia e Shkencave e Shqiperise, KODIKU BERATAS  O  MTTEPATIN’OΣ  K’ΩΔlKAΣ, Tirane 2019.

– Aleksander Meksi, Studime per monumentet dhe restaurimin, I – Monumentet 1971-1980, Tirane 2015.

– Aleksander Meksi, Studime per monumentet dhe restaurimin, II – Monumentet 1981-1990, Tirane 2015.

– Aleksander Meksi, Arkitektura Mesjetare ne Shqiperi, Tirane 1983.

– Aleksander Meksi, Kishat e Shqiperise, Historia, Arkitektura, shek. IV-XV, Tirane 2022.

– A. Baçe – A. Meksi – E. Riza, Berati. Historia dhe Arkitektura, Tirane 1988, 2011.

– Albert Ajnshtajni, Pikepamjet dhe mendimet e mia, pergatitur per botim nga Dritan Spahiu dhe Zenun Mula, Tirane 2005.

– Andrew Crowson, Butrinti Venecian, Butrint Foundation 2007.

– Andrea Llukani, Enciklopedia e Krishtere, Tirane 2011.

– Arqile Berxholli, Bashkesia shoqerore ortodokse ne Shqiperi, Tirane 2013.

– Artan R. Hoxha, Kisha Ortodokse nen komunizem, KOASH-i dhe regjimi diktatorial shqiptar, 1945-1967, Tirane 2017.

– Aurel Plasari, Fenomeni Voskopoje, Tirane 2000.

– Aurel Plasari, Skenderbeu, nje histori politike, Tirane 2010.

– Prof. Dr. Aleks Luarasi, Studime per te drejten zakonore shqiptare, 1.Marredheniet familjare, bot. i dyte, Tirane 2007.

– Prof. As. Dr. Aleksander Kocani, “Mbi elektrodinamiken e trupave ne levizje”. Disa refleksione mbi referatin e famshem te Ajnshtajnit. Referat per te mbrojtur DEA ne filozofi ne Universitetin e Letrave, Arteve, Gjuheve dhe Shkencave Humane te Monrpellier, Tirane 2005.

– Anxhela Ҫikopano, Kode Zakonore ne dramaturgjine shqipe, Tirane 2020.

– Dr. Arian Kadiu, Dibra e Madhe, Tirane 1996.

– Arian Kadiu, Dibra e Madhe dhe nje veshtrim ne Dibren e Vogel, Tirane 2010.

– Bernd J. Fisher dhe Oliver Jens Schmitt, Nje histori e permbledhur e Shqiperise, Prishtine 2022.

– Costandino Burileanu, Per iden maqedono-romene, Durres 2016.

– Delo Meçani, Pronesia mbi Token, Tirane 2004.

– Dhimiter Beduli, Kodiku i Kishes se Shen Prokopit te Tiranes 1818 – 1922, Tirane 1997.

– Dhimiter Beduli, Kishe dhe Kulture, Tirane 2006.

– Dh. Beduli, V. Dhora, K. Mara, etj, Shenime per bashkesine ortodokse te Tiranes, Tirane 2007.

– Dhimiter I. Gegprifti, Ortodoksia ne qytetin e Pogradecit dhe rrethinat e tij, Pogradec 2016.

– Ekaterian Andrejeva, Në kërkim të botës së humbur (Atlantida), Tirane 1968.

– Eugen Pepa, Mendimi juridik i shqiptareve nder shekuj, Tirane 2015

– Dom Frano Illia, Kanuni i Skenderbeut, Milot 1993.

– P. Fulvio Corgnano, L’Albania, vol. I, Roma MCMXXXIII.

– Fulvio Kordinjano, Shqiperia, Vell. I, Tirane 2007.

– Fulvio Kordinjano, Shqiperia, Vell. II, Tirane 2008.

– Fulvio Kordinjano, Shqiperia, Vell. III, Tirane 2011.

– Frederik Engels, Parimet e Komunizmit, Tirane 1962.

– Frederik Engels, Origjina e familjes, e prones private dhe e shtetit, Tirane 1970.

– Frederik Engels, Anti-Dyringu, Tirane 1958.

– Fan S. Noli, Gjergj Kastrioti Skenderbeu 1405-1468, Tirane 1962, 1967.

– Dr. Faruk Borova, Dibrane dhe Tiranas, gezime dhe zhgenjime pa fund, Tirane 2013.

– At Giussepe (Zef) Valentini, Ligji i Maleve Shqiptare, Tirane 2007.

– Grup Autoresh, Autoktonia e shqiptareve sipas autoreve gjermane, Tirane 1990.

– Grup Autoresh, Përmbledhje artikujsh arkeologjikë për historinë e lashtë të Shqipërisë, disp I, II, Tirane 1972.

– Grup autoresh, Kodiket e Shqiperise, Tirane 2003.

– Grup Autoresh, Fjalori i Gjuhes Shqipe, Tirane 2006.

– Grup autoresh, E drejta zakonore, shoqeria, ligji, Tirane 2009.

– Gjergj Sinani, Hyrje në filozofinë e historisë, Tirane 1999.

– Gjergji Gusho, Mbi perhapjen e krishterimit dhe te kishave ne rrethin e Pogradecit, Pogradec 2000.

– Harta e Shqiperise 1: 25.000, prodhim i Bashkimit Sovietik 1962.

– Harta e Shqiperise 1: 25.000, Tirane 1979, 1982.

– Harta e Shqiperise 1: 50.000, Tirane 1983.

– Harta e Shqiperise 1: 50.000, prodhimi i SHBA 1999-2002.

– Homeri, Odiseja, Tirane 1965, 1979, 2006, Havana-Kube 1972, Athine 2000, Milano 1940, Roma 1966.

– Instituti Albanologjik i Prishtines, Simpoziumi per Skenderbeun, Prishtine 1969.

– Ismet Elezi, E drejta zakonore penale e shqiptareve, Tirane 1983.

– Ismet Elezi, Kanuni i Laberise, Tirane 2006.

– Prof. dr. Ismet Elezi, E drejta zakonore e Laberise ne planin krahasues, Tirane 1994.

– Ismail Kadare, Një dosje për Homerin, Nëndori 8/82.

– Iurie Raileanu, Diskover Moldova, Chisinan 2018.

– Iulia Wisosenschi, Emil Tircomnicu, Cátálin Alexa, Lecturi vizuali” etnologice la aromânii din Albania – Câmpia Muzachiei- Bucuresti 2015.

– Iulia Wisosenschi, Emil Tircomnicu, Cátálin Alexa, Nistor Bardu, Lecturi vizuali” etnologice la aromânii din Albania – Sarande si Gjirokaster – Bucuresti 2016.

– Iulia Wisosenschi, Emil Tircomnicu, Cátálin Alexa, Lecturi vizuali” etnologice la aromânii din Albania – Zona Korçë, Bucuresti 2014.

– Ilira Ҫaushi, Metodologjia e Historise, Tirane 2003.

– Josif Konstandin Dragan, Historia e Rumuneve, Tirane 1995.

– Jovan Mina Bizhyti, Manastiri i Ardenices, Tirane 2017.

– Kodiku i Kishes Murtilla te Delvines (1635-1929), Tirane 2016.

– Kodiku i Korces, Athine 2012.

– Konstandin Jireček, Historia e Serbeve, pjesa e pare dhe e dyte, Tirane 2010

– Kristo Frasheri, Historia e Dibres, Tirane 2012.

– Kristo Frasheri, Skenderbeu, jeta dhe vepra, Tirane 2002.

– Kasem Biçoku, Skenderbeu dhe Shqiperia ne kohen e tij, Tirane 2005.

– Kasem Biçoku, Per Skenderbeun, Tirane 2005.

– Kallistos Ware, Udha ortodokse, Tirane 2015.

– K.Marks-F.Engels, Letra te Zgjedhura, Tirane 1981.

– K.Marks-F.Engels, Ideologjia gjermane, Tirane1983

– Kemal H. Karpat, Popullsia Osmane 1830-1914, karakteristikat demografike dhe shoqerore, Tirane 2017.

– Ligor K. Mile, Çështje të historisë agrare, Tirane 1984.

– Lidhja e Historianeve Shqiptare Dibrane, Dibra dhe etnokultura e saj, Vell. I dhe i II, Diber 1995.

– Lulëzim Lajçi, Shkodra ne shekullin XV, Prishtine 1997.

– Luigi M. Ugolini, Butrinti. Miti i Eneas. Germimet, botim i dyte 2017.

– Luigi M. Ugolini, Shqiperia e lashte, Tirane 2009

– Luan Dino,Egjiptianet e Shqiperise, Tirane 2004.

– Lorenzo Viezzolit S.J., Shqypnia, Njoftime gjeografike shtetiste-Administratore, Enti Botues “Gjergj Fishta” 2014.

– Marin Barleti, Historia e Skenderbeut, Tirane 1964, 1967, 2005.

– Mark Krasniqi, Gjurmë e gjurmime, Tirane 1982.

– M.Edith Durham, Per fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, Arberia 2009.

– Margaret Hasluck, Kanuni shqiptar, Lisitan 2005.

– Mois Kamberi, Dibra ne periudhen e Rilindjes Kombetare Shqiptare, Tirane 2012.

– Neritan Ceka, Apolonia e Ilirisë, Tirane 1982.

– Nebi Bardhoshi, Antropologji e Kanunit, botim i dyte, Tirane 2016

– Nistor Bardu, Emil Tircomnicu, Lecturi vizuali” etnologice la aromânii din Albania – Gramsh, Elbasan, Pogradec. Memorie, tradiţie, patrimoniu, Bukuresht 2017.

– Oliver Jens Schmitt, Skenderbeu, Tirane 2008.

– Petraq Pepo, Mihallaq Pela, Kanunore te shoqerive shqiptare, Tirane 2007.

– PERPJEKJA 20, artikulli i Nathalie Clayer.

– Revista Leka, Nr i vecante, Nr VIII-XII, Nanduer 1937.

– Rexhina Merlika, Kanuni i Bendes, pjese e se drejtes zakonore, Tirane 2018. Teme Doktorature.

– Rezana Konomi (Perolla), Rendi etnojuridik ne Shqiperi; Nga Statutet tek Kanunet, Tirane 2013.

– Statutet e Drishtit, Tirane 2009

– Statutet e Shkodres, Tirane 2010.

– Sotir Bambulla, Kembana e pare Orthodokse pas Monizmit, Korce 2018.

– Sami Frasherit, Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të jetë”, botim i gjashte, botonjes LUARASI, pa vit botimi.

– Stlian Adhami, Voskopoja, Tirane 1989.

– Prof. Salvatore Vilari, Normat zakonore juridike te Shqiperise, Kanuni i Lek Dukagjinit, VELL. 1, 2, OMBRA GVG 2012.

– Sabri Quku, Doket e maleve shqiptare ne Kanunin e Lek Dukagjinit, Teze diplome, Torino 1937.

– Shtjefen Gjeçovi, Kanuni i Lek Dukagjinit, Tirane 1993, 2010.

– Shaban Sinani,Beratinus, Tirane 2004.

– Shaban Sinani, Kodiket e Shqiperise ne “Kujtesen e Botes”, Tirane 2011.

– Shaban Sinani, Kodiket kronografike te Shqiperise, Tirane 2014.

– Shefqet Hoxha, E Drejta Dokesore ne Lume (Kanuni i Lumes), Tirane 2013.

– Shkenca dhe Jeta, 4/85.

– Teki Selenica, Shqipria me 1927, Tirane 1928.

– Theofan Popa, Mbishkrime te Kishave ne Shqiperi, Tirane 1998.

– Universiteti Shteteror i Tiranes, Mbi Levizjen Kombetare Shqiptare, Tirane 1962.

– Vasil K. Dilo, Roli i Qishes Orthodokse ne Ҫeshtjen shqiptare (doreshkrim), Tirane 1953-1957.

– Vasil K. Dilo, Studim mbi cifliqe (monografi) – doreshkrim, Tirane 1951.

– Vasil K. Dilo, gazeta Konkordia – Omonia, Gjirokaster 1919.

– At Vinçenc Malaj, O.F.M., Kuvendi i Arbënit, Fjalori, Botimet Françeskane Shkoder 2020.

– Walter Höflechner, Gezim Hoxha, Romeo Gurakuqi, Hyrje ne studimin e historise, Shkoder 2004.

– Xhovan Kajana, Krishterimi ne Gorice, 2018.

– Xhafer Martini, Kanuni i Dibres, bot. i dyte, EMAL 2007.

– Xhafer Martini, Kanun, Tirane 2013.

– Xhemal Meçi, Kanuni i Lek Dukagjinit, varianti i Pukes, Tirane 1996.

– Xhemal Meçi, Kanuni i Lek Dukagjinit, varianti i Mirdites, Tirane 2002.

– Zhanë Hersh, Habia Filozofike, pa vit botimi me numer ISBN 99927-31-19-2 dhe DITURIA1995, shtypur ne Itali.

 

                                                                                               Tirane 2016 – 2022