50 – A ka rilindas populli shqiptar?

(ose me ndryshe: kush jane formuesit e zanafilles qe te kemi rilindas?)

 

Te keqedukuar e te keqarsimuar qe ne bark te nenes shqiptaret e sotem revoltohen ne menyre hipokrite kur dikush u prek boten e te ashtuquajturve rilindas shqiptare edhe pse qe ne grupin e pare parashkollor u kane mesuar menyren se si mund te genjehet dhe te tradhetohet Atdheu. Atdheu mund te tradhetohet ne shume menyra, por me kryesorja e tradhetise kombetare eshte mosdija e zanafilles  se tij, akoma me keq, kur kete zanafille e di gabim dhe gjithe jeten lufton per kete ideal te gabuar, dhe ne kete drejtim shumica e shqiptareve jane pergjegjes perpara femijeve te tyre edhe pse justifikimi i politizimit te jetes shoqerore, te jetuar pergjate epokes komuniste, sot nuk ekziston. Ja perse veprimtaria arsimore ne te gjithe permasat e epokes enveriste eshte tipike antishqiptare.

Ne faqet e Forumit shqiptar ka filluar prej kohesh diskutimi mbi romanin policesk “Odiseja e nje dedektivi” me autor te pretenduar si Agim Hamiti, i persekutuar thelle politikisht me baba te pushkatuar nga diktatura komuniste, xhaxha te arratisur dhe vete i burgosur politik prej shume e shume vitesh, por qe ka nje perfundim qe nuk mund te pranohet ne asnje permase nga asnje shtrese e popullit shqiptar. Une pretendoj se publikimi i atij libri ne faqet e Forumit shqiptar eshte nje provokim i turpshem dhe i ulet qe padronet e atij forumi i bejne popullit shqiptar, cka ve ne dyshim dhe autoresine e drejteperdrejte te librit. Kjo me detyroi te reflektoj me nje artikull kritik: “Si armiqesohet populli brenda vehtes” (shih albanovaonline.com, logoreci.com, www.hotig.info, por qe kaloi, me kerkesen time, edhe ne faqet e Forumit Shqiptar) duke shkaktuar nje “fortune te vertete” tek disa anetare te ketij forumi. Une vendosa t’i pergjigjem brenda normave te edukates njerezore, edhe pse disa anetare te ketij forumi nuk e njohin ate, dy problemeve qe shkaktuan kete reaksion: 1 – A  ka rilindas populli shqiptar?    2 – Cila eshte dinamika e marredhenieve historike midis pellazgo-ilireve, heleno-epiroteve dhe i marredhenieve politike greko-shqiptare ne funksion te gjendjes se sotme shoqerore te shqiptareve (ne te vertete keto marredhenie do te tregojne menyren se si bota pellazge, helene dhe greke kane ndikuar mbi shqiptaret dhe paraardhesit e tyre, gje e cila na qenka e papranueshme nga anetaret e Forumit shqiptar dhe te Marret e madheshtise shqiptare, te cilet ne kete pike “cuditerisht” perbashkohen; mos jane i njejti subjekt valle!) sepse pa e ditur te verteten ne asnje permase, ose duke e shtremberuar me dashje per qellime politike antishqiptare, gjysmaket e Forumit shqiptar po mundohen te ndersejne popullin shqiptar kundra popullit grek per hesap te nje politike antigreke qe nuk i sjell asnje te mire popullit shqiptar, akoma me keq injekton karakter negativ tek ai. Ne qofte se deri para 1992-shit ishin munduar me te gjitha format te fusnin ne armiqesi midis tyre banoret e krahinave (kjo gje u realizua duke ndertuar prane qyteteve te vjetra me tradite ne historine e Popullit shqiptar qytete te reja qe dikur kishin qene fshatra: Tropoje – Bajram Curri, Fushe Arrez – Puke, Krume – Kukes, Rubik – Rreshen, Leskovik – Erseke, Delvine – Sarande, Milot – Lac, Prenjas – Librazhd, Polican –Corovode, Berat – Qytet Stalin) dhe vete krahinat e ndryshme te Shqiperise duke i dhene atij procesi karakter nacionalist, por pas ketij viti produktet intelektuale komuniste e postkomuniste vendosen te behen internacionaliste dhe ta shtrijne veprimtarine antishqiptare pertej kufijve. Kesaj rradhe po i pergjigjemi problemit te pare, meqenese duhet konsideruar dhe me i rendesishmi dhe me pasoja te medha ne edukimin patriotik e shoqeror te popullit tone.

Nje forumist i ri me pseudonimin kreativ biologjiko-kompjuterik (Ka – (vi) – r) e ka ndjere veten tmersisht te indinjuar me talljen qe une i paskam bere termit rilindas meqenese i paskam emertuar “te ashtuquajtur”. Sipas tij:

 

“para se të na hiqet më shqiptari i shqiptarëve do bënte mirë të mos ndynte me gojën e vet Rilindasit. Vetëm një kërmë mund të shprehet: “të ashtuquajturit rilindas”. (fjale te kritikes se kritikes se librit)

Populli shqiptar mund të jetë i vetmi popull në Europë që nuk e njeh urrejtjen kolektive për shkak të shkallës së ulët të zhvillimit social të tij dhe kjo bën që ai të mos ta urrejë kurrë Enver Hoxhën dhe familjen e tij (fjale te kritikes se librit)

Këtu unë mundem vetëm të nënqesh me dhimbje. Nënqesh sepse vetëm një idiot mund ta konsiderojë mungesën e urrejtjes kolektive si “shkallë e ulët e zhvillimit social”. Dhe me dhimbje sepse “lufta e klasave” në Shqipëri ishte shembulli më i keq i urrejtjes kolektive. Dhe që fatkeqësisht vazhdon edhe sot në forma të tjera (fjale te kritikes se kritikes).”

Se pari une jam i sigurte se autori i fjalive te mesiperme nuk ja di kuptimin fjaleve “kerme” dhe “idiot”, pasi ne te kunderten do te njihte veten ne pasqyre. Pastaj me thene te drejten une nuk e di qe idiotet u merkan dhe studiokan filozofi. Forumisti i ri do te bente mire te na e shpjegonte kete lidhje qe e dinkerka vetem ai, pasi ne kete lidhje ai mund te gjeje vetveten. Disa anetare te Forumit shqiptar kujtojne se me perrallat dhe mashtrimet e injektuara qe ne bankat e shkolles fillore e me tutje fitojne te drejten per te mesuar te tjeret dhe te paraqiten si kampione absolute te kritikes; akoma me keq nuk e kane kuptuar se keqarsimimi i tyre reflekton ne masen me negative edukimin shkollor dhe familjar. Por kam dalluar se disa anetare te tjere te Forumit shqiptar kane probleme me intelektin e tyre, pasi permasa e kapacitetit ne kete drejtim le mjaft per te deshiruar ne kuptimin e nocioneve filozofike e historike. Qe te pranojme termin “lufte klasash”´ne radhe te pare duhet te pranojme termin e klasave shoqerore, te cilat akoma edhe sot (2011) e ndjejne vehten te pakonsoliduara (Enver Hoxha ngriti ne kembe nje teresi institucionesh, po permend me radhe: Shkollen e Partise, Institutin e studimeve marksiste-leniniste, Institutin e Historise, Institutin e Gjuhesise, Fakultetin e shkencave shoqerore, duke i paisur me revistat perkatese, per t’i mbushur mendjen popullit shqiptar se klasat shoqerore jane prezente ne Shqiperi dhe lufta e klasave eshte e vetmja force levizese ne histori (ne fakt ky eshte nje term paramarksist); – kjo ka qene e vetmja menyre per te justifikuar filozofine e perdorur ne drejtimin politik te popullit shqiptar pergjate diktatures emertimi i se ciles si diktature komuniste ka qene thjeshte nje bllof politik per te fshehur thelbin e problemit ne nivel nderkombetar dhe aspak shqiptar), bile per te qene absolutisht te sakte ato akoma nuk e kane fituar statusin e te qenurit ne Shqiperi dhe autori i kritikes se kritikes natyrisht nuk mund ta kuptoje dot kete fenomen, sepse eshte ushqyer gjithe jeten me filozofine marksiste-leniniste bolshevike. Ne kete pike qendron nje nder aresyet me te forta perse ne shqiptaret jemi autoktone dhe fillesa e races se bardhe ne kontinent. E sa per lidhjen e nivelit te ulet te zhvillimit social me urrejtjen kolektive une e kuptoj shume mire qe shume forumista nuk e kane kapacitetin e nevojshem mendor per te kuptuar keto probleme edhe pse e heqin vehten si kampione te shqiptarizmes dhe te dijes njerezore. Ne thelb te veprimtarise se tyre qendron tendenca per te fshehur te kaluaren kriminale te prinderve dhe simpatizanteve te tyre duke kujtuar se prapa Forumit shqiptar gjarprit mund t’i fshihen kembet. Akoma me keq ata nuk e kane kuptuar qe distanca qe i ndan ata me antropomorfet paraardhes eshte teper – teper e vogel dhe faji per kete eshte i mungeses historike, ne krahinat nga e kane prejardhjen e aferme, ne fraksione kohe mbi 2000  vjecare, por dhe te nje veprimtarie kriminale kundra Popullit Shqiptar te fshehur pas termit “lufte klasash”. Qe ta them troc fare ne Shqiperi jo vetem qe nuk ka pasue asnjehere lufte klasash, por ne Shqiperi nuk kane ekzistuar kurre klasat shoqerore dhe rrjedhimisht nuk ka pasur lufte klasash, por dicka krejt tjeter per tjeter qe rezulton te jete shume me e keqe se lufta e klasave. Por pas gjithe kesaj filozofie shterpe dhe te genjeshtert fshihet krimi enverist kundra popullit shqiptar. Vetem kete te analizojne historianet e ardhshem dhe do te kuptojne se cfare ka ndodhur realisht ne Shqiperi pergjate periudhes 1943-1992. Ndersimi i nje pjese te popullit shqiptar kundra pjeses tjeter eshte vepra me e pare dhe pasoja kryesore e diktatures komuniste nen drejtimin e Enver Hoxhes. Eshte tjeter pune pse dopjogjashta u ka mbetur ne dore paraardhesve te Forumit shqiptar dhe femijet e tyre duan te shpetojne dinjitetin njerezor te familjeve te tyre. Ketu fshihet thelbi i shkences se historise dhe ajo qe shume forumista nuk e kuptojne dot edhe pse hiqen si me te diturit e botes shqiptare.

Se dyti une akoma nuk e kam kuptuar se per ke lloj rilindasisht ben fjale forumisti i ri me pseudonimin poshterues, per ata autore me prejardhje formalisht shqiptare qe jetuan gjithe jeten larg popullit shqiptar duke u emertuar nga diktatura si rilindas per te realizuar barazine formale te historise se krahinave shqiptare, apo per ata Burra qe udhehoqen popullin shqiptar ne lufte kundra pushtuesit shekullor sllav, qe e mesuan popullin shqiptar per 400 vjet me elementet me te pare te kultures europiane dhe qe e udhehoqen drejt formimit te shtetit te tyre e ne fund e mbyllen jeten e amshueme  me emrin e Shqypnis ne goje perpara se te jepnin shpirt nga plumbat e antishqiptarizmit komunist. Na fakt ne kete pike faji eshte i drejteperdrejte i inteligjences komuniste pasi e ka ngaterruar problemin me nocionet dhe shqiptaret e sotem akoma nuk e dine se cfare do te thote pushtues dhe e gjitha kjo per te fshehur permasat e krimit te realizuar ne Shqiperi pergjate epokes se diktatures edhe pse jam munduar t’ja kthelloj pak trurin ne nje fare menyre (per kete shih artikullin: “Populli shqiptar dhe pushtuesi antikombëtar”, publikuar ne albanovaonline.com, logoreci.com, www.hotig.info). Eshte pika ku ndahet shqiptari nga jo shqiptari, i dituri nga i padituri, njeriu nga antinjeriu. Ja perse eshte e nevojshme te sqarohet hapesira e rilindasve te popullit Shqiptar sipas realitetit ne: a kane ekzistuar ata ndonjehere, kush jane ata, ku kane jetuar ata, cfare kane bere ata per popullin tone e jo sipas fantazirave te mjeraneve intelektuale komuniste e postkomuniste, si dhe ku dhane shpirt. Kam frike se disa forumista kane nevoje per nje riarsimim te tyre perpara se te fitojne te drejten per t’u “perleshur” ne faqet e Forumit shqiptar. E keqja eshte se disa prej tyre po infektojne disa te tjere e ne kete menyre semundja e te Marreve te madheshtise shqiptare po pushton te gjitha faqen e Forumit shqiptar me tendence shtrirjen e problemit ne te gjithe Shqiperine; apo ky eshte qellimi i padroneve te Forumit shqiptar, t’i mbushin trurin shqiptareve me  perrallat antihistorike te nje rregjimi thellesisht antishqiptar dhe kete ta paraqesin si nje progres te se kaluares?

Se treti perse i lidhni emrat e juaj, duke pasur parasysh se kete problem e gjej tek nje studim i Niko Stylos: Etruskishte – Toskerishte (f. 285), qe ja ka servirur nje anetar i forumit tuaj ne menyre mashtruese, me organin mashkollor te njeriut (pseudonimi qe keni perdorur eshte sinonim i fshehte  i tij, Ka –(vi) – r)? Akoma nuk e keni kuptuar se nje nga gjerat kryesore qe lidh njeriun me kafshen eshte pikerisht ky organ. Apo akoma nuk jeni shkeputur nga bota e antropomorfeve, karakteristike kjo e botes komuniste dhe postkomuniste? A e dini qe segmente te tera te diktatures enveriste jane marre vetem me shkaterrimin e familjeve shqiptare dhe  kete organ e kishin si sinonim te poshterimit njerezor qe aplikonin pergjate zbatimit antiligjor te detyres, duke formuar defektin me kryesor qe ka kombi shqiptar sot? Interesant eshte fakti qe veprimtaria e pushtuesit dhe shkaterruesit shekullor te popullit shqiptar ne kete pike eshte perputhur me veprimtarine e komunizmit shqiptar dhe me kete gje jeni krenuar pergjate gjithe epokes se diktatures, duke harruar qe dhe femijet e niperit e juaj shume shpejt do te bien ne kete pozicion, ne mos pacin rene akoma.

Problemi i rilindjes shqiptare eshte krejt tjeter per tjeter, ai nuk ekziston realisht, dhe eshte pershtatur per te fshehur nje teresi ngjarjesh, per te tjetersuar nje seri te tjerash dhe per te zhdukur thelbin e zanafilles se popullit shqiptar ne drejtim te autoresise dhe filozofise se perdorur. Anetaret e Forumit shqiptar nuk e dine se tek ky problem qendron e fshehta e praktikes se rilindjes europiane (edhe per Europen ajo nuk ekziston) dhe perse forma e pergjithshme siperfaqesore e saj perputhet me ate te popullit shqiptar, ndersa forma thelbesore duhet konsideruar e vecante dhe jo e njetrajteshme per populli italian ne raport me popullin grek. Perse kultura romake rilindi ne formen e kultures italiane, e perse kultura helene nuk u pasua nga kultura greke, por shkenca boterore huazoi ne themelet e saj idete e gjenise helene pa kaluar neper porten greke? Perse ka ndodhur ky karambol dhe kush eshte fajtori? Mos valle ndyshimi i popujve te Ballkanit nga ato te kontinentit eshte i lidhur me kete faj? Kjo do te thote se nuk duhet te shtrohet problemi ne jane greket pasardhes te heleneve, por perse kultura helene nuk rilindi ne permasen e kultures greke. Pikesepari problemi lidhet me dy gabime te mendimit filozofik helen ku materializmi nuk ka perfituar duke u shterpezuar ne drejtim te prodhimtarise (ne kete kurth pati rene edhe mendimi marksist (per kete shih letren e Engelsit drejtuar Meringut 14 korrik 1893; Marks-Engels, Letra te zgjedhura) gje e shfrytezuar nga boshevizmi per ta permbysur  maksizmin ne formen qe e njeh sot bota). Ne drejtim te mashtrimit historik, problemi i rilindjes shqiptare me ate europiane perputhen plotesisht dhe eshte kjo aresyeja perse historianet e filozofet shqiptare e kane pasur nje rruge shpetimi pas 1992, por qe nuk kane ditur ta shfrytezojne per mungese informacioni, por dhe te nje megalomanie mbi c’baze ka lindur klubi i te Marreve te madheshtise shqiptare duke filluar nje rruge te re pa krye e pa fund. E gjithe tendenca e ekzistences se tyre ne menyre universale eshte e lidhur me krimet e baballareve dhe gjysherve te tyre, e ne qofte se ka forumista qe nuk perfshihen ne ate proces bejne mire ta harrojne Forumin shqiptar pasi kane rene pre e nje propogande te fshehte dhe antishqiptare tipike.

Por termi i rilindjes ka nevoje te zberthehet fillimisht per Europen dhe pika e zberthimit duhet te filloje tek nje mashtrim i vogel qe eshte bere themeli i termit “rilindje europiane”. Kur Roma Konsullore pushtoi vendin e heleneve te lavdishem u pretendua se romaket pushtuan helenet ushtarakisht, por keta te fundit pushtuan Romen me ane te kultures (ne te vertete dukuria ne fjale nuk eshte reale dhe mbi kete baze kane lindur spekullime te medha, me hollesisht per kete shih artikullin: “Raca e bardhe dhe popujt e Europes”, publikuar ne albanovaonline.com, logoreci.com dhe www.hotig.info). Mos te kujtoje njeri se ky ka qene nje lapsus. Kjo thenie eshte perforcuar me qellim dhe eshte formula qe coi ne formimin e termit “rilindja europiane”. Por ne qofte se do te analizojme procesin e lindjes se Europes se qyteteruar, sipas popujve qe kemi sot, do te dallonim se ajo eshte bere e tille ne saje te Romes Perandorake dhe aspak rezultat i vetezhvillimit te saj. Permasa e rendit feudal europian ka bashkeveprimin e perfundimit social te rendit skllavopronar te Perandorise romake me fillesen dinamike te popujve europiane drejt rendit te ri. Por duhet theksuar se keta popuj rendin skllavopronar e parakaluan ne saje te Perandorise Romake dhe jeta e re e tyre ka filluar nen hijen e kesaj perandorie. Keshtu ne qofte se do te pranojme nje rilindje te popullit romak nen pamjen e popullit italian, kjo nuk mund te thuhet per popujt e tjere europiane; cka do te thote se termi “Rilindje Europiane” eshte nje term politik dhe jo historik, dmth mashtrues dhe ireal.

E njejta situate eshte dhe per popullin grek, por ai ka nje suport krejt tjeter per tjeter, bile te kundert ne qofte se do te lidhet me shpejtesine e zhvillimit social dhe ne kete pike duket domosdoshmeria e shkences se historise sipas metodikave kohoro-hapsinore. Neqofte se per popujt europiane ka nje periudhe te erret pergjate viteve 475 – 750 pas Krish. te lidhur nga bashkeveprimi i perendimit te rendit te vjeter me rendin e ri te imponuar nga shpejtesia e madhe e zhvillimit social qe mbartnin popujt e ri te Europes, por popullin helen nuk mund te thuhet e njejta gje dhe ketu qendron shkaku perse populli helen nuk rilindi ne formen e populli grek nen “kopjen” e rilindjes italiane. E po t’i hyjme pak thelle ketij procesi do te dallojme se lidhjet e popullates helene pergjate asaj periudhe te erret kane ne permbajtje lidhjet me popuj qe disponojne shpejtesi te ulet zhvillimi dhe kjo duhet t’i dedikohet popujve te gadishullit Ilirik. Ajo qe ka ndodhur shoqerisht ne gadishullin Ilirik pergjate periudhes nga shek. V deri ne shekullin VIII perben bazen e marredhenieve nder popujt e gadishullit dhe ketu qendron shkaku primar perse popullata helene nuk rilindi ne formen e popullates greke persa i perket produktit kulturor. Dmth shkaku nuk duhet te qendroje ne boten e brendeshme helenike, por ne marredheniet e saj me boten jashtehelenike ku roli i popullates autoktone perben jo vetem te gjithe shkakun direkt dhe indirekt, por dhe fajin perse kultura helenike nuk ka rilindje. Nuk e besoj se eshte e veshtire te kuptohet se fjala behet per popullaten autoktone paraarberore te cilen ne e kemi mesuar qe quhej ilire (ne te vertete edhe termi ilir eshte politik (i vendosur nga politika, jo nga jeta sociale e bartesve te emrit) dhe aspak historik perderise nuk eshte zbuluar parametri shoqeror qe bashkon fiset e te njejtes gjeneze pa lidhje shoqerore midis tyre). Keta autoktone duke qene se perbejne fillesen rastesore te races se bardhe (e cila praktikisht eshte e zhdukur ne racat e tjera), domosdoshmeria e se ciles realizohet vetem pas disa miliona vjetesh, permbajne shpejtesine e zhvillimit shoqeror ne permasa jashtazakonisht te vogla duke u bere frenuese e te gjithe popujve qe rane ne kontakt me te, por duke rritur shpejtesione e zhvillimit te tyre ne kurriz te te ardhurve. Te pakten popullata pellazge e ka pesuar e para (kur u lidh me nje pjese te ilireve, duke i tjetersuar ne epirote) e me pas daket (kur spostuan dardanet ne vendit e shqiptareve te Kosoves se sotem), traket, helenet, maqedonasit, keltet, romaket e sllavet. Ajo qe ka ndodhur ne gadishullin Ilirik per 3000 vjet (2000 para Kri. – 1000 pas Kri.) eshte shembulli me tipik i triumfit te faktorit kohe lindje mbi hapesiren e zhvillimit, ose, e thene me terma relativiste, eshte shembulli me tipik i paradoksit te kohes apo binjakeve. Gadishulli Ilirik dhe historia e tij ne keto 3000 vjet eshte argumentimi eksperimental qe koha ne jeten shoqerore nuk ndryshon ne saje te levizjes, por ne saje te botes se relacioneve ku dhe vete permasa e levizjes ndryshon. Ai argumentoi se fitimi i kohes eshte karakteristike per njerin relator, kur tjetri humbet. Keshtu te gjithe popujt ballkanike, pervec ilireve, kane fituar ne kohe (per te keqen e tyre), por kane humbur ne hapsire (perseri per te keqen e tyre); kur me popullaten ilire ka ndodhur e kunderta: ata humben ne kohe (per te miren e tyre), por fituan ne hapesire (perseri per te miren e tyre). Eshte kjo aresyeja sociale perse nuk ka rilindje te botes helenike dhe perse greket e sotem jane pasardhes biologjike te heleneve te djeshem, por jo pasardhes kulturor te tyre. Kjo gje duhet kerkuar me boten e relatave te pergjithshme qe helenet realizuan nga vitet 100 pa. Kri. (te themi) deri ne shekullin e VIII pas Kri. ku faji indirekt e direkt eshte i botes ilire dhe pasuesve te tyre (kjo perben esencen e absolutizmit analitik dhe permbysjen e materializmit te shekullit te XIX). Kjo do te thote qe shqiptareve te sotem nuk u takon te bejne kritiken e epokave historike te se kaluares pasi faji eshte i paraardhesve te tyre dhe jo ndryshe. Por faji, ne kete rast, nuk duhet konsideruar si akt politik. Marredheniet dhe lidhjet e ndersjellta midis popujve te gadishullit Ilirik jane marredhenie shoqerore te komanduara nga nevoja natyrore (te pandergjegjshme) dhe ne kete pike greket e sotem ndjehen pa faj, por te mashtruar nga historia duke kujtuar me nostalgji lavdine e paraardhesve te tyre gjeniale. E keqja e ketij problemi per disa forumiste shqiptare dhe klubin e te Marreve te madheshtise shqiptare qendron ne paaftesine e tyre per te argumentuar se e cfare shkalle eshte transformimi i heleneve ne greke dhe po te kishin bere kete do te arrinin ne perfundimin qe fajtore per mos ekzistencen e nje rilindje helene nen pamjen e grekeve te sotem eshte pikerisht popullata paraarberore, arberore dhe shqiptare ku keta te fundit kane luajtor nje rol te padiskutueshem ne pavaresine e shtetit grek. A e keni vrare mendjen perse shqiptaret luajten rol te rendesishem ne pavaresine greke (e kunderta ishte absolutisht e pamundur te realizohej) dhe perse politika greke i emerton ata thjeshte si epirote, kur greket e sotem e dine shume mire qe epirotet e djeshem nuk ishin helene? Ja pra qe nje pjese e forumistave nuk mund t’i kaperdijne dot keto probleme, ato jane pak te veshtira per kapacitetin e tyre intelektual dhe ketu nuk kane pse ofendohen. Ky eshte nje problem qe kam ndermend ta trajtoj ne artikullin pasardhes ku do t’i tregoj bashkekombasve te mi se cfare ka ndodhur para 4000 vjeteve e ketej ne gadishullin Ilirik dhe pse disa anetare te Forumit shqiptar perpara se te pretendojne se merren me filozofi e histori duhet te tregojne qe jane vegla te nje politike te deshtuar e te destinuar per t’u zhdukur.

Ne qofte se do te ecim ne keto gjurma do te dallojme se kur ka filluar ndryshimi i hapesires sociale te vendasve autoktone ne gadishull dhe kush jane shkaktaret e atyre ndryshimeve qe e pergatiten popullaten shqiptare per shtetin e tyre, ne menyre te sforcuar, ne vigjilje te shekullit te XX-te, duke qene aresyeja kryesore perse populli shqiptar nuk mund te kete rilindje, analoge me rilindjen italiane.

Qe te mund te pranojme nje bote rilindase per shqiptaret ne duhet te pranojme nje bote paraardhese shteterore te tyre dhe kjo gje eshte kuptuar per se mbrapshti nga manipulatoret e historise se popullit shqiptar mbi c’baze ata ngriten teorine e shteteve ilire dhe te shtetit arberor pa i shkuar ndermend se pranimi i atyre tezave krijonte mundesine e lidhjes arberore – ilire, por mohonte kryekeput lidhjen e botes shqiptare me boten arberore ne planin historik.  Permend me rradhe: Preloc Margilaj, Iliret flasin shqip – shqiptaret flasin ilirisht (2000);  Eva Brinja, Antikiteti (2005);  Arsim Spahiu, Orakulli i Dodonës dhe epirotët (shek. XX-II para e.r.), (2008); Grup autorësh, Historia e Shqipërisë dhe Shqiptarëve (2001); Arsim Spahiu, Iliriciteti i maqedonasve dhe i epirotëve (2006); Leonard Prifti, Shqiptaret, greket dhe serbet kundra Shuflait (2010); Ismet Elezi në Konferenca Kombëtare e Studimeve Etnografike (1974);  Zef Mirdita në Studime Dardane (1982); Faik Drini në Bibliografi e arkeologjisë dhe historisë së lashtë te Shqipërisë (1985); Ali Hidri, Neritan Ceka, F.W. Waibank, W Pajakowski, Frano Prendi, M. Garasanin, Selim Islami, në Kuvendi i Parë i Studimeve Ilire (1972);  Skënder Anamali, Myzafer Korkuti në Përmbledhje artikujsh arkeologjikë për historinë e lashtë të Shqipërisë, disp. I (1972); Skënder Anamali, Skënder Aliu, Dhimosten Budina në Përmbledhje artikujsh arkeologjikë për historinë e lashtë të Shqipërisë, disp. II (1972); Skënder Anamali, Myzafer Korkuti në Përmbledhje  artikujsh arkeologjikë për historinë e lashtë të Shqipërisë, disp. III (1972); Gjerak Karaiskaj në Butrinti dhe fortifikimet e tij (1984); Neritan Ceka në Qyteti ilir pranë Selcës së Poshtme (1985); Neritan Ceka në Apollonia e Ilirisë (1982); Aleks Buda në Shqiptarët dhe trojet e tyre (1982); Kristo Frasheri ne Historia e qyteterimit shqiptar (2008); Kristo Frasheri ne Historia e Kosoves, Dardania (2008); Pellumb Xhufi ne Dilemat e Arberit, nje studim mbi Shqiperine e shek. XI-XVI (2006); Pranvera Bogdani, Kosova ne shtetin feudal shqiptar te Balshajve, ne E verteta mbi Kosoven dhe shqiptaret ne Jugosllavi (1990);  Jahja Drancolli ne Arberit ndermjet Perendimit dhe Lindjes gjate Mesjetes (2008). Te pakten autoret e mesiperm e pranojne pa rezerva ekzistencen e shteteve ilire dhe te atij arber pa marre parasysh pasojen sociale ne kete rast. Asnjeri nga keta autore nuk eshte i afte te argumentoje ekzistencen e qelizave materiale te shoqerise parashqiptare, pjesmarese te shtetit hipotetik dhe t’i lidhe me qelizat autoktone te shoqerise shqiptare pergjate fillimshekullit te XX-te. Qe ta them pa rezerva, asnje nga autoret e mesiperm nuk meriton te quhet historian materialist, ndoshta u pelqen pozicioni i historianit formalist e idealist dhe jane te kenaqur me krevatin ku flene. Ata me se shumti mund te konsiderohen njerez politike pa i dhene rendesi sensit te tyre.

Vetem fakti qe shqiptaret ne shekullin e XX-te zoteronin: 1- te drejten e pronesise fisnore, 2- familjen patriarkale ne fazen me te plote te saj, 3- te drejten zakonore te pashkruar ne te gjitha format e ekzistences se saj, por te sfazuar nga forma me e komplikuar (Statutet e qyteteve, shek. VIII, XIV) ne formen me te thjeshte (Kanunet e Lek Dukagjinit e Skenderbeut, shek. XV) drejt formes primitive (Kanunet e Laberise, Dibres dhe Lures, shek. XX) ne nje hark kohor prej 1300 vjetesh, 4- besimet pagane te kultit te natyres para-politeiste autoktone, duke filluar nga kulti i gjarprit, krahas besimeve monoteiste te servirura nga relatoret jashteautoktone (shek. I – XX), 5- shkembimin mall-mall brenda botes se tyre autoktone, por dhe imponimin e parase nga relatoret jashteautoktone; te gjitha keto duhet te tregojne se shoqeria shqiptare e shekullit te XX-te nuk rrjedh nga nje shoqeria paraardhese e organizuar ne struktura shteterore, ose ne te kunderten arberit, e organizuar ne shtetin e Arberit, nuk jane paraardhesit e shqiptareve. Pikerisht kjo e fundit ka qene pikepamja e shkolles fashiste (sipas Fulvio Kordinjanos me studimin: Shqiptaria ne dy vellime, te perkthyer shqip nga Iliriana Angoni dhe te botuar nga Botimet Almera, 2007, 2008) te cilit ju kundervune ata qe formatuan per here te fundit gjuhen dhe kulturen shqipe. Permend me rralle: Dom Nikolle Mazreku me pseudonimin Nike Berxolla, Dom Ndre Zadeja, Ing. Injac Ndoja, 20 Profesoret e gjimnazit te Shtetit ne Shkoder. Ja qe problemi eshte pare gjithmone me syrin e politikes dhe asnjehere me syrin e kritikes historike; cka do te thote se edhe termi “rilindje shqiptare” eshte nje term politik dhe aspak historik.

Po te shikojme dinamiken e formimit te popullit shqiptar pergjate 500 viteve te fundit do te shikojme se teresia e ketij formimi fillon shume me heret dhe gjitheshka rrotullohet rreth pentetit te mesiperm ku bashkeekzistenca e formave autoktone eshte ndeshur gjithmone me formen europiane dhe eshte kjo e fundit qe ka tentuar gjithmone ta ndryshoje popullin parashqiptar drejt popullit shqiptar duke kaluar neper popullaten arbereshe si hallka lidhese e domosdoshme per ekzistencen e ketij te fundit. Elementet individuale historike qe kane bashkeshoqeruar strukturat politike, relatore rastesore per popullaten vendase, nuk kane asnje lidhje shoqerore produktive me popullin shqiptar dhe paraardhesit e tij (kater Papet e Romes, Perandoret e Perandorise Romake, Perandoret e Perandorise Bizantine, Kryeministra e Pashallare te Botes Otomane, individe rastesore qe kane drejtuar struktura politike europiane, qofte dhe parashqiptare e shqiptare ne tokat e tyre); ata kane thjeshte nje lidhje biologjike me popullin tone dhe domethenia e ekzistences se tyre eshte jo vetem rastesor, por, mbi te gjitha, ato tregojne menyren se si jashteshqiptaret kane ndikuar mbi shqiptaret e paraardhesit e tyre dhe shkalla e domosdoshmerise se ketyre elementeve duket vetem ne vigjilje te shekullit te XX-te.

E keqja e percaktimit te dinamikes se formimit te popullit shqiptar deri me tani nuk eshte mbeshtetur ne asnje metodike, por eshte kopjuar per se mbrapshti dinamika europiane dhe eshte paraqitur populli shqiptar ne unison me popujt e tjere europiane. Themi per se mbrapshti pasi studiuesit europine te te gjithe koherave nuk kane qene te afte te percaktojne menyrat e lindjes se ideve juridike, politike, fetare, artistike, letrare, shkencore, ne vazhdim te te gjitha ideve qe shoqerojne jeten e popujve dhe, sidomos, te formave evolutive te tyre, duke abstraguar ne drejtim te lindjes e rrjedhimisht edhe ne menyren e ndikimit qe ato kane realizuar kur relatoheshin midis tyre. E mbrapshta eshte thelluar edhe me teper po te kemi parasysh mungesen e percaktimit te parimit te lindjes se njeriut ne Toke ku akoma edhe sot problemet merren me mend se sa i shtrohen argumentit shkencor. Kjo e keqe eshte trefishuar po te kemi parasysh percaktimin e historise nga ana e politikes dhe kritizeret e historise reale te popullit shqiptar nuk marrin parasysh faktin qe nuk eshte politika ajo qe percakton historine, por eshte shkenca e historise ajo qe duhet te drejtoje politiken, argument i mjaftueshem per te rrezuar pamjen suksesive te politikes boterore ne te gjithe koherat dhe permasat e saj (instikti per mbijetese eshte pamja reale e kesaj politike). Pune ka mberritur deri ne krim kur eshte arritur ne perdorimin e dokumentave si argumenta historike duke harruar se politika eshte ajo qe e kerkon dokumentin, ndersa historia shkencore argumentohet me gjendjen shoqerore dhe jo ndryshe; ne kete  pike mashtrimi dhe krimi jane bashkeudhetare.

Kur vendosem t’i hyjme kesaj pune, rreth vitit 1975, gjeja e pare qe vendosem te bejme ishte zgjidhja e problemit metodik per te zbuluar rrugen e formimit te ideve te ndryshme shoqerore, sidomos te formave evolutive te njepasnjeshme duke filluar nga lindja deri ne formen internacionale ku zbuluam se shume shkencetare e filozofe kishin tentuar ta benin kete, por nga pamundesia e zgjidhjes se problemit (e shtruar gabim nga mendimi filozofik helen per te cilat nuk kam  pare akoma ndonje refleksion oponent) kishin futur ne perdorim parametrin: konstante, per aresyen me te thjeshte fare: nuk e kishin kuptuar ne asnje permase tendencen e mendimit filozofik helen (ne te gjithe natyren e pafundme konstantja ekziston vetem per nje raport dhe vetem nje here: per raportin kohe – hapsire dhe kjo eshte absolute, prandaj dhe e kam quajtur Teoria e Absolutizmit Analitik). E gjitha kjo ishte nje tendence per te zgjidhur problemin e unitetit te materies, por qe kishte deshtuar totalisht. Rrjedhimisht edhe problemi i menyres se formimit te popullit shqiptar ishte ne rezonance me kete deshtim. Duhesh te ndertohej nje metodike e re, qe ne fakt ishte e nisur me kohe nga Hegeli, devijuar nga Marksi dhe permbysur nga Ajnshtajni. Ishte kjo aresyeja perse une kembengula ne formulimin e raportit kohor-hapsinor, ku rrjedhimi me i rendesishem i tij ishte raporti i zhdrejte i zhvillimit nga koha e lindjes, pasi ishte kjo e fundit qe percaktonte shpejtesine e levizjes. Raporti kohor-hapsinor permbys shume teori, por ai mbi te gjitha rregullon raportet analitike midis Hegelit, Marksit dhe Ajnshtajnit duke krijuar nje metodike krejt te re per analizat e botes se njeriut. Pranimi i ketij raporti eshte kushti i pare i kuptimit se si eshte formuar populli shqiptar ne histori dhe kush ishin formatuesit e tij me te pare. Gjerat nuk mund te merren me pasion dhe as me kokefortesi, pasi te vertetat relative jane krijese e njeriut dhe jane te perkoheshme, kurse te vertetat absolute jane ligje te natyres qe nuk mund t’i ndryshoje njeri sado qejf qe te kete per te dale kundra Nenes sone Natyre. Perpara se te jemi shqiptare ne duhet te jemi njerez si bashkesi dhe ketu fillon defekti me i pare i yni si individ, popull dhe komb, gje qe shpaloset kuptueshem tek disa anetare te Forumit shqiptar.

Gjeneza e popullit shqiptar nuk paraqet interes per temen tone pasi te gjithe relatoret perpara shekullit VIII duhen konsideruar rastesor edhe pse ndonjeri prej tyre mund te kete lene gjurma me te theksuar sic jane pellazget prej te cileve popullata paraardhese e popullit tone mori ndarjen e punes dhe gjuhen e shkruar. E them kete pasi perpara se te lidhin paraardhesit e shqiptareve me pellazget, nga pikepamja gjuhesore, studiuesit e ndryshem duhet te argumentojne lidhjen e gjuhes se shkruar me rendin shoqeror dhe kush jane prodhuesit e alfabeteve jo vetem nga pikepamja individuale, por kryesisht institucionale Kjo ka vlere kritike per autoren e artikullit: “Te ndalet inkuizicioni mesjetar i albanologjise zyrtare ndaj gjuhes pellazgo-shqipe”, gazetaren Fatbardha Demi, te botuar ne internet ne sitin: Gjuha shqipe, e cila ka tentuar te bashkoje idete e mia me bashkesine e te Marreve te madheshtise shqiptare dhe t’i paraqese ne unitet; une nuk i perkas kesaj shkolle dhe ketyre lloj pasionesh. Une nuk e konsideroj gegerishten nje dialekt te shqipes, ky eshte nje mashtrim, por une e konsideroj gegerishten te njehsuar me vete gjuhen  shqipe, cka do te thote se gegerishtja eshte gjuhe dhe jo dialekt; te pakten keshtu ma kane masuar te paret e mi shekullore. Dhe po te behet kjo do te kuptohet qe paraardhesit e larget te shqiptareve nuk kane qene asnjehere ne pozicionin e pellazgeve pasi jane shume-shume me te vjeter se ata dhe detyrimisht qe nuk kane pasur mundesi te formojne alfabete dhe gjuhe te shkruar, karakteristike kjo e te gjithe popujve europiane perendimore, por me sens te kundert persa i perket shpejtesise se zhvillimit shoqeror pasi keta te fundit e parakaluan kohen e domosdoshmerise se alfabeteve dhe rrjedhimisht e huazuan nga latinet (edhe ne kete pike populli shqiptar ngjason me popujt europiano-perendimor e qendror ne praktikat e zhvillimit social). Ne menyre absolute nuk ka veprimtari inkuizicioni mesjetar kundra gjuhes shqipe, por autorja e artikullit mundohet te fshehe katrahuren qe realizoi kongresi i drejteshkrimit te gjuhes shqipe (1972) dhe te anashkaloje formatuesit europian shekullor te gjuhes se sotme shqipe te bastardhuar nga ai kongres (unifikimi i gjuhes shqipe, sipas atij kongresi, le shume shkaqe per te ndryshuar Historine e popullit Shqiptar, psh: Gjinokaster te con tek keshtjella e Gjinit, kurse Gjirokaster te con tek Argjiroja, ke duhet te marrim per baze?). Mbetet per te zbuluar perse etrusket, mesapet, maqedonasit, traket dhe te gjithe popujt e lashte te kontinentit qe e muaren gjuhen e shkruar nga pellazget u zhduken nga historia duke lene ne sheshin e kujteses historike vetem paraardhesit e shqiptareve. Duhet gjetur kjo aresye perpara se te lidhin iliret me pellazget nga pikepamja gjenetike, gje praktikisht e pamundur.

Ndikimi europian mbi popullaten autoktone te gadishullit Ilirik fillon ne menyre te rastesishme ne shekullin e VIII dhe kjo duhet t’i dedikohet institucionit te krishterimit te hershem, i cili krijoi pronen private te patundeshme per here te pare dhe ne vazhdim te panderprere deri ne shekullin e XX-te. Kam parasysh ipeshkvinë e Drishtit që përmëndet për herë të parë që më 16 maj  743 (Statutet dhe Urdheresat e Kapitullit të Kishës Katedrale të Drishtit, f. 42) ku njihet prona dhe të ardhurat e saj (po aty, f. 163). Keshtu qe kur behet fjale per pronen private te mirefillte (dmth qe krijon fitim) ne territorin e banuar nga shqiptaret e mevonshem per baze duhet marre vetem institucioni i krishtere dhe e gjitha kjo deri ne kohen e kryqezatave. Ekzistenca e prones private mbi feudet (nga koha e kryqezates se pare e ne vazhdim) perseri duhet konsideruar rastesore pa asnje ndikim mbi popullaten vendase deri ne kohen e Perandorise Otomane, pasi ne vazhdim kjo perandori nuk e ka njohur pronen private mbi token apo pasurine e patundeshme dhe ne kete menyre e ka frenuar zhvillimin e prones private sipas formes europiane (i gjej te gjitha keto te fundit ne studimin brilant monografik te Av. Dr. Vasil Dilo-s mbi jeten e cifliqeve ne territorin e banuar nga shqiptaret pergjate kohes se sundimit otoman, te botuar ne fletoren “Konkordia – Omonia” Nr 208/55 dt. 2/15 prill 1919, por qe gjendet edhe ne doreshkrim, prone e familjes Dilo). Kjo do te thote se prona private ka per autor te pare dhe te domosdoshem institucionin e krishterimit te hershem, mbi c’baze ka filluar per here te pare ndryshimi shoqeror i popullates parashqiptare drejt asaj shqiptare ne menyre europiane. Kurse deri ne fillimet e shekullit te XX-te shoqeria shqiptare karakterizohej nga prona fisnore e legjitimuar nga e drejta zakonore e pashkruar qe shoqeronte pronen private, por pa nderhyre ne te, karakteristike kjo e nje gjendje tejprimitive. Ne kete menyre per 1300 vjet prona fisnore autoktone eshte “perleshur” me pronen private te imponuar dhe vetem ne shekullin e XX-te e sheh veten te humbur, por jo plotesisht. Formalisht prona private shqiptare filloi me shtetin e Ismail Qemal Vlores, u vu ne vije nga epoka mbreterore e Mbretit Zogu i I-re dhe u stopua nga rendi komunist. Por ky i fundit duhet konsideruar dhe si shkaktari kryesor i shkaterrimit te prones fisnore ne nivel brenda shtetit, por dhe i prones private te imponuar dhe asaj shqiptare. Rendesi ka te kuptohet raporti midis prones fisnore dhe asaj private ne territorin e banuar nga shqiptaret duke filluar nga shekulli VIII deri ne te XX-tin, ku forma e pare e ka ndjere vehten gjithmone superiore dhe vetem ne saje te politikes eshte tentuar t’i ngushtohej hapsira, por pa ja arritur qellimit deri ne fund. Analiza reale e prones ne territorin e banuar nga shqiptaret eshte e afte te na jape panoramen e zhvillimit social specifik te tyre dhe elementin e pare mohues perse populli shqiptar nuk ka rilindas.

Te gjithe elementet sociale qe ndertojne nje shoqeri e kane te nevojshme zberthimin metodik te akteve me te pare te lindjes dhe formave fillestare te tyre. Duhet pranuar se kjo gje vetem per familjen ka gjetur zbatim ne shkencat shoqerore boterore fale punes se Lui Morganit e Frederik Engelsit, dhe ne shoqerine shqiptare dhe parashqiptare problemi eshte tej mases i qarte, por qe nuk eshte marre parasysh asnjehere nga studiuesit e ndryshem duke marre ne konsiderate vetem shkallen e arritur nga ana e familjes socialiste te epokes komuniste dhe paraqitur ate si arritje te rendit diktatorial. Ne te vertete thelbi i familjes shqiptare (ajo patriarkale: poligami per burrin, monogami per gruan) nuk eshte marre kurre me seriozitet dhe nuk eshte nxjerr asnje mesim prej atij realiteti edhe pse mbi nje shekull me pare ishte pranuar se familja patriarkale ishte nje forme ndermjetese midis formes poligame dhe asaj monogame (Frederik Engelsi, Origjina e familjes, prones private dhe e shtetit, f. 83-84) cka nenkuptonte dhe formen ndermjetese midis organizimit fisnor dhe atij shteteror. Por nje rianalize e formave te familjes ne shoqerite parashqiptare tregon se kalimi ne formen patriarkale nuk eshte rezultat i zhvillimit autokton, por kryesisht i botes se relacioneve ku kjo forme dhe forma monogame kane bashkejetuar ne nje distance te madhe pa u pajtuar asnjehere midis tyre, por duke treguar se kalimi nga forma matriarkale ne ato patriarkale ishte realizuar me sforce dhe jo ne perputhje me shkallen e zhvillimit social. Kontradikta midis qelizave sociale qe ndertojne nje shoqeri dhe organizimit shoqeror te saj perbejne te gjithe thelbin e zhvillimit te shoqerise shqiptare dhe parashqiptare dhe eshte kjo aresyeja permbledhese perse populli shqiptar nuk ka rilindje, te pakten deri ne mesin e shekullit te XX-te (eshte shume me e argumentuar prania e rilindjes ne vitin 1992). Ne qofte se do te pranonim termin rilindje shqiptare per popullin tone ne funksion te familjes nuk do te gjenim asnje rast te vetem te perseritjes ne nje shkalle me te larte sipas permbajtjes se termit nga pikepamja gjuhesore (kontradikta e jetes qytetare me ate fshatare eshte nje aneks i ketij zhvillimi). Por analiza e familjeve iliro-arbereshe, rreth shekullit te XII, paraqet nje situate kontradiktore me pretenduesit e shteteve parashqiptare dhe te lidhur me institucionin katolik shqiptar. Karakteristike e asaj faze zhvillimi ka qene martesa brenda fisit ku te dhena te imta nuk kemi; vetem se dihet qe “Martesa brenda fisit nen shkallen e shtate sipas akteve te konsilit te Tivarit te vitit 1199 ne Shqiperine e Veriut ne popullsine katolike duket se ka vazhduar. Ndalohet nga kisha ne kete vit (Burime te zgjedhura II (shek. X-XV), f. 61)” (Dokumenta te periudhes bizantine per historine e Shqiperise (shek. VII-XV), f. 59). Pikerisht kete lloj familje kishte marre nen mbrojtje Kisha Katolike Shqiptare dhe pikerisht kete lloj familje shkaterroi per 45 vjet rregjimi i Enver Hoxhes (me hollesisht per kete teme shih artikullin: “Familja dhe Gruaja shqiptare” te publikuar ne albanovaonline.com, logoreci.com, www.hotig.info).

Analiza e te drejtes zakonore te pashkruar shqiptare eshte nje shembell tipik se si shoqeria vendase duket sikur ka ecur per se mbrapshti dhe ne kundershtim me ligjet e zhvillimit shoqeror te njerezimit. Dhe kjo e ka nje shpjegim: format e tyre nuk kane mundur te bashkejetojne dhe per kete kane mohuar njera – tjetren nga me e komplikuara drejt me te thjeshtes (e komplikuara ka qene nje imponim i relatorit, kur mohim i saj dhe thjeshtezimi ka qene veper e banoreve vendas). Aresyeja eshte shume e thjeshte: shkalla e zhvillimit social te shqiptareve nuk e ka pranuar formen me te larte dhe eshte detyruar t’i kthehet formes me te thjeshte edhe pse fillimisht nuk e ka prodhuar ate.

Analiza e te drejtes juridike ne vendin e banuar nga shqiptaret dhe paraardhesit e tyre fillimisht ka si promotor Statutet e qytetit me nje datelindje te pelqyeshme (743), e cila duhet konsideruar analoge me ligjet e Solonit ne Athine apo te dymbedhjete tabelave ne Rome, por qe eshte e pamundur t’i vertetohet autoresia nga brenda shoqerise vendase. Statutet e qytetit kane pasur kryesisht edhe karakter fetar cka i lidh ato me nje institucion rigorozisht te percaktuar. Ekzistenca ne disa qytete te Shqiperise (Drisht, Shkoder, Durres, Berat) qe nuk i perkasin te njejtit institucion duhet te sherbeje per te percaktuar karakterin rastesor te tyre pa arritur shkallen e domosdoshmerise dhe kjo eshte aresyeja perse ato nuk kane vazhduar, por sherbejne per te treguar luften qe kane bere relatoret me popullaten e asaj kohe per ta futur ne brazden e qyteterimit. Ekzistenca e tyre deri ne mesjeten e vone europiane duhet te tregoje se rendi feudal ka qene nje imponim sipas interesave te relatoreve dhe aspak nje produkt autokton. Jane pikerisht statutet, apo kodet, e qyteteve qe tregojne qe shtetet feudale autoktone ne territorin e banuar nga shqiptaret dhe paraardhesit e tyre eshte nje fantazi e studiuesve dhe aspak nje realitet historik. Ekzistenca e tyre nuk tregon shkallen e zhvillimit autokton, por shkallen e imponimit politik te realizuar ne keto troje dhe rrugen se si ka filluar formimi i popullit shqiptar.

Kalimi nga statutet e qyteteve ne te drejten zakonore te pashkruar nen emrin e legjislatorit (Lek Dukagjini dhe Skenderbeu) nuk tregon zhvillim, por kthim prapa jo te shkalles se zhvillimit shoqeror vendas. Menyra se si popullata vendase eshte relatuar me boten rrethuese te tij perben kthimin prapa dhe eshte kjo aresyeja perse pushteti otoman duket sikur e ka lene prapa popullin shqiptar ne agimet e tij. Kalimi nga relatat me vendet e zhvilluar tregetare (Venedik, Raguze, Napoli, Firence, Athine, Egjypt) me vendet fillim feudale (Perandoria Otomane) perben kthim prapa te zhvillimit, por gjithmone ne varesi te marredhenieve universale dhe kjo nuk eshte varur asnjehere nga popullata vendase. Mos rakordimi i te drejtes juridike me shkallen e zhvillimit social duhet te perbeje shkakun me te pare te zevendesimit te statuteve me kanunet e pa shkruara, por dhe fundin e qyteteve bartese te atyre statuteve. Mund ta konsiderojme si  shkak edhe largimin e banoreve vendas nga ato qytete dhe zevendesimin e tyre nga ambienti fshatar rrethues. Une e konsideroj te perputhur zevendesimin e popullatave te atyre qyteteve dhe futjen ne skemen e zhvillimit social te popullates vendase te kanuneve te Skenderbeut dhe te Lek Dukagjinit. Forcimi i Pushtetit Otoman ka sjelle ne forme te domosdoshme pikerisht keto kanune dhe jane keto te fundit qe e kane mbrojtur popullaten shqiptare nga tjetersimi absolut. Roli pozitiv i te drejtes zakonore shqiptare nen emrin e Lek Dukagjinit  dhe te Skenderbeut ne kete pike duket dhe kjo duhet te perbeje momentin e zbutjes se pushtetit otoman ne trojet shqiptare dhe nenshtrimin ndaj tyre te te gjithe popullates vendase pamvaresisht nga besimi fetar. Kjo duhet te perbeje dhe shkakun e fshehte perse ne disa krahina shqiptare kanunet e Lek Dukagjinit dhe te Skenderbeut u zevendesuan nga kanunet me pak dhunuese ndaj te drejtes njerezore (tek keto krahina nuk ka funksionuar kategoria domosdoshmeri – liri) ku duhet vecuar Kanuni i Dibres, Kanuni i Lures (Kararet e Dheut) dhe Kanuni i Laberise (flitet edhe per kanune te Tropojes). Ne kete drejtim permbajtja e kanuneve shenon nje kthim prapa dhe duhet te sherbeje per te argumentuar forcen e ndikimit te kanuneve mbi popullaten vendase, por dhe rrezikun e mundesise se zhdukjes se tyre. Zevendesimi i formave te kanuneve nga e komplikuara drejt se thjeshtes duhet te sherbeje si argumenti me i pare qe popullata shqiptare e kishte kaluar rrezikun e asimilimit dhe ai kishte triumfuar mbi historine. Kanunet shqiptare te te gjitha formave jane emblema e vetme e mbijeteses shqiptare pergjate 600 viteve te fundit dhe pergjegjeset e vetme perse jemi sot si popull e si komb. Ne aspektin historik kundershtaret reale te Pushtetit Otoman nuk ka qene epoka e Gjergj Kastriotit (1443-1478, renia e kalase se Shkodres), por teresia e kanuneve shqiptare. Ne lidhjen e institucioneve te ndryshme autoktone me keto kanune duhet te qendroje dhe domosdoshmeria e zanafilles se Popullit Shqiptar dhe gjitheshka fillon me epoken e mesiperme; ja perse epoka skenderbejane ka rendesi te posacme per popullin shqiptar (ne ate epoke u pane elementet e pare politike autoktone dhe aspak me perpara apo me ndryshe). Rendesia e kanuneve qendron ne shkakun e zanafilles dhe sulmi kundra tyre eshte i barabarte me sulmin kundra popullit shqiptar.

Por analiza e ideve fetare ne brendesine e zhvillimit te popullit shqiptar duhet te tregoje dhe shkakun real te frenimit ne zhvillimin e tij social dhe perse popullata shqiptare nuk ka qene asnjehere unike ne kete zhvillim. Nga ana tjeter, kjo analize na tregon dhe subjektin qe krijoi zanafillen shqiptare dhe idete fetare jane te vetmet qe mund ta vertetojne lindjen e popullit shqiptar sipas kontinumit europian. Ato jane te afta ta na tregojne lidhjet e ndersjellta qe sollen ne skenen e historise se Europes Popullin Shqiptar si nje domosdoshmeri kompesuese per vazhdimin e races se bardhe larg konfrontimeve politike dhe une mendoj se pikerisht kjo kohe po afron. Preferenca e ketij fenomeni nuk eshte ne deshiren e popullit shqiptar dhe pafuqia e tij per te vepruar ne menyre te vullnetshme ne kete proces duhet te sherbeje si argument mbi domosdoshmerine e popullit shqiptar ne zhvillimin e races se bardhe perpara se ajo te shkrihet me racat e tjera drejt unitetit racor (eshte analoge me domosdoshmerine e ekzistences se Reve te Kordilevskit rreth Tokes, si mbrojtese te jetes biologjike e shoqerore ne Toke nga rreziku meteorik).

Ne qofte se do te donim te analizonim idete fetare ne brendesi te races se bardhe do te shihnim se pergjithesisht ato fillojne me politeizmin dhe vetem ne dy pika te kontinentit ka qene e mundur ruajtja e besimeve pagane, ose ndryshe, parapoliteiste per nje kohe teper te gjate pertej te pergjithshmes europiane. Ne saje te ketyre ideve zbulohet ekzistenca cilesore e fazave te zhvillimit te komunes primitive dhe proceset e fillimit te jetes qytetare ne shoqerine njerezore. Idete fetare dhe institucionet e tyre jane pergjegjese per shume procese ne jeten shoqerore te njerezimit, por ne funksion te procesit te rilindjes ato jane te vetmet. Pikerisht ky fakt nuk ben perjashtim edhe per popullin shqiptar, dhe kjo ka domethenien e vet absolute, ku per fatin e keq te forumistave pasionante nuk ka percaktuar rilindjen por zanafillen e popullit shqiptar sipas pamjes se sotme.

Historikisht popullata vendase e gadishullit Ilirik ka prodhuar, ne menyre autoktone vetem idete fetare nen pamjen e kultit te gjarprit, shprehje kjo e besimeve me te para fetare ne historine e njerezimit, por dhe i vetmi argument mbi vjetersine me te pare te races se bardhe. Edhe pse mund te pranojme pa hezitim ardhjen e dyndjes pellazge ne kontinent, te themi para 10 000 vjeteve, e kemi te pamundur te percaktojme formen e besimeve pagave si bashkeshoqerues te udhetimit te tyre nga Azia drejt Europes Ilirike. Por duke pranuar formimin e Zeusit ne Dodonen pellazgjike (per kete shih studimin: Interpretimi materialist i filozofise se gjuhes shqipe, albanovaonline.com, logoreci.com, www.hotig.info) kemi mundesi te argumentojme qe pellazget ne kohen kur erdhen ne gadishull kane pasur si besim fetar pikerisht ate qe gjendet vetem ne brendesi te botes ilire dhe baske. Por, nga ana tjeter, po te merret si i vertete ky fakt, mund te arrihet ne perfundimin qe levizja mekanike e parapopujve te jete nje dukuri e rastit e aplikuar pas ndarjes se punes dhe vetem ne ato vende ku rritja e popullates e ka bere te pamundur bashkejetesen kolektive. Dukuria qe duket se favorizon lidhjen e ilireve me pellazget, pervec gjuhes se shkruar, e shkelmon lidhjen gjenetike midis tyre dhe vulos faktin qe popullata ilire nga forma pagane ka kaluar ne monoteizem pa ndermjetesine e politeizmit tradicional europian, ku perfshihet edhe politeizmi pellazgjik. Kjo gje te con ne perfundimin qe faza fisnore e rendit te komunes primitive ka qene prezente ne shoqerine ilire deri ne kohen e konsolidimit institucional te krishterimit te hershem dhe me kete faze iliret futen ne historine e njerezimit duke e bashkeshoqeruar kete histori deri ne diten e sotme. Eshte e vetmja menyre analitike qe lidh iliret dhe pasardhesit e tyre, deri tek shqiptaret, midis tyre edhe pse bota e relacioneve realizoi tjetersim te tyre pjese-pjese; praktikisht vetem shqiptaret e sotem i mbijetuan fortunave historike. Ne kete pike mbetet per te zbuluar se kush eshte pergjegjes i mbijetimit te shqiptareve pertej ketyre fortunave dhe perse kjo nuk mund te ishte kurre veper e vete atyre. Analiza e qelizave materiale te shoqerise na tregoi se fillesa e tyre eshte e lidhur me institucionin e krishtere qe ne shekullin e VIII dhe kjo duhet konsideruar si nje rastesi deri ne shekullin e XVII, por pas ketij shekulli, kur fillon arsimimi sistematik me kulturen europiane, kjo rastesi e humbet kuptimin dhe kthehet ne domosdoshmeri. Ne kete pike dhe ne ate moment Populli Shqiptar ka zanafillen e vet te domosdoshme dhe hapesiren e nevojshme te percaktimit te autorit te kesaj zanafille, na pelqen apo jo ky fakt.

Lloji i marredhenieve tregetare dhe menyra e shkembimit jane nje tregues i percaktimit te shkalles se zhvillimit te cdo populli dhe kjo eshte e mjaftueshme per te percaktuar piken e zanafilles dhe llojin shkakesor te saj. Autoret shqiptare perpara se t’i japin shpirt monedhave ilire duhet te shpjegojne aresyet perse pasardhesit e tyre pas dymijevjeteve perdornin shkembimin e mallrave me mallra. Cfare tregon kjo ne zhvillimin e nje populli dhe a mund te lidhet ky zhvillim me nje zhvillim me te meparshem ku ka ekzistuar paraja? Me pak fjale argumenti qe po perdorim eshte i afte te na jape shkallen e ulet te zhvillimit social te paraardhesve te larget dhe te afert te shqiptareve me perfundimin e pamundesise se ekzistences se nje zanafille te mirefillte dhe rreptesisht autoktone ne kohera para peseshekullore.

Te gjitha qelizat e parapara sipas pentetit te mesiperm na tregojne se kontradiktat ne gjirin e shoqerise vendase kane ekzistuar vetem midis pozicionit autokton te tyre dhe formave me te zhvilluara qe relatoret jashteautoktone kane realizuar me popullaten parashqiptare dhe shqiptare.

Ne qofte se deri me tani muarem ne analize shkaqet perse populli shqiptar nuk mund te kete rilindas sipas kuptimit te nocionit per rastin latino-italian, tani do te analizojme permbajtjen e ashtuquajturve rilindas, sipas hapesires se propogandes komuniste. Per te mos nenkuptuar paragjykim ne analizen e tyre, per baze muarem ate qe eshte shkruar ne Fjalorin Enciklopedik  Shqiptar (1985) duke i perjashtuar ata qe permenden si rilindas para dhe pas kesaj kohe ne enciklopedite e tjera, ku shkruhet:

“ RILINDJA KOMBETARE. Levizje e gjere popullore, me permbajtje ekonomike, shoqerore, politike dhe kulturore qe synonte clirimin e atdheut nga sundimi i huaj, bashkimin e trojeve shqiptare ne nje shtet kombetar, vendosjen e rendit borgjez dhe zhvillimin e arsimit e te kultures kombetare. Filloi ne vitet 30 – 40 te shek. XIX dhe u kurorezua me 1912, me shpalljen e pavaresise se Shqiperise.

R.K. u zhvillua mbi bazen e perforcimit te lidhjeve ekonomike midis krahinave te ndryshme. Formimi i bashkesise ekonomike theksoi prirjet konvergjente, ne gjuhe per afrimin e te folmeve krahinore dhe shrirjen e tyre ne gjuhen letrare, krijoi kushtet per shtrirje te gjere mbareshqiptare te elementeve te rendesishem te kultures popullore, per lindjen e zhvillimin e ideologjise e te kultures se re kombetare. Keto procese forcuan ndjenjen e bashkimit se interesave te te gjithe shqiptareve kundrejt sundimtareve te huaj dhe ndihmuan ne kapercimin e prirjeve te lokalizmit dhe separatizmit patriarkal e feudal.

R.K. shenonte nje etape me te larte ne krahasim me levizjet e meparshme clirimtare kunder sundimit otoman. Nga levizjet e vecuara, e pa lidhje midis tyre, u kalua dora-dores ne nje levizje te pergjithshme, nga kuvendet e beselidhjet krahinore e nderkrahinore si organizma drejtuese te levizjes, ne organizata udheheqese mbareshqiptare (Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Lidhja Shqiptare e Pejes, shih), komitetet kombetare ne fazen e fundit te levizjes. Ne krye te levizjes, forcen kryesore te se ciles e perbenin fshataresia dhe vegjelia qytetare, u vune elementet me te perparuar e revolucionnare te dale kryesisht nga radhet e borgjezise se mesme tregetare e zejtare dhe te fshataresise.Ne etapen e fundit, me levizjen u bashkuan edhe rrethe te caktuara bejleresh cifligare e reshpere. Perfaqesuesit e borgjezise kombetare dolen me nje program qe perfshinte te gjithe kombin dhe jo nje pjese te vecuar te tij, qe frymezohej nga idete e reja te cilat karakterizonin gjithe levizjet kombetare demokratike te shek. XIX, pjese e pandare e te cilave ishte dhe R.K.Shqiptare.

 Programi politik kombetar nuk lindi menjehere ne formen e tij te plote. Idete dhe kerkesat e para te viteve 30-te te shekullit te XIX per administrimin e vendit nga ana e shqiptareve u pasurua me ato iluministe per shkollen e gjuhen shqipe dhe, ne pergjithesi, per kulturen kombetare, si dhe me kerkesa per zhvillimin ekonomik e shoqeror te vendit. Me rritjen e levizjes kombetare ne vitet 70-te te shek. XIX keto ide e kerkesa u formuluan ne fillim nga Lidhja e Prizrenit e me vone nga organizatat e tjera mbare shqiptare ne nje program kombetar per sigurimin e autonomise territoriale-administrative si etape per te kaluar, me t’u krijuar kushtet e favorshme, ne pavaresine e Shqiperise.

R.K. u zhvillua me pene e me pushke. Ajo nxori mendimtare e shkrimtare te shquar iluministe si N. Veqilharxhi, Z. Jubani, K. Kristoforidhi, N. Frasheri, J. Vreto, S. Frasheri, L. Gurakuqi. Ata botuan traktate politike, vepra letrare e tekste shkollore per ngritjen e ndergjegjes politike kombetare te popullit, arsimimin dhe formimin kulturor te tij. R.K. nxori edhe udheheqes te shqura politike dhe ushtarake, si: A. Frasherin, Y. Prizrenin, S. Vokshin, H. Zeken, I. Qemalin, I. Boletinin, C. Topullin, M. Gramenon, etj., te cilet udhehoqen organizma politike dhe njesi te armatosura te levizjes per clirim kombetar (nenvizimet te miat, GH).

1. K. Eshte zhvilluar ne disa faza: faza e pare (vitet 30-70-te) me kryengritjet popullore kunder reformave centralizuese te Portes se Larte; e dyta (1878-1881) me Lidhjen Shqiptare te Prizrenit; e treta (1881-1908) me zbaticen e perkohshme te levizjes se armatosur, rritjen e levizjes ne fushen ideologjike e shoqerore dhe formimin e Lidhjes Shqiptare te Pejes e te komiteteve “Per lirine e Shqiperise”; e katerta (1908-1912) me ngritjen e vrullshme te levizjes politiko-kulturore, zhvillimin e kryengritjeve te medha antiosmane dhe Shpalljen e Pavaresise qe kurorezoi vepren e saj. R.K. u detyrua ta drejtoje tehun e luftes se saj ne disa fronte njeheresh: kunder zgjedhes osmane, rrezikut te ekspansionit imperialist te Fuqive te Medha, si dhe kunder rrezikut te copetimit te trojeve shqiptare nga ana e monarkive ballkanike fqinje. Ajo u shnderrua keshtu ne nje levizje demokratike per clirim e bashkim kombetar me karakter antiosman, antiimperialist dhe antishovinist. Tipari i saj themelor sikurse e ka percaktuar sh. Enver Hoxha ishte: “…dalja nga erresira mesjetare-feudale imperialiste, ne drite, ne kryengritje, ne lufte per liri, pavaresi, demokraci, per drite dhe arsim” (Vepra, vell. 37, T.1983, f. 321). (S.Po.) ”.

Kjo eshte permbajtja e termit “Rilindje Kombetare” sipas propogandes komuniste ku kemi keto emra te perfshire ne kete subjekt: N. Veqilharxhi, Z. Jubani, K. Kristoforidhi, N. Frasheri, J. Vreto, S. Frasheri, L. Gurakuqi dhe A. Frasherin, Y. Prizrenin, S. Vokshin, H. Zeken, I. Qemalin, I. Boletinin, C. Topullin, M. Gramenon, etj. Fjala etj. tregon se njerezit e perfshire ne Rilindjen Kombetare jane shume me teper dhe ne kete te tjere perfshihet i gjithe shkaku perse u sajua procesi i rilindjes kombetare shqiptare. Por ne qofte se do te analizojme jeten private te gjithseicilit, sipas Fjalorit Enciklopedik shqiptar (1985), do te kemi nje panorame individuale krejt tjeter per tjeter, ku ne funksion te termit Rilindje Kombetare gjerat permbysen; vini re kete karambol:

Naum Veqilharxhi (1767-1846), lindur ne Vithkuq te Korces, ideologu i pare i Rilindjes Kombetare Shqiptare. Perpara 1806 emigroi ne Moldavi familjarisht. Mori pjese ne levizjen eteriste ne Rumani (1821) kunder Perandorise Otomane, si nje nga udheheqesit e saj. Me pas punoi si avokat ne Braile. Me 1824 nisi punen per perpilimin e nje alfabeti te vecante te shqipes me 33 shkronja. Me kete alfabet botoi me 1844 te paren abetare te shqipes “Evetarin”. Pergatiti gjithashtu nje gramatike dhe libra e doreshkrime te tjera qe nuk jane ruajtur. Me 1846 hartoi nje Qarkore (Enciklike) greqisht drejtuar  bashkatdhetarve ortodokse ne Shqiperi. Parathenia e abetares, qarkorja dhe letra e v. 1846 jane dokumentat e pare ideologjike e programatike te njohura deri me sot te Levizjes kombetare shqiptare. Vdes i helmuar ne Stamboll.

Hasan Tahsini (1811-1881) nga Ninati i Sarandes. Atdhetar i madh i Rilindjes sone kombetare dhe mendimtar i shquar ne fusha te ndryshme te diturise. Eshte i njohur projekti i tij i alfabetit te gjuhes shqipe me 30 bashketingellore dhe 8 zanore, i hartuar ne fillim te viteve ’70.

Sulejman Vokshi (1815-1890), lindur ne Kosove. Ne fakt, kur flet per jeten e tij, Fjalori Encikloopedik Shqiptar nuk e radhit ne kuadrin e Rilindjes Kombetare, por e konsideron thjeshte si veprimtar dhe figure te shquar te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit

Efthim Brandi (1817-1882), atdhetar e veprimtar i Rilindjes Kombetare. Lindi ne Korce, por veprimtarine e tij e zhvilloi ne Egjipt. Me 1880 botoi ne Athine trajtesen me katakter publicistik Ankimet shqiptare. Vdiq ne Egjipt.

Zef Jubani (1818-1880), lindi ne Shkoder; veprimtar dhe ideolog i njohur i Rilindjes Kombetare. Me 1862 bashkepunoi ne organizimine elvizjes antiosmane te Mirdites. Hyri  ne lufte te hapur me misionaret e huaj katolike ne Shqiperi. Botoi nje varg veprash ne italisht. Me 1871 botoi ne Trieste librin: Permbledhje kengesh popullore dhe rapsodi poemash shqiptare. Eshte marre me perkthime e botime veprash te ndryshme. Njihet si krijues i njealfabeti te posacem me baze latine, si hartues i njje gramatike te thjeshte te gjuhes shqipe. Ka hyre si nje nder te paret ekonomiste te vendit. Vdiq e shkisheruar ne Shkoder.

Ymer Prizrenin (1820-1886), nuk trajtohet posacerisht si veprimtar i rilindjes kombetare, por jepet nje tjeter permbajtje e jetes se tij. Konsiderohet si veprimtar i shquar i Levizjes Kombetare, nje nga udheheqesit kryesore te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit dhe kryetar i qeverise se perkohshme. Me 1877 u zgjodh deputet ne parlamentin e dyte osman. Po ate vit hyri ne Komitetin Qendror te Stambollit qe u formua nen kryesine e Abdyl Frasherit. Ne tetor 1879 u zgjodh kryetar i Lidhjes Shqiptare dhe ne janar 1881 kryetar i qeverise. Vdes ne Ulqin.

Zija Prishtina (nuk jepet koha e jetes se tij), konsiderohet si patriot i dalluar i Rilindjes Kombetare. Ne Komitetin Qendror per Mbrojtjen e te Drejtave te Kombesise Shqiptare se bashku me vellane e vet, Ali Danishin, perfaqesoi Kosoven. U zgjodh anetar i Komitetit Kombetar te Lidhjes Shqiptare.

Thimi Mitko (1820-1890), lindur ne Korce. Folklorist dhe veprimtar i shquar i Rilindjes Kombetare. Mergoi ne Athine, Vjene e se fundi ne Egjipt (1859) ku jetoi deri ne vdekjes. Ishte perfaqesuesi me i shquar i kolonise shqiptare te Egjiptit. Shkroi shume artikuj ne shtypin e kohes si “Zeri i Shqiperise” te A. Kulluriotit, “Flamuri i Arberit” te J. De Rades, ne revisten nderkombetare te Kluzhit (Rumani). Me 1859 e me pas botoi ne disa numura te gazetes greke “Pandora” (Athine) shkrimin “Disa shenime rreth Korces” ku mbrojti te drejtat e popullit shqiptar. Te njejtin qellim paten edhe shkrimet e tij ne “Gazetat e Livornos mbi ceshtjen shqiptare” (1879). Shquhet sidomos per per karakterin e tij folklorik duke grumbulluar pasuri te folklorit shqiptar ne krahinat e Jugut e te Veriut, por edhe tek arbereshet e Italise te cilat mundi t’i botoje me 1878 ne vellimin “Bleta shqiptare”

Jani Vreto (1822-1900), lindur ne Leskovik. Atdhetar dhe mendimtar i shquar i Rilindjes Kombetare. Kreu shkollen “Zosimea” te Janines. Me 1854 u vendos ne Stamboll. Qe me 1864 mori pjese se bashku me I.Qemalin, H.Tahsinin, K.Kristoforidhin, P.Vasen ne mbledhjet e para per caktimin e nje alfabeti te shqipes. Ishte anetar i Komitetit Qendror per mbrojtjen e te drejtave te kombesise shqiptare. Dha ndihmese per per komisionin qe miratoi me 1879 Alfabetin e Stambollit. Shkroi nje varg veprash e artikujsh: “Apologjia” (1878), “Per te verteten dhe per te shkruarit e se vertetes” (1883), “Mirevetija” (1886).

Koto Hoxhi (1824-1895), lindur ne Qestorat te Gjirokastres; veprimtar i shquar i Rilindjes Kombetare, i arsimit dhe kultures shqiptare, Mesues i Popullit. Me 1879 merr pejse ne komisionin e posacem te Komitetit te Stambollit qe u formua per shyrtimin e ceshtjes se alfabetit ku mbrojti variantin e hartuar nga Sami Frasheri. Njihet si nje nga themeluesit e teatrit shqiptar ku me 1874 organizoi shfaqjen teatrale “Dasma lunxhiote” (kjo e fundit nuk eshte e sakte, GH).

Pashko Vasa (1825-1892), lindur ne Shkoder; veprimtar i shquar i Rilindjes Kombetare, poet dhe publicist patriot. Me 1847 vajti ne Itali dhe mori pjese ne levizjen clirimtare te popullit te atij vendi. Pastaj kaloi ne Stamboll ku zuri vend ne administraten ku pergjate viteve 70 dhe 1978-1982 bashkepunoi me K.Kristoforidhin, A.Frasherin per ceshtjen shqiptare. Ishte guvernator i Libanit nga viti 1883 deri sa vdiq. Pashko Vasa eshte autor i nje varg veprash me karakter politik e historik; gjithashtu shkroi nje varg veprash per ceshtjet e gjuhes dhe shrimit. Ai zuri vend edhe ne historine e letersise shqipe qe po krijohej ne vendin tone. Eshte autori i vjershes se njohur “Moj Shqypni e mjera Shqypni!” (1880) e cila u botua si flete fluturuese.

Kostandin Kristoforidhi (1827-1895), lindur ne Elbasan; levrues dhe studiues i shquar i gjuhes shqipe, veprimtar i Rilindjes Kombetare. Ndoqi nga viti 1847 gjimnazin Zosimea te janines. Shkoi ne Stamboll me 1857 duke hartuar nje “Memorandum per gjuhen shqipe”. Qendroi ne malte deri ,e 1860 ne nje seminar protestant ku nderkohe perfundoi perkthimin toekrisht dhe gegerisht “Dhiaten e Re”. U vendos mesues ne Tunis deri me 1865 ku perktheu dhe botoi nje sere veprash fetare. U vendos perfundimisht ne Elbasan me 1884 ku dhe vdiq.

Vasil Hido (1830-1890), lindur ne Gjirokaster, veprimtar i Rilindjes Kombetare. Qe ne rini lidhet me patriotin Koto Hoxhi duke perkrahur nismen per nje shkolle shqipe ne Gjirokaster. Eshte nje nga nenshkruesite protestes se patrioteve gjirokastrite drejtuar Kongresit te Berlinit ku shprehej vendosmeria per te mbrojtur teresine territoriale te atdheut qe cenohej nga vendimet e atij kongresi.

Jovan Cico Kosturi (1831-1924), veprimtar i dalluar i Rilindjes Kombetare, vecanerisht ne perhapjen e shkrimit dhe shkollave shqipe. Ndihmoi ne hapjen e Mesonjetores shqipe ne Korce me 1878.

Haxhi Zeka (1832-1902). Edhe kete individ historik Fjalori Enciklopedik Shqiptar nuk e trajton vecanerisht ne kuadrin e Rilindjes Kombetare, por e trajton thjeshte si udheheqes i shquar i Levizjes Kombetare Shqiptare dhe organizator i kryengritjeve popullore antiosmane ne Kosove. Vritet nga qarqet shoviniste serbe.

Abdyl Frasheri (1839-1892), patriot demokrat i shquar, nje nga ideologet perparimtar te Rilindjes Kombetare dhe nje nga udheheqesit kryesore te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit. Ne moshen 18 vjecare vendoset per nevoja pune ne Janine dhe ne vitin 1877 figuron deputet i Janines ne parlamentin e dyte osman. Luajti nje rol te rendesishem ne formimin e qeverise se perkohshme qe u formua ne Prizren ne fillim te vitit 1881. Arrestohet dhe denohet me tre vjet burg e 20 muaj internim.

Mehmet Ali Vrioni (1842-1895), atdhetar, personalitet politik i Rilindjes Kombetare. Ne kohen e krizes lindore (1875-1881) u lidh me A.Frasherin dhe u be nje nga bashkepunetoret e tij me te ngushte. Ishte anetar i Komitetit Shqiptar te Janines qe u formua ne maj 1877 dhe i komitetit Qendror per Mbrojtjen  e te drejtave te Kombesise Shqiptare (dhjetor 1877). Shoqeroi Abdyl Frasherin ne bisedimet qe u zhvilluan me perfaqesuesit e Athines ne korrik dhe dhjetor 1877 per lidhjen e nje aleance politike dhe ushtarake shqiptaro-greke. Mori pjese ne misionin diplomatik qe zhvilloi delegacioni i Lidhjes Shqiptare te Prizrenit ne kryeqytetet e Fuqive te Medha, ne pranveren e vitit 1879, per mbrojtjen e te drejtave kombetare te shqiptareve. Akti i fundit qe dihet per veprimtarine e tij patriotike eshte nje memorandum i vitit 1890 qe mban nenshkrimin e tij dhe te A.Frasherit.

Jorgji Karbunara (1842-1917) atdhetar dhe veprimtari dalluar i Rilindjes, mesues i pare i gjuhes shqipe dhe perhapes i flakte i ideve kombetare ne rrethin e Beratit.. Ishte nje nder veprimtaret kryesore ne formimin e me 1898 te shoqerise atdhetare “Bashkimi” ne Berat. Me nismen e tij u hap shkolla e pare shqipe ne Berat. Gjate kryengritjeve te 1911-1912 u vu ne krye te levizjes antiosmane ne rrethin e Beratit. Me 28 nendor 1912 mori pjese si perfaqesues i popullit te Beratit ne Kuvendin Kombetar te Vlores.

Pandeli Sotiri (1843-1891), figure e shquar e arsimit shqiptar ne periudhen e Rilindjes Kombetare. Nxenes i Koto Hoxhit ne shkollen e Qestoratit. Studimet e larta i kreu ne Vjene ku ushtroi profesionin e mjekut. Qe nje nga anetaret e grupit qe me 1880 themeluan Shoqerine e  Stambollit. Pas nderprejes se botimit te revistes “Drita” ajo vazhdoi me titullin “Dituria” me emrin e Pandeli Sotirit. Qe drejtor i mesonjteres se shqipes ne Korce ku dhe dha mesimin e gjuhes shqipe. Vritet ne Stamboll.

Nikolla Naco (1843-1913), lindur ne Korce. Atdhetar e veprimtar i dalluar i Rilindjes ne fund te shek. XIX dhe ne fillim te shek. XX. Qe ne rini emigroi jashte atdheut ne fillim ne Egjipt e pastaj ne Rumani. U zgjodh kryetar i shoqerise “Drita” (te reformuar, 1887), ka drejtuar gazeten “Shqiptari” qe doli ne Bukuresht ne vitet 1888-1903 (me nderprerje) dhe shkollen normale shqiptaro-romune te Bukureshtit (1892). Vdiq ne Bukuresht.

Ismail Qemali (1844-1919) lindur ne Vlore, nuk konsiderohet si pjesmarres i Rilindjes Kombetare, por si udheheqes i shquar i Levizjes Kombetare Shqiptare dhe kryeminister i pare i Shqiperise. Ne dhjetor 1908 zgjidhet i sanxhakut te Beratit ne parlamentin osman. Hartoi ne qershor 1911 memorandimin e Gerces bashke me patriotet e tjere. Ne mbledhjen e Bukureshtit me 5 nentor 1912 gjeti perkrahjen e kolonise shqiptare te atjeshme dhe prej andej shkoi ne Vjene per te mbrojtur ceshtjen shqiptare. Shpall pavaresine kombetare me 28 nendor 1912 dhe caktohet kryeminister. Vitet e fundit te jetes i kalon ne mergim, ne Itali ku dhe vdes.

Naim Frasheri (1846-1900), poeti me i madh i Rilindjes Kombetare shqiptare. Me 1865 familja shperngulet ne Janine ku mbaron gjimnazin grek “Zosimea” me 1869. me cfaqjen e semundjes se toberkulozit rikthehet ne vendlindje. Ne kete periudhe Naim Frasheri beri prova te vjersherimit shqip, nen ndikimin e bejtexhinjve e u dha pas vjersherimit persisht, me sukses, duke botuar me vone edhe nje permbledhje lirikash Tejhyjylat (Enderimet, 1885). Nen ndikimin e ngjarjeve historike, sidomos te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit, braktisi vjersherimin persisht dhe ju kushtua letersise shqiptare. Poema e tij e pare e re ishte Shqiperia (1880, botuar me 1897), qe entuziazmoi patriotet shqiptare. Ne Stamboll ka qene nder botuesit kryesore te revistes “Drita”, me pas “Dituria” (1884-85), ku u botuan shume vjersha te tij, proza e vargje per shkollat e para shqipe qe do te hapeshin, disa shqiperime te autorit. Ai sherbente si anetar i Komisionit te Botimeve prane Ministrise se Arsimit, me pas kryetar. Me 1886 Naim Frasheri botoi poemen e tij te famshme “Bageti e Bujqesi”, ate greqisht “Deshira e vertete e shqiptareve” dhe kater libra per shkollat. Me 1888 vijoi me “Diturite” (ribotuar me 1895 me titull “Gjithesia”, – shkenca te natyres). Me 1890 doli permbledhja e lirikave Lulet e Veres, pastaj “Mesimet” (proza patriotike dhe te moralit) dhe Fjala fluturake (vjersha) me 1894, se fundi me 1898 poema e madhe epike Histori e Skenderbeut dhe poema fetare Qerbelaja. Naim Frasheri vdiq ne Stamboll ku dhe u varros.

Ndue Bytyci ((1847-1917), poet i fillimeve te Rilindjes Kombetare. Sherbeu si meshtar ne Shkup, vendlindje, pastaj ne Peje, Prizren. Perktheu shqip “Psalmet e Davidit”.

Sami Frasheri (1850-1904), lindur ne Permet, rilindas i shquar, ideologu kryesor i Levizjes Kombetare Shqiptare, dijetar i madh, shkrimtar dhe publicist. Ne literaturen e huaj eshte njohur me emrin Shemseddin Sami. Me 1865 vendoset ne Janine ku kryen shkollen e mesme greke “Zosimea”. Me 1872 vendoset ne Stamboll ku zhvilloi nje veprimtari te gjere patriotike per clirimin dhe bashkimin kombetar te popullit shqiptar dhe bashkepunoi me perfaqesuesit me perparimtar te levizjes demokratike-borgjeze turke. Ishte nje nder organizatoret kryesore te “Komitetit Qendror per mbrojtjen e te drejtave te kombesiase shqiptare” dhe me themelimin e “Shoqerise se te shtypurit shkronja shqip” (1879) u zgjodh kryetar i saj. Sami Frasheri drejtoi revistat e para ne gjuhen shqipe “Drita” dhe pastaj “Dituria” (Stamboll, 1884-1885) ku shkroi dhe nje varg artikujsh. Per nevojat e shkolles shqipe hartoi librat “Abetare e gjuhes shqipe” (1886), “Shkronjtore e gjuhes shqipe” (gramatika, 1886) dhe “Dheshkronje” (Gjeografia, 1888) ne gjuhen shqipe. E ketij autori eshte dhe vepra “Shqiperia c’ka qene, c’eshte e c’do te behet” botuar me 1899 pa emer autori ne Bururesht. Ky traktat u be manifest i Rilindjes Kombetare Shqiptare.Si dijetar i madh Sami Frasheri dha kontribut ne disa fusha te shkences ku u dallua si perfaqesues i mendimit te perparuar materialist jo vetem per Shqiperine, por edhe per vendet e Lindjes. Eshte autor i fjalorit normativ te gjuhes turke (Kamus-i tűrki, 1901) i cili ruan vleren e vet te madhe edhe sot. Samiu eshte edhe autor i disa fjaloreve dy gjuhesh frengjisht-turqisht (1882), turqisht-frengjisht (1885), arabisht-turqisht. Vepra madhore e Sami Frasherit ne gjuhen turke eshte Enciklopedia e tij “Kamus-ul alàm” (1900) ne 6 vellime. Si shkrimtar Sami Frasheri shkroi ne gjuhen turke drama e romane.

Thimi Vasil Marko (1855-1922), lindur ne Korce dhe merguar ne moshe te re ne Rumani. Nismetar i krijimit te deges se Shoqerise se Stambollit (1881) dhe i formimit te shoqerise Drita ne Rumani. U dergua ne Korce (1886) nga kolonia shqiptare per te organizuar perhapjen e mesimit te gjuhes shqipe. Qe anetar i formimit te komitetit te fshehte ne Korce, i cili drejtoi luften per celjen e Mesonjteres se Pare Shqipe; me 1903 arrestohet nga autoritete qeveritare. Ka kontribuar gjithashtu ne organizimin e luftes se armatosur per liri dhe pavaresi dhe ka mbeshtetur Kuvendin Kombetar te Vlores. U zgjodh anetar i Keshillit administrativ te Krahines Autonome te Korces me 1916.

Kole Idremeno (1860-1939), lindur ne Shkoder; piktor i shquar i Rilindjes Kombetare, fotograf dhe arkitekt. Konsiderohet si figura me e shquar e artit te Rilindjes Kombetare.

Nikolle Kacorri (1862-1917) nuk jepet vendi i lindjes, por dihet qe ishte nga Lura. Atdhetar e veprimtar i dalluar i periudhes se fundit te Rilindjes Kombetare, klerik. Gjate viteve 1905-1907 drejtoi Kryengritjen e armatosur te Kurbinit (Kruje). Mori pjese ne Kongresin e Manastirit (1908), ate te Elbasanit (1909) dhe ne kryengritjet e madhe te 1910-1912. perfaqesoi krahinen e Durresit ne Kuvendin e Vlores dhe ishte nenkryetar i  qeverise se pare kombetare. Pati konfrontime me hierarkine kishtare e cila me 1914 e largoi nga Shqiperia, vdiq ne Vjene (kjo e fundit eshte nje shpikje komuniste, GH).

Isa Boletini (1864-1916), lindi ne Mitrovice. nuk konsiderohet si pjesmarres i Rilindjes Kombetare, por si atdhetar i shquar, strateg popullor, organizator e udheheqes i levizjeve per clirim e bashkim kombetar duke marre pjese ne shume beteja si luftetar dhe drejtues per lirine e shqiptareve. Merr pjese ne shpalljen e Pavaresise Kombetar me 1912. Anetar i delegacionit shqiptar ne Londer me 1913.

Said Najdeni (1864-1903), lindur ne Dibren e Madhe, atdhetar i dalluar i Rilindjes i njohur me pseudonimin Hoxhe Voka. Me 1888 hapi ne shtepine e tij nje shkolle shqipe te fshehte dhe ndihmoi ne perhapjen e mesimit shqip. Ndihmoi ne organizimin e kuvendit te Dibres (1899) gjeta Lidhjes Shqiptare te Pejes. Botoi librin Fe rrefenjeseja e muslimaneve (Sofje 1900) dhe  vepren Abetare e gjuhes shqipe, nde te fole gegenisht (1900)

Gjergj Qiriazi (1865-1912), veprimtar i Rilindjes Kombetare, publicist. Ishte sekretar dhe nenkryetar i klubit shqiptar “Bashkimi” te Manastirit. Mori pjese ne Komitetin e fshehte “Per lirine e Shqiperise” te Bajo Topullit. Pas vdekjes se Gjerasim Qiriazit ai qe ndihmesi kryesor per mbajtjen ne kembe te shkolles shqipe te vashave ne Korce. Eshte autori i pare i tekstit te mirefillte te fizikes ne gjuhen shqipe (Bukuresht 1899). Botoi nje “Hristomathi” (1902, 1907) ne dy vellime me pjese letrare didaktike. U interesua per doreshkrimet e K. Kristoforidhit.

Shahin Kolonja (1865-1919), lindur ne Starje te Kolonjes. Kreu fakultetin juridik ne Stamboll me 1895. Botoi ne Sofje gazeten “Drita” (1901-1909), punoi per krijimin e komitetit te fshehte te Manastirit “Per lirine e Shqiperise”. U zgjodh anetar i komisionit per njesimin e alfabetit ne ate kongres. Vdiq ne Stamboll.

Petro Nini Luarasi (1865-1911), lindur ne Luaras te Kolonjes; veprimtar i Rilindjes Kombetare. Ishte nxenes ne shkollen e Qestoratit te Koto Hoxhit. Me 1887 hapi ne Erseke shkollen e pare shqipe dhe pak me vone (1892-1893) shkollat shqipe ne krahinen e Kolonjes e te Vakefeve, punoi si drejtor dhe mesues i Mesonjtores se pare shqipe te Korces dhe me vone i shkolles se Negovanit (1909-1911). Ishte delegat ne Kongresin e Manastirit (1908). Vdiq i helmuar nga  xhonturqit dhe Patriarkana e Stambollit.

Mati Logoreci (1867-1941), nje nga mesuesit veteran te shkolles shqipe, gjuhetar, historian e publicist. Mesues i shkolles se pare shqipe ne Prizren, si atdhetar e demokrat, veprimtar shoqeror i Rilindjes Kombetare dhe i periudhes se Pavaresise, mori pjese ne Kongresin e Manastirit (1908), ne ate te Lushnjes (1920) dhe ne kongreset arsimore te Tiranes (1922,1924). Qe anetar i Komisise Letrare te Shkodres (1916-1918), drejtoi gazetat Dashamiri dhe Dashamiri i Ri (1907-1908). Botoi nje fjalorth me rreth 1000 fjale dhe vepren “Historia e pergjithshme”.

Josif Bageri (1868-1915), lindi ne Nistrove te Rijekes; veprimtar i Rilindjes Kombetare Shqiptare. Me 1887 u vendos ne Sofie ku punoi si kepucar. Qe nismetar i formimit te shoqerise “Deshira” dhe te shoqerise “Afron Dita” me 1907. Me 1909-1911 drejtoi nje nder organet demokratike e perparimtare, gazeten Shqypeja e Shqipenise. Shkroi dhe botoi ne shtypin e kohes poezi me fryme popullore dhe i permblodhi ne vellimin Kopesht malesori (1910). U kthye ne atdhe me 1914 dhe drejtoi per pak kohe gazeten “Ushtima e Krujes” qe botohej ne Durres. Vdiq ne Prishtine.

Hasan Qinami (1868-1943), lindur ne Qinam te Kolonjes, veprimtar i Rilindjes dhe i levizjes demokratike. Ne vitet 1914-1920 mori pjese me arme ne dore ne luften per mbrojtjen e pavaresise kundra shovinizmit grek dhe pushtuesit italiane. Nga marsi  deri ne tetor 1941 u internua nga ushtrite greke.

Murat Toptani (1868-1917), skulptor, poet dhe patriot i Rilindjes. Veprimtarine e zhvilloi ne Tirane dhe ne shoqerite shqiptare jashte atdheut (Stamboll, Napoli, Bukuresht, etj). Mbajti lidhje me vellezerit Frasheri, duke qene dhe dhendri i Naimit. Nje nga veprat e tij Skenderbeu u realizua ne Napoli (1899) duke qene nje nga veprat e para ne artin e skulptures se Rilindjes

Sali Hida (  ?  -1927), lindur ne Elbasan, veprimtar i dalluar i Rilindjes Kombetare, i periudhes se Pavaresise dhe i levizjes Demokratike. Mesimet e para i mori ne qytetin e lindjes, ndersa shkollen e mesme ne gjimnazin turk te manastirit. Studimet e larta i nisi ne fakultetin e inxhinjerise ushtarake ne Stamboll, por i mbaroi ne Torine (Itali). Mori pjese ne Revolucionin demokratiko-borgjez te Qershorit 1924 dhe me vendosjen e pushtetit te Ahmet Zogut emigroi ne Selanik, Rome e Bashkimin Sovietik ku dhe vdiq.

Bajo Topulli (1868-1930), lindur ne Gjirokaster; veprimtar i Rilindjes, organizator dhe luftetar i cetave te armatosura me 1906-1908. Shkollen fillore e kreu ne qytetin e lindjes, ndersa te mesmen dhe normalen e larte ne Stamboll. Punoi si mesues gjimnazi ne Selanik e pastaj ne Manastir. Me 1905 themeloi ne Manastir Komitetin e fshehte “Per lirine e Shqiperise” dhe punoi per formimin e qendrave te tij ne qendrat kryesore te Shqiperise. Me 1906 kryesoi ceten e pare qe veproi ne malet e Korces, te Gjirokastres, etj. ne vitet 1908-1912 punoi per ngritjen e klubeve e te shkollave shqipe ne Gjirokaster, Janine, Korce, etj.

Hamit Luli (1869-1929), lindur ne Vermik te Kurveleshit; atdhetar e publicist i periudhes se Rilindjes e te Pavaresise. Ishte veprimtar i shquar i klubit “Laberia”, qe u krijua me 1908. Mori pjese ne Mbledhjen e Cepos ne korrik 1911 dhe ne cetat patriotike. Emigroi ne ShBA duke marre pjese ne shoqerite patriotike “Besa-Bese” dhe me pas ne federaten Vatra, botoi shkrime ne gazeten Dielli e ne organet e tjera.

Mihal Grameno (1871-1931), lindi ne Korce dhe nuk konsiderohet si veprimtar i Rilindjes Kombetare, por si publicist i shquar dhe veprimtar i levizjes patriotike e demokratike. Ne vitet 1907-1908 luftoi ne radhet e cetes se Cerciz Topullit. Mori pjese ne Kongresin e Manastirit (1908). Ne vitet 1921-1924 ishte nje nga veprimtaret ne ze te levizjes demokratike. Vdiq ne Korce.

Sotir Peci (1873-1932), veprimtar i Rilindjes Kombetare shqiptare, nje nga figurat e shquara te arsimit shqiptar. Botoi ne Boston gazeten “Kombi” (1906-1908), nje nder themeluesit te shoqerise “Besa-Bese” ne Boston dhe te “Lidhjes” ne St. Lui(1907). Mori pjese ne Kongresin e Manastirit (1908) dhe ne shkollen Normale te Elbasanit qe mesues i matematikes. Me 1911-1912 drejtoi mesonjetoren shqipe te Korces. Me 1915 zgjidhet anetar i Komitetit te fshehte qe u krijua ne Shkoder me dege ne qytetet kryesore te vendit. Me 1916-1917 ishte anetar i Komisise letarre ne Shkoder. Mori pjese si delegat ne mbledhjen e Kongresit Kombetar ne Lushnje (1920) dhe ne qeverine qe u formua prej tij u zgjodh minister i arsimit. Mergoi pas deshtimit te Revolucioni te Qershoritn 1924 ku ishte anetar i Keshillit te Larte.

Pandeli Cale (1874-1923), atdhetar dhe veprimtar i dalluar i Rilindjes dhe i periudhes se Pavaresise. Lindi ne Korce ku mori mesimet e para. Studimet e larta i vazhdoi ne Kajro. Ishte nje nder propaganduesit dhe organizatoret e luftes se armatosur ne Shqiperine e Jugut (1911-1912). Perfaqesoi kryengritesit e Korces ne Kuvendin e Sinjes. Mori pjese ne mbledhjen e Bukureshtit (1912) si dhe ne Kuvendin Kombetar te Vlores si perfaqesues i Korces. U zgjodh minister i bujqesise ne qeverine e Ismail Qemal Vlores. Mori pjese ne Kongresin e Lushnjes dhe ne vitin 1920-1922 ishte deputet i Korces ne parlament.

Dervish Hima (1875-1928), lindur ne Oher, veprimtar dhe publicisti i dalluar i Rilindjes. Shkollen fillore e kreu ne qytetin e lindjes, ndersa te mesmen e vazhdoi ne Selanik. Hyri ne shkollen e larte mjekesore te Stambollit, por e la pas dyvjetesh. Me 1895 u kthye fshehurazi ne Shqiperi ku punoi per perhapjen e shkollave shqipe ne vise te ndryshme te vendit. Me 1897 largohet nga Shqiperia dhe shkon ne Bukuresht ku iu kushtua teresisht Levizjes Kombetare Shqiptar dhe u lidh njekohesisht me ate xhonturke. Perndiqet nga qeveria otomane, ajo italiane duke u larguar ne paris e pastaj ne Gjeneve. Merr pjese ne Kongresin e turqve te rinj me 1902 duke mbrojtur te drejtat e shqiptareve ne krah te Ismail Qemalit e H. Ohrit. Merr pjese ne Kongresin e Dibres e  Kongresin e II te Manastirit, drejton ceten e studenteve gjate Kryengritjes se pergjithshme. Eshte marre me botimin e nje sere organesh ne Rumani, Rome, Parin Gjeneve, Stamboll. Vdes ne Tirane.

Hasan Xhiku (1875-1945), lindur ne Gjirokaster; atdhetar dhe veprimtar i Rilindjes Kombetare. Ne moshe te re mori pjese ve veprimtarite atdhetare qe vepronin ne Selanik. Mori pjese aktive ne kryengritjen e pergjithshme antiosmane te vitit 1912. Mori pjese ne ngritjen e flamurit ne Gjirokaster me 4 dhjetor 1912. Mori pjese ne luftimet kundra pushtuesit grek. Me 1920 mori pjese ne Luften e Vlores me ceten e tij dhe me 1943 u zgjodh kryetar i Keshillit Nacionalclirimtar te qytetit te Gjirokastres.

Kristo Luarasi (1876-1934), lindi ne Luaras te Kolonjes, veprimtar i Rilindjes Kombetare. Punoi si mesues gjate viteve 1892-1894 ne shkollat e para shqipe te hapura ne Luaras. Me 1907 bashkepunoi me Bajo Topullin e Cerciz Topullin ne Sofje per pergatitjen e cetave te armatosura. Drejtoi gazeten “Liria e Shqiperise” ku perkrahte kryengritjet e medha antiosmane te 1911-1912. Ne nendor 1912 punoi ne kolonite shqiptare te mergimit per pergatitjen e Kuvendit Kombetar te Vlores dhe per shpalljen e Pavaresise.

Luigj Gurakuqi (1879-1925), nuk konsiderohet si bashkeudhetar i Rilindjes Kombetare, por si figure e shquar e levizjes patriotike e demokratike shqiptare. Shkollen fillore e kreu ne vendlindje, ndersa te mesmen ne Kolegjin e Shen-Miter Korones ku pati mesues De Raden. Vazhdoi studimet universitare ne Napoli (Itali) ne vitet 1901-1906. Ne vepren “Vargenimi n’gjuhe shqype me nje fjalorth shqyp-frengjisht n’marim” (Napoli, 1906) beri te paren perpjekje te suksesshme per kodifikimin e metrikes se poezise shqiptare. Pas 1906 i kushtohet teresisht politikes ku merr pjese ne Kongresin e Manastirit ku zgjidhet nenkryetar dhe anetar i komisionit per njehsimin e alfabetit. Me 1909 emerohet drejtor i te pares shkolle normale qe u hap ne Elbasan. Me 1911 merr pjese ne kryengritjen e malesoreve te Mbishkodres dhe, se bashku me Ismail Qemalin harton Memorandumin e Greces. Me 1912 zhvillion nje veprimtari te dendur per oragizimin e kryengritjes se pergjithshme. Merr pjese ne mbledhjen e Bukureshtit dhe Shpalljen e Pavaresise, ishte minister i Arsimit ne qeverine e Dhjetorit 1912. Qe nje nga themeluesit e Komisise Letrare me 1916. Mori pjese ne Kongresin e Durresit me 1918 ku zgjidhet minister i Arsimit (kjo eshte e pasakte, GH) dhe ishte anetar i delegacionit te saj ne Konferencen e Paqes ne Paris. Me 1921-1924 ishte deputet i Shkodres ne Keshillin Kombetar. Mori pjese ne Revolucionin demokratiko-borgjez te Qershorit 1924 dhe ishte minister i Financave ne qeverine e kryesuar nga Fan Noli. Vritet ne Bari te Italise nga nje agjent e klikes zogiste.

Cerciz Topulli (1880-1915), lindur ne Gjirokaster; atdhetar e veprimtar i shquar i Rilindjes, udheheqes i luftes se armatosur te cetave kunder sunduesve osmane per clirimin e vendit. Ne prill 1907 komandoi ceten e armatosur qe vepronte ne Jugun e Shqiperise e sidomos ne krahinat e Gjirokastres. Drejtoi luften ne Mashkullore me 1908. pas fitores se revolucionit xhonturk te 1908 punoi per formimin e klubeve shqiptare dhe per celjen e shkollave shqipe ne viset e ndryshme te vendit. Pas shpalljes se Pavaresise se Shqiperise u vu ne sherbim te qeverise se Ismail Qemalit. U vra me 15 korrik ne Fushe te Shtoit nga forcat e pushtuesve malazeze. Me 1937 eshtrat e Cerciz Topullit u vendosen ne Gjirokaster (kjo e fundit eshte e pasakte, GH).

Sami Pojani (1880-1911), lindur ne Korce, veprimtar i dalluar i Rilindjes Kombetare. Mesimet e para i mori ne vendlindje e pastaj vazhdoi ne gjimnazin turk te Manastirit, ndersa studimet e larta per drejtesi i kreu ne Stamboll. Ishte anetar i Komitetit te fshehte te manastirit “Per lirine e Shqiperise” qe ne themelimin e tij me 1905 dhe nje nga drejtuesit e komitetit po me kete emer ne Korce. Ishte delegat ne Kongresin e Manastirit per Korcen. Me 1908-1910 botoi gazeten “Korca”.

Ndoc Martini (1880-1917), lindur ne Shkoder. Piktor dhe vizatues i periudhes se rilindjes kombetare. Autori i nje prej veprave me te arrira (portreti i doktor Preles) dhe me te shquara te Rilindjes Kombetare. Vdiq ne Paris.

Ibrahim Temo (1885-1945), lindur ne Struge me origjine nga Mati. Veprimtar i dalluar i Rilindjes Kombetare. Shkollen fillore e kreu ne vendlindje, ndersa te mesmen dhe fakultetin e mjekesise ne Stamboll. Qe nje nga nismetaret dhe veprimtaret e levizjes kombetare-borgjeze te “turqve te rinj”. Bashke me tre shoke te tjere, me 1899, formoi ne Stamboll komitetin e pare xhonturk me emrin “Bashkim dhe Perparim. Me 1914 erdhi ne Shqiperi si mjek ne krye te nje ekipi sanitar per te luftuar malarjen. Vdiq ne Rumani.

Gavril Pepo (1892-1944), lindur ne Korce, patriot demokrat dhe luftetar i dalluar i periudhes se Rilindjes, te Pavaresise dhe te Luftes nacionalclirimtare. Ne vitin 1908 mori pjese ne banden “Liria” dhe ne klubet patriotike te qytetit. Ne vitet 1911-1912 punoi per krijimin e cetave antiosmane ku luftoi me arme ne dore. Emigroi ne Rumani (1912), por u kthye ne Vlore per te marre pjese ne ngritjen e flamurit. Qe me detyren e ofocierit dhe te zevendeskomisarit te policise me 1913-1914  ku luftoi kundra andarteve greke ne Korce e Skrapar. Pas ketij viti largohet ne emigracion ne Rumani, Bullgari dhe pastaj ne SHBA. Kthehet me 1919 duke marre pjese ne demostratat e 1923 dhe 1936. Pushohet nga puna dhe bashkepunon me komunistet e grupit te Korces (1937). Me 1943 aktivizohet ne levizjen Nacionalclirimtare deri sa vdiq.

Ne qofte se do te benim nje permbledhje te te gjithe individeve te perfshire nen logon e Rilindjes Kombetare, sa bashku me ata te perfshire ne termin Rilindje Kombetare, do te kishin 51 persona qe perbejne armaten e Rilindjes Kombetare sipas Fjalorit Enciklopedik Shqiptar, te shperndare sipas kesaj sasie dhe kesaj gjeografie:

nga Korca 12 rilindas

nga Shkodra 6 rilindas

nga Gjirokastra 6 rilindas

nga Kolonja 5 rilindas

nga shqiptaret e Kosoves 5 rilindas

nga shqiptaret e Maqedonise 5 rilindas

nga Permeti 3 rilindas

nga Berati 2 rilindas

nga Elbasani 2 rilindas

nga Saranda, Vlora, Mirdita, Tirana dhe Kurveleshi 1 rilindas

A nuk tregon kjo shperndarje qe termi rilindas eshte term politik dhe aspak historik? Le te na gjejne nje rast te vetem ne kete liste qe idete e tyre kane lidhje me te sotmen ne menyre qe te quhen rilindas dhe me ke subjekt shqiptar kane qene te lidhur. Mungesa e vetem nje rasti tregon se ketu fshihet dicka krejt tjeter per tjeter dhe kjo duhet zbuluar; prandaj eshte kjo aresyeja perse une i kam konsideruar keta rilindas te ashtequajtur.

Po t’i pranojme pa doreza si te verteta absolute keto te dhena (pasi shume nga te dhenat jane te dyshimta dhe te pasakta, ato shpesh here jane te sajuara) , atehere populli shqiptar duhet te ishte nje popull aziatiko-ortodoks me doke, gjuhe dhe zakone, gje qe nuk ka asnje te keqe, por nuk ka perputhje me te sotmen dhe detyrimisht: ose te gjitha keto jane genjeshtra propagandistike, ose gjendja shoqerore e popullit shqiptar permban influencen e Europes mbi te dhe kjo duhet zbuluar. Eshte e pamundur qe zanafilla te jete veper e njerezve te lidhur me Europen mesjetare dhe rilindja te jete veper e njerezve te lidhur me Turqine Otomane dhe Ortodoksine Ballkanike (vete keto kane qene te kunderta midis tyre). Perse nuk revoltohen forumistet me kete pamje te rilindasve shqiptare sipas propogandes komuniste, apo pse keshtu u levertis? Historia nuk shkruhet sipas qejfit politik, por sipas ndikimit qe ngjarja ka bere mbi njerezit si bashkesi dhe jo si individ. Jane dy bashkesi te kunderta qe kane qene ne kontradikte zhvillimi qe ne lindje te procesit dhe nuk mund te perbashkohen sipas gjendjes fillestare. Ne te kunderten studiuesit shqiptare duhet te zbulojne se ku fillon zanafilla e popullit tone sipas pamjes qe kemi sot. Zgjidhja e problemit tregon se eshte e domosdoshme te mohohen te gjithe keta rilindas, pasi jane te parapercaktuar sipas nje politike antishqiptare dhe antihistorike, duke e konsideruar procesin te paqene dhe antirealist dhe te zbulohet zanafilla reale e popullit dhe shtetit te shqiptareve sipas pamjes europiane qe kemi sot.

Ne te gjithe kete analize te te ashtuquajtures proces te rilindjes shqiptare ka nje boshllek dhe nje sajese propogandistike. Asnjehere nuk eshte permundur koncepti zanafille te lindjes qe te kemi mundesi per te pranuar termin rilindje dhe me kete eshte fshehur autoresia e zanafilles reale te popullit shqiptar: Kleri Katolik Shqiptar, edhe pse kjo permendej ne funksion te letersise me gjysem zeri. Ne kete menyre per te mos pranuar rolin thelbesor dhe te vetem, nga pikepamja shqiptare, te autorit te zanafilles te popullit dhe shtetit te shqiptareve u sajua termi rilindje me ane te se ciles u krijua mundesia per te krijuar raporte zhvillimi te barabarta me popujt e tjere te Europes, por duke fshehur karakterin autokton te popullit shqiptar edhe pse me fjale pranohej, pamvaresisht se kerkush deri me sot nuk ka qene i afte ta beje kete. Nga ana tjeter, u sajuan personazhe te dyshimta ne veprimtarine pro shqiptare e meqenese keto personazhe kishin jetuar pergjate shekullit te XIX-te edhe termi rilindje ju bashkangjit kesaj periudhe duke i treguar shqiptareve se gjitheshka fillonte me kete shekull. Shqiptaret e epokes komuniste asnjehere nuk e muaren vesh se cfare kishte ndodhur perpara atij shekulli dhe perse Enver Hoxha e filloi epoken e rilindjes se tij me shekullin e XIX. Ishte e vetmja menyre per te krijuar nje histori gjithperfshirese te popullit shqiptar dhe te fshihej lufta e madhe qe populli shqiptar kishte bere per mbi 1000 vjet kundra imperializmit primitiv serb dhe arsimimi 400 vjecar i popullates Mirdite-Diber-Mat-Lezhe-Shkoder te realizuar nga Kleri Katolik Shqiptar me ndihmen e pafundme te Perandorise se Danubit, perpara se te formohej shteti i shqiptareve.

E gjithe analiza e bere ne kete fjalor eshte fund e krye nje politizim i tejskajshem i statistikes historike duke sajuar ngjarje te paqena dhe duke mohuar ngjarjet reale historike. Duke perjashtuar Ismail Qemalin, Luigj Gurakuqin dhe Isa Boletinin asnje nga emrat e perfolur si rilindas (kur zberthehet termi, keto personalitete politike emertohen si rilindas, por kur flitet per jeten e gjithseicilit koncepti rilindje nuk u bashkangjitet) nuk kane lidhje me aktin e Pavaresine Kombetare as direkt dhe as indirekt. Pastaj ne kete liste emrash mungon drejtuesi i kryengritjes antiosmane te Kurbinit, nenkryetari i Qeverise se Vlores imzot Nikolle Kacorri (prandaj dhe profesoresha e historise, Valentina Duka, ja fshiu emrin ne librin mbi Historine e Shqiperise 1912-2000). Pastaj perse nuk flitet per Kongresin e Manastirit ne kuadrin e Rilindjes Kombetare, apo pse atje ishin Kleriket Katolike si drejtuesit me kryesore te atij kongresi. A e dine shqiptaret se ai kongres ka qene maja me e domosdoshme e zanafilles se popullit dhe shtetit te shqiptareve dhe cdo gje e ndodhur perpara atij kongresi duhet perfshire ne ngjarje te rastit? Eshte kjo aresyeja kryesore perse Fjalori Enciklopedik Shqiptar nuk e permend ne kuadrin e Rilindjes Kombetare. Ku jane emrat e Pader Gjergj Fishtes, Ndre Mjedes, Shtjefen Gjecovit e shume e shume te tjereve qe shqiptaret e sotem nuk i njohin as me perafersi, si promotoret me kryesore te zanafilles se popullit dhe shtetit te shqiptareve sipas modelit europian?  E shikoni pra te nderuar forumista qe te gjithe ata qe ju i quani rilindas jane thjeshte te ashtuquajtur dhe ju nuk i dini autoret e vertete te zanafilles europiane te popullit dhe shtetit shqiptar? A e kuptoni qe keni nevoje per nje riarsimin te thelle te dijeve dhe edukates suaj formale? Prandaj shtrohet pyetja ne kane rilindas shqiptaret e sotem dhe kush kane qene ata qe krijuan zanafillen e Popullit Shqiptar nga pikepamja shoqerore sipas pamjes qe ka sot ai.

Kemi arritur ne hapesiren e zanafilles shqiptare dhe ne ate qe shqiptaret e sotem nuk e dine mirefilli. Analiza  e  kultures dhe shkollave shqipe (per kete shih artikullin: “Populli shqiptar, kultura kombetare dhe shkolla e pare shqipe”, albanovaonline.com, logoreco.com, www.hotig.info)  na tregoi se per 400 vjet (duke filluar nga viti 1632) ne trekendeshin Mat – Mirdite – Diber (sipas Fulvio Kordinjano ne vepren Shqiperia,  ne trekendeshin Shkoder – Pulati – Shkupi kishin ekzistuar betejat e gjigandit katolik te Veriut, vell. II) kishte filluar dhe zbatuar arsimimi i popullit  shqiptar dhe pergjegjes per ate proces ishte institucioni i Klerit Katolik Shqiptar i lidhur me institucionin qendror ne Rome, fillimisht, e pastaj vazhduar nga Perandoria e Danubit. Keto 400 vjet perbejne fazen e domosdoshme te formimit te popullit shqiptar dhe ate qe shkenca boterore e konsideron si zanafille te proceseve sociale  te nje populli. Na pelqen apo jo ky proces lindja e popullit shqiptar, sipas permbajtjes qe kemi sot (kryesisht: gjendja e familjes, e drejta zakonore e pashkruar, besimi monoteist fetar, prona fisnore e bashkeshoqeruar me pronen private) eshte veper e politikave europiane ne bashkeveprim te plote me institucionin e Klerit katolik Shqiptar, proces i cili e ka fillesen rastesore qe ne shekullin e VIII, por qe ne shekullin e XVII u kthye ne domosdoshmeri. Te gjitha ngjarjet historike qe vulosen krijimin e shtetit shqiptar kane ne themel te tyre veprimtarine e Klerit katolik Shqiptar dhe ne kete pike duhen zbuluar se kush ishin ata shqiptare qe dhane jeten e tyre per idealin e Shqiperise. Pasi te bejme kete do te rezultoje ne kemi rilindje apo zanafille te popullit dhe kultures shqiptare, qe gjithsesi te jete puna nuk perputhen kerkund me ate qe na kane mesuar neper shkolla dhe qe e trumbetojne edhe sot si rilindje shqiptare.

Procesi i zanafilles se Popullit shqiptar ne menyre te domosdoshme nuk fillon me mjetet e dhunes, sic ka ndodhur ne popujt modern, por ai ka filluar me mjetet e kultures dhe arsimimit ku nje rol te padiskutueshem ka luajtur teatri. Me ane te ketij te fundit shqiptaret e fundit te shekullit te XIX-te muaren vesh formulat qe do te conin ne formimin e shtetit te tyre ku perseri roli i Klerit Katolik Shqiptar ishte i pazevendesueshem. Duke anashkaluar llojin e ideve fetare anetaret e ketij kleri vune ne plan te pare ceshtjen kombetare dhe ne kete menyre u formua alternativa e vetme e kesaj ceshtje: feja e shqyptarit asht shqyptaria, por kjo nuk ishte e mjaftueshme sepse gjithkush e dinte qe ne themel te saj ishin Eterit e Shenjte te Klerit Katolik Shqiptar te cilet ishin pergjegjes per gjitheshka. Per te pergjithesuar ceshtjen kombetare larg influencave te institucioneve fetare dhe per te perfshire te gjithe popullin pa dallime fetare e krahinore u kalua ne ndarjen e saj nga Kisha dhe per kete u vendos postulati: Atdheu Urdheron (menyra se si eshte bere ky kalim duket ne historine e teatrit shqiptar te atyre viteve, ne qytetin e Shkodres (1879-1944), ja perse ka rendesi te pa zevendesueshme historia e ketij institucioni, me hollesisht per kete shih: “Kritika e Historise se Teatrit Kombetar Shqiptar” ne adresat e siperme ne internet). Vetem pas kesaj lindja e popullit shqiptar kaloi ne fazen praktike ku rreziku sllav u konsiderua kryesori dhe i vetem. Mjetet e dhunes u bene shpetimtari i popullit shqiptar dhe Malsoret e Veriut te Shqiperise, se bashku me Burrat e Kosoves (“Masakra e Tivarit” sipas pikepamjes se propoganduar u perdor per te futur ne hasmeri keto dy subjekte, shih ne adresat e siperme ne internet kete artikull), e betonuan kufirin me gjakun dhe kockat e tyre. Shikoni fotografine e meposhtme (foto 1), nuk eshte aspekt propogandistik, as fotomontazh, as publikim shprehje krenarie, por jane udheheqesit luftetare te fundit kombetare te Popullit Shqiptar, per te cilet populli i sotem shqiptar nuk di pothuajse asgje, ose e di gabim, qe e ruajten 28 nendorin e 1912 nga keqperdorimi pas vrasjeve seriale te Mehmet Shpendit (vrare me 1915 nga malazezet), Ded Gjo Lulit  (vritet nga forcat sebo-malazeze me 1915), Isa Boletinit (vrare me 1916 nga malazezet), Azem Galices (vdes nga plaget ne lufte kundra serbeve me 1924) nga armiqte e Kombit Shqiptar. Per 30 vjet me rradhe Keta Burra i treguan Europes se dhurata e saj e kishte tashme nje zot dhe ata do te dinin ta ruanin ate me jeten e tyre deri ne vetflijim. E kete nuk e kishte bere asnje shqiptar deri ne ate kohe e ne vazhdim; ja perse Keta Burra jane heronjte e Vertete dhe te Vetem te Kombit Shqiptar. E Keta Burra ishin te lidhur si mishi me thoin me barinjte shpirteror te Popullit Shqiptar. Ja perse Kleri Katolik Shqiptar eshte autori i  vetem i zanafilles te Popullit dhe Shtetit te shqiptareve dhe perse Populli Shqiptar nuk ka rilindas. Eshte kjo zanafille qe ka zgjatur 1300 vjet ne perputhje me shpejtesine e zhvillimit social te banoreve autoktone te gadishullit Ilirik dhe ne perputhje me zanafillen e races se bardhe.

Se si keta Burra e kishin organizuar boten e luftes per te ruajtur kufijte e Shqiperise se re eshte nje teme krejt me vete, por ne themel te te gjithe atij procesi ka qendruar e Drejta Zakonore Shqiptare me te dy kanunet e veta shpetimtare: Kanuni i Lek Dukagjinit dhe ai i Skenderbeut. Fakti qe keto kanune e kane pasur Kishen pjese te tyre (i pari fillon me Kishen, kur i dyti e kishte pjese te shtate), por jane te diferencuar ne kete drejtim, duhet te tregoje se kanuni i Leke Dukagjinit ka qendruar me afer ceshtjes kombetare se kanuni i Skenderbeut. Nga ana tjeter, Kanuni i Lek Dukagjinit duhet te argumentoje se udheheqesit politik e shpirteror te Popullit Shqiptar kane qene dhe jane anetaret e Klerit Katolik Shqiptar, pika e vetme e gravitacionit te ceshtjes shqiptare. Kanuni i Lek Dukagjinit ka qene i vetmi kod juridik qe e ka mbrotjur Popullin Shqiptar nga tjetersimi drejt otomanizmit, sllavizmit dhe greqizimit. Kjo ka rendesi te kuptohet posacerisht kur vjen koha e luftes civile te vitit 1943-1948 ku keta Burra pranuan me mire te vdisnin nga dora e bashkekombasve te tyre se sa t’i dorezoheshin armikut shekullor dhe te betuar te Popullit Shqiptar. Shqiptaret e sotem akoma nuk e kane kuptuar se dallimi kryesor midis se sotmes dhe gjysherve te tyre qendron tek zgjedhja e menyres se vdekjes. Paraardhesit tane te afert kane ditur te vdesin si njerez, ndersa ne sot zvarritemi drejt saj pa e ditur se cfare kemi bere. Vini re vargjet e meposhtme:

 

“Deli Meta po viket:

“Yryq djem, bani gajret,

Sa t’na kene rrypat fishek

Sot asht dita e duam me deke

Deli Meta u cue n’kame

Lufte po ban me kta hotjane.”

 

Pikerisht kete lloj vdekje shqiptaret e atehershem e mesuan ne lufte kundra armiqve shekullore te tyre dhe pikerisht kete lloj vdekje shqiptaret e sotem nuk e dine per te vetmin fakt pse u shkeputen nga zanafilla e tyre historike pas 1944.

Ja perse Kleri Katolik Shqiptar eshte zanafilla njerezore, kulturore, edukative e Popullit Shqiptar, kurse te ashtequajturit rilindas jane pjelle e fantazise dhe politikes antishqiptare.

Keta Burra jane (emrat nuk jane te renditur sipas radhes ne fotografi, por sipas respektit kanunor): Preng Cali (ne mes), Deli Meta (djathtas Preng Calit), Gjergj Vuksani, Kole Maci (i dyti majtas), Ahmet Zeneli, Gjek Preka,  Pjeter Zef Preci, Gjok Pjetrushi, Marash Kol Mati; te ftuar nga Naltmadhnia e tij, Mbreti i shqiptarve Zogu i I-re, ata erdhen ne Tirane me 28 Nendor 1937 me rastin e 25 vjetorit te shtetit te shqiptareve per t’i treguar bashkekombasve te tyre historine e jetuar dhe per t’i treguar botes se ishin ruajtesit e kufijve te caktuar nga Europa. Pikerisht keta Burra pushkatoi ne menyra antiligjore e antinjerezore Mehmet Shehu, krahu i djathte i Enver Hoxhes ne krimet antishqiptare, ne agimet e diktatures komuniste. Prandaj shumica e emrave te perfolur nga enciklopedia komuniste jane rilindas te ashtuquajtur, pasi nuk kane asnje lidhje me zanafillen politike, edukative, arsimore, njerezore te popullit shqiptar (ne fakt ata kane lidhje me produktin intelektual komunist antishqiptar).

Pa asnje dyshim mbi te gjithe qendronte Prenk Cali, monumenti me i gjalle i races shqiptare, i vetmi Komandant luftarak ne historine e Popullit Shqiptar qe luftoi dhe triumfoi per tokat e Shqiperise (sot Vermoshi eshte pjese e Shqiperise vetem ne saje te heroizmit te Prek Calit). Lindur me 1878 ne Mal te Jushit te Kelmendit Shqiptar edukohet me normat e Kanunit te Maleve duke pasur ne qender te ketij edukacioni duetin: “Per fe e Atdhe”. Do te shkruante per te Poeti Popullor:

 

“Si kreshniket e lashtesise

Hodhi shtat bjeshkve t’malesise .

Balli i tij si t’kthellt e qiellit.

N’sy po ka rrezen e diellit.

Mbushun plot flake e shkendi

Shkamb i gjalle krahnori i tij;

N’kete krahnor qe asht si shkami

Rreh nji zemer prej luani.

Krahet e tij s’maten me meter,

i madh me shtat, ma i madh me veper.

U rrit trimi i Kelmendit

Shpresa e bjeshkeve, ndera e vendit

(Gjovalin Lumaj, “Kelmendi ne vargjet e mia”, Shkoder, 2004,f.27)

Prek Cali nuk kishte asnje atribut ne organizimin fisnor te Kelmendit, Ai ishte prijes popullor ne kuptimin klasik te fjales dhe gjithashtu prijesi popullor i fundit ne Malesite Shqiptare. Mik i Luigj Gurakuqit, Ded Gjo Lulit, Hile Mosit, Sali Hoxhes, Risto Siliqit, Mark Kakarriqit, At Mati Prendushit, Dom Ndre Planit, Ndreke Kicit etj, perfshihet ne kryengritjen e madhe te 1911. Me 1920-1921 merr pjese ne Luften e Koplikut si komandant i cetes se Kelmendit. Merr pjese aktive ne vendosjen e kufijve midis Shqiperise dhe Jugosllavise (1923-1925) ku lufton per rrafshnalten e Vermoshit dhe ja arrin qellimit (vendoset perfundimisht me protokollin e 30 korrikut 1926 te Lidhjes se Kombeve). Bashkohet me opoziten ne ngjarjet e 1924 cka i kushton arrestimin e tij dhe internimin per tre vjet ne qytetin e gurte te Gjirokastres. Falet nga presidenti i kohes, rihabilitohet dhe caktohet per ruajtjen e qetesise dhe, kryesisht, per ruajtjen e kufijve shteteror te Kelmendit me ndermjetesine e Imzot Jak Serreqit. Ai kishte nje postulat te vetin: E na malsoret ketu jena qe mikun me e prite si mik dhe anmikun se anmik”. Kjo ben qe te marre pjese ne luftimet kundra forcave serbo-malazeze te sulmuan territorin shteteror shqiptar ne fillim te nendorit 1944 dhe me kete akt renditet kundra forcave komuniste shqiptare cka shkakton dhe fundin e tij. Nuk largohet nga Kelmendi me forcat gjermane, por qendron dhe merr pjese ne kuvendin antikomunist te burrave te Kelmendit te mbledhur me 13 janar 1945 ne Kalce te Brojes. Merr persiper luften e kelmandasve kundra komunisteve ne fillim te 1945 dhe perfundimisht dorezohet per mos me ra ne duart e malazezve. Denohet me pushkatim dhe ekzekutohet se bashku me Dom Ndre Zadejen e te tjere me 25 mars 1945 (te dhenat mbi Prek Calin jane marre nga libri i Dr. Luigj Martinit: Prek Cali, Kelmendi dhe Kelmendasit, Shkoder 2005).

Nuk do te kishte asnje vlere analiza e formimit te shtetit te shqiptareve pa edukatoret historike te tyre, pa intelektualet historike te tyre, pa udheheqesit shpirteror te tyre, pa moralizuesit historike te tyre. Ekziston nje fotografi, deri ne mrekulli, e realizuar nga Kel Marubi me 1924 (foto 2), ku bashkesia e te kater shtresave te mesiperme eshte e shkrire ne nje. Nuk eshte nje reklame propogandistike, por eshte realiteti historik dhe permbyllja e zanafilles se popullit shqiptar nga pikepamja njerezore individuale. Keta njerez, qe te gjithe, mbyllen syte duke punuar dhe luftuar per ceshtjen shqiptar sipas pamjes europiane qe kemi pasur deri me 1945. Gjithseicili prej tyre e ka lene nje tulle ne themelet e zanafilles se shtetit te shqiptareve dhe bashkesia e tyre perben te vetmen qelize gjeniale te Kombit Shqiptar. Pikerisht tek keta njerez qendron zanafilla e Popullit Tone, qendron pika kulmore e ceshtjes shqiptare, permbyllja historike e formimit te Popullit dhe Shtetit te Shqiptareve. Ja perse Populli Yne nuk ka rilindas dhe cdo tentative per te krijuar rilindas sipas pikepamjes komuniste eshte mohim i historise, eshte mohim i rolit te ketyre intelektualeve dhe i vepres se ketyre Burrave qe dhane jeten per popullin Shqiptar. Keta jane te vetmit Heronj dhe Gjeni te Popullit shqiptar, ndersa te tjeret jane te ashtuquajtur rilindas dhe pjella te fantazise intelektuale komuniste, jane pjella te antihistorise.

Ne kete grup studiuesish, pedagogesh, artistesh, muzikantesh, shkrimtaresh civile e klerikesh do te vecoja:

– Nje nga udheheqesit e kryengritjes se Decicit me 1911 dhe autorin e sjelljes se Flamurit te Skenderbeut ne Shqiperi dhe te ngritur per here te pare pas vdekjes se Tij me 06 prill 1911 tek Kisha e Traboinit nga ana e Kol Ded Gjonit, i biri i Ded Gjo Lulit, mesuesin, luftetarin e ceshtjes shqiptare, poetin Palok Traboinin (1888 – 1951), autorin e poemes epike: Lufta e Maleve (me hollesisht per kete veprimtari mund te shihet artikulli: Historia e Flamurit të ngritur në Vlorë më 1912, publikuar ne albanovaonline.com, logoreci.com, www.hotig.info).

– Poetin tone te vetem Kombetar At Gjergj Fishten (1871 – 1940). Nuk eshte nevoja te flas per Pader Gjergjin, eshte e pamundur te flitet per Te ne nje artikull; e vetmja gje qe mund te thuhet per Gjeniun e letrave shqipe eshte fakti se figura e Tij perben qelizen me te pare shoqerore te karakterit europiane qe kemi sot ne shqiptaret. Pa rolin universal te Pader Gjergjit shqiptaret e sotem nuk do te ishin as shqiptare dhe as europiane, prandaj dhe zanafilla e jone fillon domosdoshmerisht me figuren e Babait te letersise shqipe, te Politikanit, te Klerikut te Larte dhe te Udheheqesit shpirteror te shqiptarise europiane: Pader Gjergj Fishten. Mjaftojne vetem vargjet e meposhtme per te kuptuar se cfare mendonte Poeti Yne Kombetar per ngjarjet 1911 dhe deri ku shkonte faji i Europes:

“Uh Europe, ti kurva e motit,

Qe i re mohit beses se Zotit.

Po a ky a sheji i qyteterise

Me da tokat e Shqypnise

Per me ngi klyshet e Rusise

(Lahuta e Malsise)

Ata jane (nga e majta ne te djathte, nga lart poshte)

-Kole Gurashi, Gasper Harusha, Cin Bushati, At Martin Gjoka, Ndreke Cuk Kola, Lazer Kabashi, Luigj Koci.

-At Leke Filipi, Kole Zezaj, Filip Mazreku, Lush Ndocaj, Kole Koleka, Gjush Sheldia, Kole Mosi, At Bernardin Palaj.

-Luigj Muzhani, Luigj Prela, Kole Ibrahimi, Palok Traboina, Ndoc Ronkali, Kel Vila,   Kel Ujka, Luigj Sheldia, Karlo Shiroka, Simon Rrota.

-At Marin Sirdani, Ndue Paluca, Kole Margjini, At Gjergj Fishta, Luigj Shala,                     At Ambroz Marlaskaj, Kole Kamsi, Pjeter Troshani, At Anton Harapi.

-Kole Laca, Kole Zadrima, Kole Staka

 

– At Anton Harapin (5 janar 1888 – 20 shkurt 1946, pushkatohet). “Ne moshe fare te vogel hyn ne kolegjin jezuit e me pas ne ate franceskan, nen drejtimin e pader Gjergj Fishtes, shtylle e kultures dhe tradites sone kombetare. Rezultatet e larta ne mesime i krijojne mundesine te vazhdoje studimet e larta ne vitin 1907, ne Villach te Tirolit, Salsburg dhe Shvarc – Austri, per teologji e filozofi. Me pas, ne fakultetin Teologjik te Universitetit te Innsbruck-ut dhe ate te filozofise ne Universitetin e Vjenes…Viti 1920 eshte viti i ingranimit te tij ne levizjen atdhetare shqiptare. Prej vitit 1921-1924 eshte bashkethemelues e drejtues i grupit te njohur atdhetar “Ora e Maleve”  dhe, se bashku me Fishten, Gurakuqin, Shantojen fillojne shkrimet ne mbrojtje te atdheut. Ne librin e tij “Andrra e Pretashit”, dedikuar liberalit te madh demokrat, Luigj Gurakuqit, ai shkruan: “Luigj Gurakuqit – burrit vertet burre”…Pader Anton Harapi caktohet profesor i filozofise ne gjimnazin “Illyricum” e fillon te merret me problemet pedagogjike dhe psikologjike. Ne vitin 1924 emerohet drejtues i gjimnazit “Illirycum” dhe ne 1930 – 1936 drejtor i revistes “Hylli i Drites”. Ne keto vite, Harapi shkruan ne keto revista rreth 70 kryeartikuj e artikuj qe synojne trajtimin dhe edukimin e natyres dhe shpirtin e shqiptarit. Mes tyre jane per t’u permendur 18 artikuj, te titulluar “Urti dhe burrni nder banoret e Cemit” dhe “Vale mbi vale”. Gjate viteve 1930-36 eshte nje nga drejtuesit kryesore te revistes “Hylli i Drites” dhe bashkedrejtues i gazetave “Posta e Shqypnis” e “Zani i Shna Ndout” ku per shtate vjet, mbuloi rubriken me mendime filozofike popullore “Thana e thashe”, po ashtu edhe ne “Ora e maleve””. Veprimtaria  shoqerore e At Anton Harapit eshte e shtrire edhe me gjere duke marre pjese: ne ceremonine e percjelljes se eshtrave te Cerciz Topullit dhe Muco Qullit me 15 shtator 1936 ku mbajti dhe nje fjalim pershendetes; ne kunderveprimin politik per formimin e rinise zogiste ne qytetin e Shkodres diku rreth 25 marsit 1937 ku ndodhet ne te njejtin ballkon me Enver Hoxhen dhe paraqitur sikur ka lidhje me daten e vitit 1936, ngjarje e cila mori ne qafe jo vetem ate, por gjithe qytetin e Shkodres, se bashku me thesarin e vetem te popullit shqiptar: Fototeken Marubi (aresyeja e pushkatimit te Pader Antonit eshte e lidhur vetem me kete ngjarje); ne bashkebisedimin me intelektualet e qytetit te Gjinokastres, me banim ne Tirane, ne shkurt 1944, kur ndodhej me detyren e nderuar te anetarit te regjences kombetare, ku ndodheshin avokat Vasil Dilo, profesor Gabriel Meksi, i cili gjendet ne doreshkrim i pabotuar, prone e familjes Dilo.

– At Ambroz Marlaskaj O.F.M. (1884-1939) lindur ne Kushnen te Mirdites. Mori mesimet e para ne Kuvendin e Rubikut e mà tej çohet me krye n’Austrì per teologji e filozofi. Punon si pedagog n’Austri e Çekì. Me 1910 e gjejmë sekretar të Provincës Franceskane në Shkodër. Mà vone kthehet, merr pjese me 1916 n’Komisinë Letrare ne krah te Pekmezit, Gurakuqit, Gjeçovit, etj; ne fillim me funksionin sekretar, por shpejt i zevendesuar nga Luigj Naraçi. Me 1918 caktohet Drejtor i Kolegjit Françeskan të Troshanit. Ne vitet 20 per koopetencen ne mesuesì zgiedhet kryetar i organizates “Lidhja msuesvet” te prefektures se Shkodres. Në gjysen e dyte të vitit 1921 boton shkrimet “Mbi Ortografi të Sotshme” , “Si duelën të zgjedhun deputetët katolikë të Shkodres” , “A âsht’ qeveria e Tiranes nji Turkì e Ré a Jo?” etj. Ndêr artikujt interesant âsht ai me titull “Nji monument pazotsie në lamin e arsimit në Shqipni” (1923). Revista “Hylli i Dritës” bëhet për Marlaskajn tribuna e ideve të tij ku shpesh përdor pseudonimin Nji i mirditas. Zgiidhet deputet n’Asamblene Kushtetuese ku spikat oratoria e tij. Nji ish-deputet bashkohes në kujtimet e tij e karakterizon si “njeri shum’i sinqert’, korrekt dhe patriot i mir’, fjala e të cilit zinte vend”. Ishte “tipik mirditas”, nuk pranonte kompromise. Kje i mendimit në përshtatjen e Kanunit të Maleve me rrethanat e kohes kur jetoj, ne menyre të tillë qe të formohej ashtu Kodi Civil shqiptar. Asambleistet, kur u mblodhen ne Vlonë për Revolucionin e Qershorit, e ftuen edhe pader Ambrozin me firmos, por nuk pranoi e shtoi “na nuk kena mandat prej popullit per kyt”. Mirëpo dhjetori i vitit 1924 do të sillte një dimër të dytë për shumë krerë intelektualë të opozitës, të cilët sëbashku me kryeministrin detyrohen të braktisin atdheun që ishte mbërthyer nga një dorë e fortë. Marlaskaj emigron në Itali. Dhe pse i zhgënjyer nga rrokullima e ngjarjeve politike nuk tërhiqet nga jeta aktive e intelektualit. Për do kohë Marlaskaj caktohet profesor i teologjisë dhe rektor i Universitetit Antonian të Romës, profesor në Paris e Luvër (Belgjikë). Nuk rresht asnjëherë punën shkencore. Të rëndësishme janë kontributet e tij, trashëgimi i një vargu veprash të botuara e në dorëshkrim: në filozofi (studimi “Mbi monizmin dhe materializmin” ), në histori “Historia e Pedagogjisë dhe Psikologjisë” , një përmbledhje e Historisë së Shqipërisë; shkrime të tjera, në gjuhësi (ka botuar gramatikë latine, një fjalor latin, studimin “Mbi ortografinë e sotme” ), në didaktikë (shumë shënime e artikuj). Në Evropë Marlaskaj bën emër si pedagog i zoti, ku edhe e pat nisur si profesion, pa lënë mënjanë kontributin si mësues e drejtues në gjimnazin e njohur “Ilirikum” të Shkodrës. Bën emër dhe si dijetar në gjurmë të humanistëve të mëdhenj shqiptarë të Rilindjes Evropiane. i ngjashëm për nga fati me Gjon Gazullin, njeriun me shkëlqim të rrallë si pedagog e astronom, por jo pak me dorëshkrime të humbura apo të mbetura nëpër arkiva shtetesh Evropiane.

– At Bernardin Palaj O.F.M. (22 tetor 1894 – 2 dhjetor 1946, mbytet ne tortura) lindur ne Shllak te Dukagjinit. Mesimet e para dhe te mesme i merr ne Kolegjin Feranceskan te qytetit te Shkodres deri me 1917. Diplomohet per filozofi e teologji ne Grac te Austrise e me vone vazhdon studimet prane Liceut Teologjik te Salcburgut, Austri. Sherbeu si profesor i latinishtes dhe i greqishtes se vjeter ne Gjimnazin “Illyricum”. Ne revistat “Hylli i Drites”, “LEKA”, “Iliria”, Pader Palaj ka botuar krijimet e veta, artistikisht te persosura, duke persorur edhe pseudonimin “Costandinus”. U be nje nder mitologet me te shquar shqiptare; njekohesisht muzokant e pianist i talentuar. Sipas nje pune voluminoze, hulumtuese, studiuese e seleksionuese shumevjecare, me 1939 Pader Bernardin Palaj, se bashku me Pader Donat Kurtin, botuan librin “Kange kreshnikesh dhe legjenda”, nderkohe qe botimin e ketij cikli kishin filluar ta benin ne “Visaret e Kombit” qe me 1937. ne kete vellim prej 342 kengesh, frut i nje pune gati 40 vjecare, gjenden “Oret e Mujit”, “Martesa e Halilit”, “Ajkuna qan Omerin”, “Gjergj Elez Alia”, qe konsiderohen kryevepra te folklorit shqiptar, ballkanik, madje dhe atij europian. Ne vitin 1942 fillon botimi i “Doke e kanune ne Dukagjin” qe vijoi ne disa numra te “Hyllit te Drites” e, ne vitin 1944, u botua ne Rome. Gjate vitit 1943, nje pjese e madhe u botua edhe ne tekstet shkollore. U quajt “njohesi me i thelle i maleve tona” nga albanologja ruse Denickaja. Ne vitin 1940 Pader Palaj ishte zgjedhur anetar i Institutit te Studimeve Shqiptare, perkrah Fishtes, Koliqit, Cabejt, Poradecit, Xhuvanit, Resulit, Gurakuqit, Tocit, etj. Mori pjese ne botimin e vellimeve aq me vlere “Studime dhe tekste”. Arrestohert me 1946 dhe vdes ne tortura. Nuk i dihet as varri.

– At Marin Sirdani O.F.M. (1885-1962, burgoset dhe vdes ne burg), lindur ne Shkoder. Ishte mesues e pedagog i pasionuar, me vone drejtor i Kolegjit Franceskan dhe te Liceut “Illyricum”. Jane te njohura veprat e tij:

-Skenderbegu mbas gojedhanash

-Per historine Kombetare

-Vepra atdhetare e franceskaneve ne Shqypni

-Shqypnia e shqyptareve

La ne doreshkrim disa mijera faqe me legjenda, shenime, toponime qe lidhen me periudhen e Skanderbegut, pune 50 vjecare. Te gjitha keto i digjen dhe zhduken nga regjimi komunist.

– At Martin Gjoka (1890-1940) Ai ishte i pari qe kompozoi muzike klasike ne Shqiperi ne zhanre te ndryshme. Duke ndjekur traditen e kompozitoreve si Bach dhe Handel, Gjoka kompozoi muzike polifonike dhe korale, si dhe la te paperfunduar nje sinfoni. Per shkak te mungeses se institucioneve muzikore apo nje sistemi professional per muziken klasike, veprat e tij mbeten te izoluara. Ato u luajten vetem nga instrumentist amator dhe u degjuan ne rrethe te ngushta shoqerore.

Kjo eshte persa i perket fotografises e mesiperme, ndersa persa i perket atyre qe dhane jeten per Popullin Shqiptar dhe Shqiperine duke qendruar kryelarte ne qelizen zanafillore te Popullit dhe shtetit te shqiptareve, nuk mund t’i anashkalojme me kaq lehtesi duke krijuat termin rilindas:

-At Donat Kurti O.F.M (1903-1983, burgosur), lindur ne nje familje shkodrane. Shkollen fillore e kryen ne qytetin e tij, ndersa te mesmen ne Kolegjin Franceskan. Vazhdon studimet e larta ne Universitetin e Sant Antonios, ne Rome ku laurohet ne filozofi-teologji. Me 1937 merr graden “Doktor i Shkencave” dhe kthen ne qytetin e lindjes si edukator i Kolegjes Franceskane dhe mesues i Gjuhes Shqipe, Gjuhes Latine dhe Historise se natyres ne Kolegjin “Illyricum”. Perkthen “Gramatiken Latine” me 1933 dhe “Sintaksin Latin” me 1939. Ne nentor 1944 gjejme te botuar aktivitetin e Eterve Franceskane, perpunuar ne vitin 1965 dhe botuar me 2003, pas vdekjes. Bashke me At Bernardin Palajn ka mbledhe dhe botuar “Visaret e Kombit” me 1937, “Lojet Kombetare” me 1936-1939 dhe “Prralla Kombetare” ne dy libra 1940,1942,1943. Gjate periudhes 1941-1944 eshte drejtor i gjimnazit franceskan dhe Guardian i Kuvendit te Gjuhadolit. Arrestohet me 1946 dhe del nga burgu me 1964. Vdes ne mjerim te plote duke lene pas nje sere doreshkrimesh te vyera.

-At Pjeter Meshkalla (1901-1988, burgosur) lindur ne Shkoder. Studimet e larta ne teologji dhe filozofi i vazhdon ne Austri, ne Linz me 1919 dhe i mbaron ne Gorice te Sllovenise. Nga viti 1927-1928 qendron ne Shkoder si prefekt e shkrimtar. Me vone kryen fakultetin e filozofise dhe shugurohet meshtar me 1931 ne Itali. Orator i shkelqyer, shkrimtar dhe poet i mire, boton ne revistat e ndryshme si: “Lajmetari i Zemres se Krishtit”, “LEKA”, “Kumbona e se Djeles”. Nen perkujdesjen e tij botohet “Fleta e Rrethit. Me 1945 i kerkohet bashkepunimi me rregjimin komunist, por me 1946 arrestohet dhe denohet me 15 vjet heqje lirie. Lirohet me 1960 pa te drejte meshimi. Me 1967 i drejton nje leter kryeministrit te vendit gje qe shkakton arrestimin e tij per here te dyte dhe denimin me 10 vjet heqje lirie. Lirohet me 1978.

-Dom Shtjefen Kurti (1898-1972, pushkatohet), lindur ne Prizren. Shkollen fillore e kryen ne Ferizaj dhe ne shtatorin e 1909 eshte ne seminarin papnor Shkoder, ku pasi meson per nje vit italishten me maestro Dolcin, hyn ne seminar e me pas kalon per filozofi. Ne vjeshten e 1917 gjendet ne Innsbruck te Austrise ku me kapitullimin e saj shkon ne Rome, me 1918, ne kolegjin urban te Propogandes Fides ku kryen studimet deri me 1921. Me 13 maj 1921 shugurohet prift dhe fillon veprimtarine baritore ne Shkup, aty rezulton te jete rrefyesi i pare i Nene Terezes. Po ate vit behet sekretar i Arqipeshkvit te Shkupit, Imzot Lazer Mjedes, i cili ne nentor te 1921 transferohet ne Shkoder, duke marre me vete dhe Dom Shtjefen Kurtin. Ne kete detyre kryen nje sere veprimtarish ne Rome me Imzot Mjeden dhe me pas kalon me pune ne Novosele. Pas vrasjen se Pader Shtjefen Gjecovit rezulton te jete ne listat e zeza te serbeve per aktivitetin e tij ne lidhje me arsimimin e shqiptareve te atjeshem me gjuhen shqipe. Detyrohet te largohet prej andej dhe me 2 janar 1930 vjen perfundimisht ne Shqiperie me dy shoke te tij Dom Luigj Gashin dhe Dom Gjon Bizakun. Behet objekt gazetash per mjaft kohe dhe me pas hartojne nje memorandum mbi shkeljen e te drejtave shqiptare, katolike e muslimane ne Kosove, nga autoritetet serbe, qe i dergohet Lidhjes se Kombeve me titull “Situata e shqiptareve ne Jugosllavi, ku nje material prej 52 faqesh ne frengjisht ka jehone te fuqishme nderkombetare. Nga viti 1932 deri me 1938 merret me shtrirjen e institucioneve kishtare. Me 1938 merr ne dorezim famulline e Tiranes. Me 1946 i propozohet nga qeveria komuniste marrja ne dorezim e Kishes Unite, por ai nuk e pranon. Arrestohet dhe denohet me vdekje, qe me pas i kthehet ne 20 vjet burgim. Lirohet pas 17 vitesh dhe jeton ne Gurez. Me 1971 arrestohet serish dhe ekzekutohet me 1972 per shkak se pagezonte femijet. Nuk i dihet varri.

-Dom Ndoc Nikaj (1864-1951, burgosur), lindur ne Shkoder. Konsiderohet si nje nder themeluesit e romanit shqiptar, por dhe patriot, historian, letrar shkurt nje nder apostujt e shqiptarizmes. Mesimet e para i ben ne seminarin papnor, ndersa te lartat ne Rome. Shugurohet meshtar me 1888. Me 1899, sa bashku me Abat Prenge Docin e Pader Gjergj Fishten themelojne shoqerine “Bashkimi” e cila vendosi ne Kongresin e Manastirit (1908) alfabetin e Gjuhes Shqipe. Bashkohet me patriotet malesore ne “Lidhjen e Mshehte” te nje kryengritje kunder turkut. Emri i Dom Ndoc Nikajt eshte i njohur si historian, romancier e gazetar. Eshte themeluesi i romanit ne letersine shqipe. Me 1909 sjell ne Shkoder shtypshkronjen e tij duke i vendosur emrin e vet. Me 1910 boton revistat e para politike shqiptare si “Koha”,”Bashkimi”, “Besa e Shqyptare”, “Zani i Shkodres”. Nga viti 1913 deri me 1920 shkroi dhe botoi 4 romane, midis te cilave “Shkodra e rrethueme”. Botoi nje pafundesi romanesh, studimesh, artikujsh duke lene dhe nje seri doreshkrimesh te pabotuara. Arrestohet me 1946 ne moshen 82 vjecare me akuzen e pjesmarrjes ne Kryengritjen e Postribes, denohet me 5 vjet, por vuan vetem 2,5 vjet. Vdes ne moshen 87 vjecare.

-Dom Nikolle Mazreku (1912-1996, burgosur), lindur ne Mazrek te Shkodres. Shkollen fillore e kryen ne Shkoder dhe me pas vazhdon studimet ne seminarin papnor, ku kryen gjimnazin e liceun, perfshire dhe filozofine. Me 1932 dergohet ne Kolegjin Urban te Propogandes Fide ne Rome ku licensohet per teologji. Me 1937 kthehet ne Shqiperi pasi kishte marre bakalaratin ne drejtesi. Shkroi artikuj e novela, vjersha, etj ne te perkohshmet “LEKA”, Kumbona e se djeles”, broshurat “Veprimi katolik” e “Skandali Cordiniano dhe mbrojtja e kombit shqiptar” me pseudonimin Nik Berxolla. Ishte historian, polemist, sarkastik dhe novelist i shquar. Ne nje konklurs novelash ka fituar cmimin e pare. Nder shkrimet e tij, veper monumentale mbeten “Me flamujt e Kastrioteve” veper kjo e shquar ne proze mbi Gjergj Kastriotin. Shkroi ne “Kumbone e se djeles” poezite “Marlanza” dhe prozen poetike “Pylli”. Eshtë i vetmi studiues klerik shqiptar që mbeti gjallë nga kasaphana enveriste në Shqipëri. Kundërshtar i vendosur i pushtimit fashist të Shqipërisë më 1939, edhe pas daljes nga burgu ishte luftëtar i vendosur kundra kryerjes së riteve fetare në gjuhën italiane.

Arrestohet ne maj te 1946 dhe denohet me 5 vjet burg qe e kryen ne Shkoder. Sapo lirohet nga burgu, internohet ne Tepelene e Lushnje deri me 1955; me pas perseri internohet deri me 1965. ne prill te vitit 1967 arrestohet perseri duke u denuar me 20 vjet. Lirohet perfundimisht me 1987.

-Dom Nikolle Gazulli (1893 – 1946, i vrare fshehtas), lindur ne Zadrime te Lezhes. Shkollen fikllore e kryen ne vendlindje, ndersa te mesmen ne Shkoder, ne kolegjin franceskan. Me 1912 dergohet ne Austri, ne Innsbruck, per te studiuar teologji dhe filozofi. Mbaron studimet ne Tirol dhe shkon ne Rome ku shugurohet meshtar duke dhene meshen e pare me 1917. Duke sherbyer si klerik, mbledh dhe analizon mijera fjale te rralla, frazeologji dialektore, te dhena onomastike per vende, fise, bajraqe, gojedhena, fakte e ngjarje historike. Kete material shume te pasur gjuhesor, pasi e studioi, e diskutoi edhe me gjuhetare te shquar, Dr. N.Jokli, Dr. Eqerem Cabej, Pader Justin Rrota e te tjera, i permblodhi  ne dy vellime te titulluara “Fjalorthi i fjaleve te rralla te Malesise Veriore”, qe u botua si vellim me vete ne 1941 dhe “Fjalori toponomastik” qe u botua pjese-pjese ne revisten “Hylli i Drites”, nen pseudonimin “Gelasius”. “Falorthi i ri” qe eshte ne vetvete nje fjalor krahinor, i pari i ketij lloji botuar ne Shqiperi, me vlera te medha shkencore, permbledh punen voluminoze te kualifikuar te Nikolle Gazullit, por ai nuk mohon edhe ndihmesen qe i kane dhene gjurmimet e At Mark Harapit, Dom Aleksander Sirdanit e te Dom Ndue Sumes. Nikolle Gazulli eshte nismetar ne gjuhesine shqipe, edhe per punimet shkencore ne leksikografine onomastike. Ne fjalorin e tij onomastik jepen te dhena emrash toponomastike, nga Malesia e Madhe deri ne Fier, nga Malesia e Gjakoves e deri ne malin e Shpiragut, nga Iballa e Pukes deri ne Shengjergj te Tiranes. I edukuar me idealet liridashese te familjes se gazulloreve, renditet me te vellane, Gjon Gazullin, ne levizjen e Malesise se Madhe ne 1927, kunder Zogut. Ndersa i vellai ekzekutohet me varje ne litar, kleriku i nderuar e shkencetari i shquar denohet me kater vjet burg, nga i cili lirohet me nderhyrjen e Dr. Joklit, Fishtes dhe Xhuvanit. Renditet i katerti, sipas radhes, ne “universin gazullian” dhe mbetet njeri prej margaritareve me te cmuar te historise se kultures sone kombetare

-Pader Gjon Shllaku (1907-1946, pushkatohet) lindur ne Shkoder. Mbas mbarimit te liceut “Illyricum” shkoi ne Hollande per teologji e vazhdoi universitetin ne Luven te Belgjikes gjate viteve 1932-1936, me 1937  u diplomua  ne filozofi e teologji ne Universitetin e Sorbones, ku mori doktoraturen me nje teme filozofie. Franceskan i devotshem, mendje e mprehte dhe premtuese e letrave shqipe, drejtor i “Hylli i Drites” dhe autor i disa artikujve polemike; doktori i filozofise nga Universiteti i Sorbones, profesori dhe pedagogu, drejtori i shoqerise se te rinjve “Antonianum” ne Shkoder, botoi nje numer te madh studimesh, polemikash, kritikash, etj., ne revisten “Hylli i Drites” ku mbi te gjitha shquhen:

“Filozofia dhe ditunia”, 1934

“Zija ne Rusi”, 1934

“A po kuptohemi?!”, 1938

“Problemi i njohjes”, 1938

“Breznise se re”, 1938

“Dokumenta historije kombtare”, 1940

“Shqyptari, Frati, Shqypnia”, 1941

“Rreth cashtjes s’alfabetit te Manastirit”, 1943

“Katolicizmi ne Shqypni e anmiqte e tij para gjykatores se historise” pergjigje N.Ivanajt, 1944.

Por Pader Gjon Shllaku ishte një ndër figurat luftëtare më të vendosura kundra pushtimit fashist. Pushkatohet me 1946 se bashku me At Giovanni Fausti-47 vjec, At Daniel Dajani-43 vjec dhe te tjere seminariste te moshave 26-30 vjecare me tituj doktor-profesor.

-Dom Lazer Shantoja (1891-1945, pushkatohet) lindur ne Shkoder. Mesimet e para dhe te mesme i merr ne Seminarin Papnor Shqiptar per kurset filozofike e teologjike duke u dalluar ne pervetesimin e latinishtes, frengjishtes, greqishtes e italishtes; eshte gjithashtu shqiptari i pare qe njeh me kompetence gjuhen esperanto ne Shqiperi. Me 1914 viziton per here te pare Vjenen dhe studimet e larta i kryen ne Innsbruck – Austri. Me 1915 shugurohet meshtar dhe fillon jeten fetare ne Shqiperi. Ne qershor 1919 arrestohet e mbahet ne burg prej italianeve. Me 1923 takohet me Kancelarin e Austrise, Dr. Joseph Seipel. Me 1923-1924 kur Pader Anton Harapi nxjerr ne Shkoder gazeten “Ora e Maleve, Dom Lazri eshte bashkepunetori i pare i tij, bashke me Luigj Gurakuqin. Ne janar 1925 arrestohet e burgoset si frymezues e organizator i levizjes se Qershorit 1924. Falet nga qeveria e A.Zogut dhe largohet per Jugosllavi. Me 1928 kalon nga Jugosllavia ne Austri, ne Vjene. Ketu fillon te botoje gazeten “Ora e Shqipnis”. Se bashku me Pader Gjergj Fishten, Luigj Gurakuqin e Pader Anton Harapin perbejne “katershen demokratike” te kohes. Ne gusht 1939 kthehet pas 15 vjet mergim kthehet ne Shqiperi. Ne mars 1940 viziton Egjiptin ku takohet me shqiptaret e atjeshem. Se bashku me Mustafa Krujen, Zef Valentinin, Ernest Koliqin, Karl Gurakuqin, Xhevat Korcen, Ekrem Vloren, etj. themelojne ne Tirane Institutin e Studimeve Shqiptare, te parin ne historine e kombit tone. Boton ne revistat “Hylli i Drites”, “Leka”, “Cirka”, “Kumbona e se Djeles”, “Zani i Shna Ndout”, “Iliria”. Ne vitin 1919 boton vellimin “Per nate kazanesh”, ndersa me 1920 nje cikel tingellimash kushtuar Imzot Gjergj Kolecit, i njohur ne fushen e atdhetarizmit shqiptar. Ne vitin 1936 perkthen nga gjermanishtja “Hermandi e Dorotea” e Getes, si dhe fragmente nga “Fausti”, melodramen “Shjor Puci” vene ne skene nga Shoqeria “Bogdani”, perkthem “Kumbona te Shilerit”. Krijon prozat “Femije shqiptare ne lulishtet e huaja”, “Une ne Arkadje”, “Kodra mbas bregut” te cilat e bejne artist modern ne letersine shqipe. Ishte një letrar tepër i kulturuar dhe shkrimtar me shumë talent. Qe jo vetëm poet dhe autor i disa shkrimeve në formë kujtimesh, shënimesh e mbresash të ndryshme, por dhe një përkthyes ku shkëlqeu në shqipërimin e veprave të poetëve romantikë gjermanë.

-Imzot Vincenc Prenushi O.F.M. (1985-1949, arrestohet dhe vdes ne burg) lindur ne Shkoder. Shkollen fillore dhe disa klasa te se mesmes i rkyen ne vendlindje e ne seminarin e Troshanit, deri me 1903. Po kete vit dergohet ne Austri, ku kryen filozofine e teologjine ne Innsbruck. Botimet e para jane: “Kujtime nandori” (poezi) dhe “Liri ne mendim” (proze). Ne vitet 1909-1910 e shohim ne revisten “Lajmetari i Zemres se Krishtit” themeluar qe me 1891 ne Shkoder. Boton ne Sarajeve vepren “Kange popullore gegnishte” me 1911 me materiale te mbledhura ne Shqiperi te veriut , te Mesme dhe ne Kosove. Po ate vit boton nje permbledhje kengesh me titull “Visari Komtar”. Me 19 mars 1914, kur Shkodra bashkohet perfundimisht me shtetin e pavarur shqiptar dhe ne keshtjellen Rozafat ngrihej flamuri kombetar Pader Vincenc Prenushi mban fjalimin e rastit i cili botohet e ribotohet nga gazetat “Populli” me 1919 (Shkoder), nga “Djaleria” me 1920 (Vjene), nga gazeta “Shqiperia e re” Konstance (Rumani), nga “Drita” me 1937 ne Tirane. Me 1918 boton poemen “Grueja Shqiptare” e njohur me titullin “Ku ra hana nder bajame”, qe eshte vargu i pare i vepres. Eshte nje nder bashkepunetoret e “Hyllit te Drites”, qe fillon botimin me 1913, si kryeredaktor i saj ne vitet 1922-1923; bashkepunetor i gazetes “Posta e Shqypnis” (1916-1918), i gazetes “Ora e maleve” dhe per me se 20 vjet, kryeredaktor i revistes “Zani i Shna Ndout”. Me 1917 merr pjese ne Komisine Letarre. Qysh me 1904 fillon te shkruaje nje pjese letrare te titulluar “Rrethimi i Jeruzalemit”. Por vepra e tij letrare e fetare fillon nga viti 1918, me punimin “Fjala e Zotit” dhe “Vorri i Fratit”. Ne kete vit Prenushi fillon te drejtoje revisten “Zani i Shna Ndout” deri me 1930, ndersa pas vitit 1921 deri me 1924 drejton njekohesisht revisten e mirenjohur “Hylli i Drites”. Me 1919 boton e ve ne skene dramen “E tradhetuemja”, perkthyer e pershtatur nga vepra e teologut A.Rolando, si dhe dramen tjeter “Prej Robnie ne Liri”. Me 1924 boton permbledhjen poetike “Gjeth e Lule”. Ne vitin 1924 boton te perkthyer romanin “Fabiola” te kardinalit irlandez Nicholas Patrick Uiseman, ndersa ne 1933 boton te perkthyer ne dy vellime romanin e nobelistit polak Henrik Sienkisvicz “Quo Vadis?” e me 1939 romanin e shkrimtarit italian Silvio Pelico “Burgjet e mia”. Gjate luftes se viteve 1939-1944 boton tete kenge nga poema epike “Dreizehnlinder” (Te trembedhjete bijte) te Friedrich Ueber tek “Hylli i Drites”, ne korrik 1944. Vincenc Prenushi ishte profesor ne Kolegjin franceskan “Illyricum”, madje dhe drejtor i tij. Zgjidhet senator, ne senatin e zgjedhur nga Kongresi i Lushnjes por qe nuk pranohet. Ben punen e drejtorit te shtypshkronjes franceskane, drejtor i kolegjit, Provincial i franceskaneve dy here radhazi, me 1920 dhe me 1936. kete vit shugurohet Arkipeshkev i Sapes, ndersa ne qershor 1940 eshte Arqipeshkev i Durresit dhe ne pranvere te 1946 Primat katolik i Shqiperise. Arrestohet me 1947 dhe denohet me 20 vjet burg, por nuk jetoi gjate dhe vdes pas dy vjeteve. Konsiderohet shkrimtari i fundit i zanafilles europiane kombetare shqiptare.

-Dom Ndre Zadeja (1891-1945, pushkatohet) lindur ne Shkoder. Tre klasat e para i kryen ne nje shkolle italiane, ndarsa nga klasa e katert e me tej eshte prane Kolegjes Saveriane deri ne qershor 1912. Ne fillim te 1913 dergohet ne Austri per te studiuar teologji dhe filozofi dhe me 1916 mbaron Fakultetin Teologjik te Universitetit te Innsbruckut. Dom Ndreja nuk ishte njeri i politikes, por ndjesite e tij kunder politikes italiane i shfaq boterisht. Mik i Pader Gjergj Fishtes, Dom Nikoll Gazullit dhe Dom Lazer Shantojes. Dom Ndre Zadeja eshte nje letrar prodhimtar e njekohesisht, njohes i mire  i psikologjise, menyres se jeteses dhe folklorit te popullit shqiptar. I njohur si shkrimtar, shkruan proze, poezi e sidomos ne dramaturgji. Nga veprat e tij vihen ne skene pese melodrama, ndersa e gjashta mbetet ne doreshkrim, duke u luajtur me te madhe ne teatrot e Shkodres dhe Tiranes. Permenden: “Ora e Shqypnis” (shfaqet me 1919 e 1920), ne shfaqjen e saj ne Vlore pati nje reaksion nga komanda italiane; “Hijet e zeza” (shfaqet me 1921; “Rrethimi i Shkodres” dhe “Ruba e kuqe” shfaqen me 1937; “Rozafa” shfaqet me 1936 e te tjera te pabotuara si “Shpella e Bogdanit” me kompozimin muzikor te Dom Mikel Koliqit e te Dom Zef Shestanit. Drejton shoqerine “Bogdani” dhe organizon Veprimin Katolik ne fshat . Arrestohet me 4 shkurt 1945 dhe pushkatohet me 25 mars 1945 se bashku me heroin e maleve shqiptare Prenk Calin. Pa dyshim perben vdekjen me te bukur te gjinise njerezore: Gjeniu i letrave prane heroit te pushkes.

-At Justin Rrota O.F.M. (1889-1964) lindi në Shkodër, më 17 shkurt 1889, 120 vjet më parë. Qe një studiues dhe lëvrues i shquar i gjuhës dhe i studimeve shqiptare. Veprimtaria e tij shkencore rrok një periudhë gati gjysmëshekullore, duke kryer detyrën si klerik, si një shkencëtar i mirëfilltë dhe mësues i gjuhës amtare. Pjesa më aktive e jetës së Rrotës qe e mbushur me veprimtari studimore dhe botuese, por duke mos i parë të gjitha dorëshkrimet e botuara sa qe gjallë, siç ishte vepra madhore “Gjuha e shkrueme”. Justin Rrota mësimet e para i kreu në Shkodër, ndërsa të lartën për teologji e ndoqi në Villach (Korincie) të Austrisë. Në moshën 22-vjeçare shugurohet prift, duke shërbyer fillimisht si famullitar në Plan të Dukagjinit. Justin Rrota kishte një kulturë filologjike klasike dhe moderne. Njihte disa gjuhë, si italishten, frëngjishten, gjermanishten, sllavishten, por edhe disa gjuhë të vdekura, si greqishten e vjetër dhe latinishten. Hierarkia kishtare françeskane, duke parë zgjuarsinë e Rrotës e emëroi profesor në Troshan dhe pas vitit 1921 në gjimnazin “Illyricum” në Shkodër. Por kleriku-profesor u shqua edhe si mësimdhënës i aftë, studiues i paepur duke botuar artikuj dhe studime shkencore me pseudonimet Iris, Patër Ndou dhe Viator. Fillimisht shkrimet e para Rrota i botoi në revistat “Zani i Shna Ndout” dhe “Hylli i Dritës”, të cilat u përkasin disiplinave të gjuhësisë dhe të letërsisë. Është ndër botuesit e parë të teksteve për shkollat e mesme. Ai ishte i pari që më 1929 solli në Shqipëri tri kopje të fotografuara të Mesharit të don Gjon Buzukut nga e vetmja kopje që ruhet në Bibliotekën Apostoloke të Vatikanit, që do ta transkiptonte pas 40 vjetësh miku i tij, Eqerem Çabej. Botuar më 1956, “Hulumtimi dhe shënjime mbi Gjon Buzukun” ku argumenton edhe preardhjen e autorit tonë ma të lashtë, prej Kraje, krahinë në përendim të liqenit të Shkodres. Por rrezja e studimeve të tij përfshinë edhe autorët tanë të vjetër si Budi, Bogdani, Bardhi, randësia e Kuvendit të Arbënit etj. Një problem tjetër që e ka prekur dhe studiuar Justin Rrota ka qenë ai i historisë së alfabetit të gjuhës shqipe. Një punë të tillë e nisi duke botuar disa shkrime me këtë objekt në revistën “Hylli i Dritës” nga viti 1931-1936 dhe duke i përmbledhur në një vëllim më vete, në 1936 me titullin “Për historinë e alfabetit të gjuhës shqipe”. Kontributi i Justin Rrotës në këtë fushë ka qenë i rëndësishëm dhe me vlerë duke hyrë në historinë e alfabetit të gjuhës shqipe si autori i parë që botoi një histori të tillë. Në vitin 1940, Instituti i Studimeve Shqiptare në Tiranë e zgjedh anëtar të tij në cilësinë e lëvruesit të gjuhës. Në periudhën e mëvonshme, veprimtaria shkencore e Justin Rrotës bie, rrjedhojë e ardhjes në pushtet të regjimit komunist dhe të sëmundjes së rëndë që e shqetësonte prej vitesh. Pas vitit 1990, me përmbysjen e regjimit në fuqi, puna e tij vlerësohet, duke i dhënë titullin “Mësues i Popullit” (1994) me këtë motivacion: “Mësues i devotshëm e plot pasion. Ka punuar me përkushtim, duke dhënë një kontribut të shquar si gjuhëtar dhe studiues”. Një vit më vonë, në 1995 mori titullin tjetër “Punonjës i shquar i shkencës dhe i teknikës”. Edhe Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuaqi” e nderoi me titullin “Profesor nderi” (1994). Justin Rrota sot e kësaj dite mbetet një nga personalitetet dhe përfaqësuesit e shquar të gjuhësisë dhe të kulturës shqiptare, kryesisht të gjysmës së parë të shekullit XX, duke na lënë një trashëgimi të pasur botuese.

Nder veprat e At Justin Rrotes permenden:

Monumenti ma i vjetër i gjuhës shqipe – Gjon Buzuku (1555), botuar më 1930.

Për historinë e alfabetit të gjuhës shqipe, studim i 1936.

Shkrimtari më i vjetër italo-arbëresh, Lukë Matrënga, (1592), botim I më 1932, II më 1939.

Sintaksa e gjuhës shqipe, botim I më 1942, II më 1944.

Analizimi i rasave të emnit në zhvillimin historik të tyne.

Hulumtimi dhe shënjime mbi Gjon Buzukun, botuar më 1956.

Gjuha e shkrueme ose vërejtje gramatikore, botuar në 2006.

-At Benedikt Dema (1904-1971) lindi në Boriç të Shkodrës. Mësimet fillestare i mori në shkollën fillore françeskane pesëvjeçare në Shkodër, e cila vepronte në këtë qytet qysh në vitin 1861. Marku i vogël, pasi përfundoi ciklin e ulët të shkollimit, kishte shprehur dëshirën dhe ishte regjistruar kandidat për t’u bërë rregulltar i Shën Françeskut. Pas përfundimit të kandidaturës, veshi petkun (zhgunin) françeskan më 12 shtator 1920. Njëherit me këtë rast, në shenjë përkushtimi dhe për të dëshmuar fillimin e një jete të re, e ndryshoi emrin e trashëguar (Mark) dhe zgjodhi emrin “Benedikt”, si emër priftërie. Më pas kaloi nëpër stacionet e domosdoshme të rrugës së rregulltarisë, duke hyrë fillimisht në rishtari, që vepronte në Rubik të Mirditës. Pas një prove njëvjeçare, më i bindur për zgjedhjen e rregulltarisë, kaloi “kushtet e përkohshme” në Shkodër para eprorit të lartë (“provinçijalit”) At Pal Dodaj, më 13 shtator të vitit 1921. Me këtë rast rishtari mori atributin “vëlla” (frater, frat) Benedikt. Për ta vazhduar jetën e mëtejshme të rregulltarisë dhe më vonë për t’u bërë edhe meshtar (prift), Benedikt Dema duhej të përfundonte shkollimin përkatës. Po në këtë vit ai filloi studimet në gjimnazin françeskan publik, i cili i kishte hapur dyert për nxënës të krishterë dhe myslimanë qysh në shtator të vitit 1921. Programi-model i përzgjedhur prej drejtuesve të kësaj shkolle ishte ai austriak. Në të vërtetë, nga pikëpamja programore dhe e strukturës së formimit, kjo shkollë ishte gjimnazi i parë në Shqipëri. Për vite me radhë atë e drejtoi At Gjergj Fishta. Më 1924 në këtë gjimnaz klasik At Benedikt Dema përfundoi me sukses maturën. Pas diplomimit, për të thelluar dijenitë teologjike, nga eprorët e tij qe dërguar për studime universitare në Fakultetin Filozofiko-Teologjik në Antoniano në Romë, së bashku me At Anton Fishtën, At Donat Kurtin dhe At Konstandin Konajn. Ndërsa vazhdonte studimet universitare, mori vendimin t’i kushtohet tërësisht Urdhrit të Shën Françeskut, duke dhënë “kushtet e përjetshme”. Kjo ndodhi më 28 prill 1925. Në përfundimin e studimeve pesëvjeçare, filozofike dhe teologjike u shugurua meshtar më 7 prill 1928, në Romë, duke marrë atributin At (pater). Pas disa viteve, në të njëjtin fakultet, u diplomua pikërisht në ditën e Shna Ndout, më 24 korrik 1937. At Benedikt Dema, duke qenë se merrej me punë intelektuale, për një kohë të gjatë qëndroi përbrenda rrethit të “kuvendit të françeskajve”. Prej vitit 1937 deri më 1946 kreu detyrat e udhëheqësit të gazetës “Zani i Shna Ndout”, që ishte nënfletë e revistës së mirënjohur “Hylli i Dritës”. Më pas, drejtues dhe profesor i liceut (gjimnazit) “Illyricum”, si dhe drejtues i shtypshkronjës “At Gjergj Fishta”. Në detyrën e profesorit të gjimnazit ai hartoi tekstet mësimore për lëndën e matematikës. Paralelisht, në klasat e nalta jepte lëndën e gjeografisë dhe atë të mësimit të fesë. Njihej si një pedagog rigoroz, që “nuk falte”, sa u takonte kërkesave të mësimdhënies.
Kishte një shkrim të bukur e të imët, gati si punë piktori, që kontrollon çdo vizë e çdo gërmë. Shkrimi i tij, me një pasuri grafematike të jashtëzakonshme, është objekt studimi më vete për shkencën e fonologjisë, të fonetikës, të dialektologjisë dhe të historisë së shkrimit. Nëse paleografët kanë mundësi dhe arrijnë të gjejnë tek mjeshtëria e bukurshkrimit, mjeshtëria e skribëve, një formë arti të aplikuar, ashtu mund të gjejnë neografët estetikë shkrimi në tekstin e dorëshkruar të At Benedikt Demës. Shkrimi i tij është gjithashtu objekt studimi për psikologjinë e tekstit, objekt i psiko-kritikës, i raporteve mes emocionit dhe ekzigjencës. Në vitin 1946, pas mbylljes së shkollave françeskane nga regjimi që u vendos, At Benedikt Dema jetën në vazhdim e kaloi brenda dyerve të “kuvendit të françeskajve”, duke mos i ndarë asnjëherë shërbimet e priftërisë me pasionin për studime, derisa për një kohë mund të cilësohet “i ndrymë në studime”. Disa vite më vonë, për shkak të nevojave baritore, u caktuar famullitar në Brigje të Hotit, ku veproi prej vitit 1952 gjer më 1962. Periudha e fundme e shërbimit të tij si meshtar i takon famulltisë së Bajzës, dhe kjo kohë nga viti 1962 gjer në mbylljen e kishave në Shqipëri në vitin 1967. Në të gjithë punën studimore të At Benedikt Demës, kryepëlqesa e tij ishte gjuha shqipe, pasuria leksikore dhe kuptimore e saj. Kjo kryepëlqesë e çoi vetvetiu tek hartimi i fjalorëve. Fatmirësisht, në vitin e ndalimit përfundimtar të faltoreve dhe mandej të shkatërrimit të tyre, ai e kishte përfunduar punën e mundimshme për hartimin e “Fjalorit enciklopedik”, përgatitur në shtatë vëllime, që ruhet në daktiloshkrim në Arkivin Qendror Shtetëror. Vetë kjo vepër është origjinale në llojin e vet, duke bashkuar qëllimin për një enciklopedi shqiptare, që ende mungonte, me nevojën për fjalorë të terminologjisë sipas fushave, që gjithashtu ishin në kërkim. Në “Hyllin e Dritës” ai ka botuar më tepër se 50 artikuj e studime shkencore dhe publicistike, duke përdorur si nënshkrime dhe pseudonimet: “Ben-dea” dhe “P.B.D”. “Fjalori i shqipes”, krahas me “Fjalorin enciklopedik”, janë dy prej veprave më të rëndësishme filologjike të At Benedikt Demës

-At Viktor Volaj O.F.M. (1910-1995, internohet), lindur ne Shiroke te Shkodres. Më 10.09.1925 hyni në seminarin françeskan. Në vitet 1928-1929 kreu noviciatin në Troshan, ndërsa Kushtet e përjetshme në Rregullin Françeskan i muer në vjetin 1932. Studimet e larta i vazhdoi ne Rome e Pescia (Montecatini), shugurohet meshtar me 1936. Tue fillue prej vjetit 1937 e deri në vjetin 1946 kje profesor i gjuhëve klasike, greqisht e latinisht në “Liceum Illyricum” Në vjetin 1941 sekretar e Provincës kur Provincial ishte At Anton Harapi. Kuvendet françeskane u mbyllen në dhjetor të vjetit 1946 me urdhën që dy freten të mos jetojnë bashkë. Tue qenë se ishte njohës i thellë i gjuhë shqipe në vjetin 1946 u thirr në Kongresin e Lidhjes së Shkrimtarve për punë gjuhësore. Komentoi vepren “Lahuta e Malcís” aty rreth vjetit 1942. Prej vjetit 1949 e deri në vjetin 1954 internohet në Tepelenë, Lundërz dhe Kamzë. Mbas internimi kthehet me vijue pune e tij baritore ku shërbeu si famullitar në Tiranë dhe në Bizë 1954-1967. Gjatë kësaj periudhe sikurse u pa u muer intensivisht me studime gjuhësore e historike. Mbasi u mbyllen Kishat e deri në vitin 1990 qëndroi pranë të afërmve të vetë nën vëzhgimin e frikshem dhe tmerrues të shtetit komunist. Vitet e fundit i kaloi në Kuvendin Françeskan të Gjuhadolit. Ndërroi jetë me 05 nandor 1995. Shkrimet e pabotueme të At Viktor Volaj, ruhen në Arkivin e Bibliotekes Françeskane At Gjergj Fishta – Shkodër.

-At Mati Prenushi O.F.M. (1882-1948,pushkatohet) lindur ne Shkoder. Mesimet e para deri ne shkolle te mesme i kreu ne qytetin e lindjes, ndersa te larten ne Grac te Austrise prej nga kthehet ne atdhe dhe shugurohet meshtar (1904). At Matia njihte mire gjuhet e hueja, gjermanisht, italisht, e serbokroatisht, te cilat e ndihmuan ne veprimtarite atdhetare e fetare. Herojte e maleve shqiptare me Ded Gjo Lulin ne krye ishin pjestaret e familjes se Tij, pasi gjithe jeten kishte punuar per lirine dhe pavaresine e nje Shqipnie etnike. Mori pjese aktive ne ngritjen e Flamurit ne Decic me 1911. Per kete akt arrestohet nga serbet dhe denohet me vdekje, por me nderhyrjen e Pader Gjergj Fishtes tek Krajl Nikolla iu fal jeta. Merr pjese ne kryengritjen e Malesise kundra Mbretit Zog i cili e arreston dhe e denon, perseri, me vdekje, por me nderhyrjen e At Pal Dodes i falet jeta. Ne vitin 1943 emerohet me detyren e Provincialit te Franceskaneve te Shqipnis, detyre te cilen e kreu deri ne shtator te 1946 ku dhe arrestohet nga rregjimi komunist. Pushkatohet me 11 mars 1948 ne Zall te Kirit duke brohoritur: “Rrofte Krishti Mbret!” “Rrofte Shqipnia edhe pa NE!”

Te gjithe bashke te vrare e pushkatuar, te denuar e internuar kishin kryer 450 vjet studime ne 24 universitete te ndryshme te Europes duke formuar Zanafillen Europiane te Popullit Shqiptar, nga pikapamja shoqerore. Ja perse Populli Shqiptar nuk ka rilindas dhe ata qe emertohen te tille jane te ashtuquajtur.

(te dhenat mbi jeten e Klerikeve shqiptare jane marre nga librat e meposhtem:

1-Simon Pepa dhe Francesko Botta, Daniel Dajani s.j. Giovani Fausti s.j. Deshmitare te nje feje qe nuk vdes, Bari 1995

2-Giacomo Gardin, Dhete vjet burg ne Shqipni (1945-1955), Rome 1992

3-Grup autoresh, Martirizimi i Kishes katolike Shqiptare (1944-1993), Shkoder 1993

4-At Zef Pllumi, Histori kurre e shkrueme, Tirane 2006

5-At Zef Pllumi, Rrno vetem per me tregue, 1944-1951, Tirane 1995

6-At Zef Pllumi, Rrno vetem per me tregue, 1950-1967, Tirane 1997

7-At Zef Pllumi, Rrno vetem per me tregue, 1967-1989, Tirane 2000

8-Pjeter Pepa, Dosja e diktatures, ribotimi i plotesuar, Tirane 2009

9-Dr. Pjeter Pepa, Tragjedia dhe lavdia e Kishes Katolike Shqiptare ne dy vellime, Tirane 2007.)

10-Jane shfrytezuar dhe sitet e internetit per disa klerike.

Pasi vrane dhe masakruan zanafillen europiane te popullit dhe shtetit te shqiptareve regjimi komunist i Enver Hoxhes perforcoi termin rilindje shqiptare duke e ngritur ate nga pozicioni propogandistik, i shpikur per te ngritur lart ndergjegjen kombetare, ne krijues te kultures dhe shtetit te shqiptareve duke e lidhur me te sotmen nga ku rezulton qe krijesat biologjike te krimit komunist kerkojne te drejtojne shoqerine shqiptare; ky ishte dhe perfundimi i odisese se nje dedektivi. A nuk kam te drejte te arrij ne perfundimin qe klubi i te Marreve te madheshtise shqiptare kerkon qe krimin komunist ta ktheje ne nje subjekt shoqeror dhe ta paraqese si nje veprimtari progresive pergjate periudhes 1943-1992 dhe per kete perdor termin rilindje kombetare?

Nuk eshte e rastit qe fill pas permbysjes te rendit antishqiptar komunist dhe sidomos pas ngjarjeve te 1997 ku ne pushtet hypen perseri bijte e krimineleve, intelektualet e krijuar nga ai rend filluan te botojne enciklopedira te ndryshme per te evidentuar rolin madheshtor qe paskan luajtur krahinat e bera me histori nga ana e propogandes enveriste ose nga nje shtrese e caktuar e shoqerise komuniste. Permend me rralle:

Terminologji Shqiptare dhe Boterore me autor Napoleon Roshi dhe Kleanthi Zoto (Ljubjana 1994).

Enciklopedi e ilustruar boterore dhe shqiptare (Almanak) me autor Driton Sejdiu (Kosove 2007)

Fjalor Enciklopedik i Politikes me autor Dashnor Kokonozi (Tirane 2005).

Enciklopedi e Kurveleshit me autore Nasip Mecaj, Xhemil Celaj, Fatmir Toci (Tirane 2009)

Enciklopedia e Tepelenes, me autor Novruz Xh. Shehu (Tirane 2005).

Berati – Enciklopedi me autor Zylyftar Plaku (Tirane 2006).

Kucova – Enciklopedi  me autor Shkelqim Servet Ago (Tirane 2005).

           Enciklopedia e Dukatit me autor Axhem Capo, botim i viti 2005.

Enciklopedia Jug-Shqiptare ne dy vellime me autor Ibrahim D. Hoxha, (Tirane 2006, vell. I; 2009, vell. II) si per t’i treguar botes qe Jugu i Shqiperise eshte ndryshe nga pjesa tjeter dhe eshte i ngritur me hunde perpjete nga veprimtaria komuniste e diktatures enveriste. Qe ne kete pike dallohet karakteri antihistorik i kesaj enciklopedia.

Elbasani – Enciklopedi me autor Bashkia e qytetit (Elbasan 2003). Menyra e botimit tregon, ndoshta, te vetmen enciklopedi qe mund te konsiderohet e tille, qe tregon nje realitet historik dhe evidenton nje pjese te bashkepunetoreve te zanafilles shqiptare.

Fjalor Enciklopedik i Gruas Shqiptare, me autore Dr. Zenepe Dibra (Shkoder 2009) a thua se grate kishin luajtur ndonje rol ne zanafillen sociale te popullit dhe shtetit te shqiptareve. E kush pervec Marigo Pozios (1878-1932) ne Vlore, Tringe Smaljas (1870-1917) ne Grude, Shote Galices (1895-1927) ne Kosove, Bernardina Marubit (1900-1975) ne Shkoder,  do te kishin guxim te perballeshin me historine e Popullit Shqiptar? Nuk ka qene ceshtje fati apo merite, por diferencimi social ne brendesi te popullit shqiptar e kishte kapercyer qenien e barazise midis burrit dhe gruas keshtu qe nuk mbetet gje tjeter vecse te zbulohet aresyeja perse komunizmi trumbetoi barazine midis seksit ne ceshtjet sociale te popullit tone dhe cfare kerkonte te mbulonte ai me kete akt. Eshte tjeter pune perse diferencimi social midis sekseve ne Shqiperi eshte ne fazen fillestare te procesit per efekt te shpejtesise se zhvillimit ku roli i gruas eshte i sfumuar nga politika shekullore e shtetit te ri shqiptar.

Fjalor Enciklopedik me autor Pasho Baku (Tirane 2002).

Enciklopedi Universale e Ilustruar me autor Pasho Baku (Tirane 2011)

Enciklopedia Shqiptare, ribotim e Akademise se Shkencave ne tre vellime (Tirane 2008, 2009) qe nuk e kaperceu prakun e politizimit historik duke ritreguar per te disaten here se si mund te shtremberohet historia e Popullit Shqiptar.

Shqiptaret e sotem kujtojne se duke pasur nje pasaporte te shtetit shqiptar, duke ditur gjuhen shqipe dhe thenien: “e dua Shqiperine” mund te quhen te tille. Pikerisht kjo nuk eshte e sakte. Pasaporta qe percakton mirefilli qenien shqiptare, sipas zanafilles historike, quhet “Kolegja Saveriane” (1877 – 1928) – dhe simotra te tjera (kam parasysh Shkollen Teknike te Harry Fultz-it ne Tirane (per kete shih librin e Iljaz Gogaj: Shkolle teknike dhe Harry Trevlye Fultz, Tirane 2010), Gjimnazin Francez ne Korce, Shkollen Tregetare ne Vlore, Gjimnazi “Illyricum” ne Shkoder dhe te gjithe shkollat e Mesme te hapura ne territorin e banuar nga shqiptaret me ndihmen e vendeve te perparuara europiane), – te cilat tregojne lidhjen e popullit shqiptar me Europen dhe shkallen e zhvillimit te tij. Brezi yne nuk e ka pasur mundesine qe ta kete kete pasaporte, as baballaret tane, por gjysherit tane PO dhe eshte kjo aresyeja perse ne jemi me te keqinj se baballaret tane dhe shume me te keqinj se gjysherit. Ndersa, me sa kam kuptuar, disa anetare te Forumit shqiptar jane me te mire se baballaret e tyre dhe shume me te mire se gjysherit, dmth vijne nga hici dhe detyrimisht prodhojne hicin. Kete duhet te keni parasysh kur “perlesheni” ne faqen e forumit tuaj, i cili karakterizohet nga nje mungese e theksuar edukate njerezore e qytetare, karakterizohet nga nje megalomani ekstreme duke qene faqja e te Marreve te madheshtise shqiptare ne internet. Keta te fundit nuk e dine qe vetem mbeshtetja ne filozofine europiane te Klerit Katolik Shqiptar mund te vertetohet qe: 1 – Ne, shqiptaret e sotem, jemi pasardhes te arberesheve te djeshem, epiroteve te pardjeshem dhe vazhduesit biologjike te ilireve te lashte. 2 – Ne, shqiptaret e sotem, jemi popullata autoktone dhe me e vjetra e races se bardhe. 3 – Ne, shqiptaret e sotem, jemi fillesa e races se bardhe ne kontinent dhe kemi nje detyre ne historine e kesaj race, e cila po afron me shpejtesi. Eshte kjo aresyeja perse Kleri Katolik Shqiptar eshte i vetmi subjekt qe ka luftuar gjithe jeten per ceshtjen shqiptare. Cdo lloj filozofie tjeter qe perdoret shpie ne mohimin social te popullit shqiptar; nuk e di se cfare detyre i kane vetes partizanet e te Marreve te madheshtise shqiptare, por ne fund shtrohet pyetja: Cfare argumentash keni qe te quheni Njerez dhe kujt i sherbeni?

Nje e vertete e vjeter, sa rendet shoqerore, e provuar nga historia tregon se kur forcave shoqerore u ka ikur koha, te cilat vegjetojne duke u bere perngese per zhvillimin e forcave te reja, ne vend qe t’i shmangen luftes e kerkojne vete ate, kalojne nga mbrojtja ne sulm duke kujtuar se jane pjesa progresive e shoqerise dhe shperthejne per here te fundit duke u zhdukur nga historia. E tille ishte Partia e Punes e Shqiperise, e simotrat e saja komunisto-socialiste, e tille eshte produkti me karakteristik i saj: inteligjenca popullore me prejardhje nga shtresat e ulta te shoqerise shqiptare. Keta te fundit u bene intelektuale, dmth parazite te shoqerise, jo per pasion dhe as per detyre morale, por per buken e gojes dhe per nevojat politike te komunizmit enverist. Kam frike se shume nga te ashtuquajturit rilindas kane kete suport ekzistence. A nuk eshte kjo aresyeja madhore perse Populli Shqiptar ka rilindas te ashtequajtur? A nuk eshte kjo aresyeja madhore perse Populli Shqiptar nuk di zanafillen e vet  shoqerore dhe politike?

 

Ksamil-Tirane, korrik – gusht 2011