7-Iliada dhe Homeri në Shqipëri

Përkthimin në gjuhën shqipe të Iliadës së Homerit e ndeshim për herë të parë në vitin 1896, por vetëm këngën e parë. Autori i përkthimit ishte Naim Frashëri, i cili më 1886 e kishte botuar turqisht (shih Monografia mbi Naim Frashërin nga Dh. Shyteriqi).

Në vitin 1938 shtypshkronja françeskane në Shkodër nxorri në botim këngën e XXIII të Iliadës (Vrasja e Hektorit) të përkthyer prej prof. Frano Alkaj, i cili ishte i diplomuar në letërsinë klasike në universitetin e Bukureshtit. Botimi shoqërohej nga një panoramë mbi poezinë epike helene të shkrojtur po nga përkthyesi.

Përkthim i plotë i veprës së Homerit u realizua rreth viteve .60 dhe u botua më 1965 duke pasur si autor helenistin Gjon Shllakun. Ekipi redaktues përbëhej prej 6 vetësh midis të cilëve edhe Spiro Çomora i cili e shoqëroi botimin me studimin e tij: “Iliada dhe bota homerike”. Përkthimi i vitit 1965 karakterizohej nga dialekti gegërisht.

Pas futjes në burg të përkthyesit shtëpia botuese “Naim Frashëri” realizoi një botim të dytë i cili u theksua: i ripunuar. Ripunimi kosistonte në kalimin e gjuhës nga dialekti gegërisht në atë zyrtar të vendosur në kongresin e drejtëshkrimit më 1972. Botimi karakterizohej nga mungesa e ekipit redaktues, gjë e cila të çon në përfundimin se nuk ka pasur as ripunim dhe as ribotim me lejen e përkthyesit. Kjo duhet pasur parasysh kur krahasohen dy botimet e fundit të Iliadës.

Problemi i veprës së Homerit në Shqipëri nuk ka ngjallur diskurse pasi helenisti Gjon Shllaku ishte i paarritshëm në këtë fushë, por duke studiuar letrat shqipe vihet re një interpretim tendecioz i veprës së Homerit duke nxjerrë prej saj ngjarje të reja dhe tepër të diskutueshme. Pikërisht ky fenomen përbën të renë në fushën e homerizmit. Punimet diku karakterizohen si vepra letrare e diku shkencore pa qenë asnjëherë mirëfilli të tilla.

Tendenca e letrarëve shqiptarë është të lidhin luftën e Trojës dhe botën greke me paraardhësit e largët të shqiptarëve, ilirët. Kështu për shëmbëll shkrimtari arkeolog Moikom Zeqo në përmbledhjen me tregime për fëmijë “Kalorësit Dardanë” (Tiranë 1977) hedh dritën ideore se dardanët e Ilirisë kanë shkuar në ndihmë të trojanëve të rrethuar nga akejtë duke nënkuptuar lidhjen e emrit të ngushticës së Dardaneleve me emrin e tyre. Krejt i ndryshëm është pretendimi i shkrimtarit Ismail Kadare i cili në romanin “Dosja H” (Tiranë, 1990 ose Nëndori, 1982) hedh idenë se eposi homerik është analog me eposin shqiptar dhe këta të fundit janë të vetmit europianë që prodhojnë të tillë lëndë duke nënkuptuar edhe një lidhje në mos birërie të paktën afiniteti prodhues. Në faqen 106 paralelizon Iliadën me eposin shqiptar me anë të fjalës “mëni” duke nënkuptuar identitetin e prodhuesve të tyre. Ndoshta është merita e këtij shkrimtari përcaktimi hapsinor i shoqërisë shqiptare të shekullit të XX-të analog me atë të grekëve të eposit heroik (shek XII para. Kri.) i cili duhet konsideruar me nënkuptime më të thella. I tërë romani karakterizohet nga ky aludim.

Të gjitha këto nuk përbëjnë thelbin kritikues të pikëpamjeve të studiuesve shqiptarë. Ka kohë që qarkullojnë zëra se kultura greke zë fill nga një shtrat ilir ose parailir. Mbështetja primare është bërë fusha e fesë pasi pretendohet se grekët perëndinë e tyre të parë, Zeusin, e muarën nga ilirët, të cilët e quanin Zot (jemi bijtë e diellit). Por meqënëse Zeusi ishte shprehje e politeizmit, kurse ilirët nuk kishin shkuar më larg se kulti i natyrës, atëhere i injektuan botës ilire kryezortin Enjti. Kështu pretendon Jonuz Dini në romanin “Shpatë dhe dashuri” (Tiranë 1983) apo Mitrush Kuteli në përmbledhjen me novela “Në një cep të Ilirisë së poshtme” (Tiranë 1983).

Në planin shkencor historiografia shqiptare mban përgjegjësi për emërtimin e botës homerike si një botë të organizuar në stadin e shtetit. A është ky një pretendim origjinal apo i huazuar ne nuk e dimë, por dimë se ai bie ndesh me përmbajtjen e Iliadës. Kujtojmë këngën e II, vargjet 450 454, ku Nestori këshillon Agamemnonin. Është ky prtendim që më vonë shërbeu për të justifikuar idenë e shtetit ilir të hedhur që në kuvendin e parë të studimeve ilire (shtator 1972) dhe të përmbledhur gjithmonë e më shumë në punimet e mëpastajme si një fakt real. Është ideja e parë spekulative e hisoriografisë shqiptare e cila e ka futur gjenezën e shqiptarëve në një rreth të gabuar duke mos e zgjidhur saktë atë edhe pse Akademia e Shkencave të Republikës Popullore të Shqipërisë ishte krijuar për këtë qëllim.

Iliada dhe bota homerike i shërbyen letrave shqiptare për të pasuruar botën e varfër shpirtërore të ilirëve nga një stad parapatriarkal në një qytetërim të zhvilluar duke krijuar paralelizma të paqëna ose diferencuese me kohëra të ndryshme që kapin shifra mbi 3 000 vjet. Teoria e diferencimit të popujve europianë (Raporti kohë – hapësirë) është e aftë t’i japë vëndin e merituar si botës ilire ashtu dhe botës homerike duke e përcaktuar këtë të fundit si një stad shumë të mëvonshëm të ilirëve dhe pasardhësve të tyre edhe pse akejtë hasen në histori përpara ilirëve dhe pasardhësve të tyre. Pikërisht këtë gjë duhet të zgjidhë historiografia moderne në kuadrin e zhvillimit të racës njerëzore në Tokë.

Në qoftë se do t’i pranojmë të sakta idetë e studiuesve shqiptarë kemi këto rrjedhime kryesore:

-gjenetikisht grekët dhe ilirët i takojnë një race dhe duke ditur se grekët nuk janë racë e bardhë rezulton që edhe ilirët të mos jenë të tillë. Por në qoftë se pranojmë që shqiptarët e sotëm janë racë e bardhë, atëhere ata nuk janë pasardhësit e ilirëve.

-shoqërisht ilirët dhe grekët, edhe në qoftë se nuk i konsiderojmë me lidhje birërie, por afiniteti, kanë pasur një zhvillim të përafërt dhe grekët i kanë ndihmuar ilirët në organizimin e tyre. Çfaqja e elementëve shoqërore me vjetërsi arkaike si: patriarkaliteti familjar, kultet e natyrës para politeiste, shkëmbimi mall – mall, pronësia fisnore, e drejta zakonore e pashkruar tek shqiptarët përgjatë shekujve XV-XX tregojnë se shqiptarët nuk janë pasardhësit e ilirëve

Është kjo arësyeja kryesore që sjell në skenën e zhvillimit të mendimit shkencor shqiptar domosdoshmërinë e përmbysjes së metodikave ekzistuese dhe rindërtimin nga fillimi të këtij mendimi duke u mbështetur tek ata që hapën për herë të parë dyert e dijes tek shqiptarët e shekullit të XX-të

Tiranë, më 07.02.1995